Stegosauria (Antik Yunanca: Grekçe: στέγος stegos 'çatı' ve Grekçe: σαῦρος kertenkele, ia ise çoğul ekidir),bir kuş kalçalı (Ornitischia) dinozorkladıdır. Stegosaurların boynundan kuyruğuna kadar uzanan kemik plakalara sahip olan, dört ayaklı bir otçuldur. Bu türün en tanınmış ve temsilcisi stegosaurustur.
Özellikleri
Vücut
Stegosaurların 3'ten 9 metreye kadar ulaşabilen orta boylu bir dinozordur. Ön ayakları kısa ve güçlü, arka ayakları uzun ve diktir. Bütün ayakları geniş toynaklara sahiptir. Bütün Stegosaurlarda (ilkel Huayangosaurus hariç) arka ayaklarının ön ayaklarından uzun olması onu öne doğru eğik ve kafasının yere yakın olmasına neden olur. Arka ayağındaki kaval kemiğiyle uyluk kemiğiyle kıyaslandığında nispeten kısadır. Buradan hayvanın hantal olduğu anlaşılır. Kuyruğu uzun ve güçlüdür.[1]
Sırt bölgesindeki kemik plakalar
Bir stegosaurların en büyük özelliklerinden biri sırtında kuyruğuna düzenli bir şekilde uzanan kemik plakalardır (Osteodermen). Cinsleri arasında bu kemik plakalar farklılık gösterir ve farklı görevleri vardır. Bazılarında (Stegosaurus und Lexovisaurus gibi) büyük, ince ve yaprak formlu, bazılarında (Tuojiangosaurus gibi) koni biçimli, bazılarına (Kentrosaurus gibi) diken şeklinde kemik plakalar vardır.[2] Kemik plakalar iskeletle direkt olarak bağlanmaz, deriye düzenli bir şekilde bağlanır. Başta bunların düz bir şekilde sırtta durduğu sanılmaktaydı fakat yeni buluntular bunların dikilebileceğini (hareket edebileceğini) gösteriyor. Bu plakalar savunma silahı olarak teori öne sürülmüştür, fakat savunmak için fazla kırılgan bir yapıya sahip ve yan tarafları savunmasız kalmıştır. Diğer teoriler ise bu plakaların bir termoregulasyon olabileceğini söylüyor ki bu da plakaların içindeki ince oluklarından büyük ihtimalle kan damarlarının geçtiğini gösterir.[3] Fakat bu teoriye karşılık diğer bütün plaka türleri ince ve yaprak şekilli değil, aksine koni biçimli veya diken şeklinde ve bu plakalar termoregulasyon yapamaz. Yeni bir teori ise bunun görsellik için olduğunu söylüyor. Bir ihtimal bunlar gösteriş için vardı, gruplar arası hiyerarşiyi kurmak için veya kur yapmak için. Olası bir durumda avcı etçil, büyük ve gösteriş ile korkutabilir. Diğer teorilerde bunun kimlik görevi olduğunu gösteriyor.[4] Tabii ki bu teorilerin hepsi aynı anda düşünülebilir.[]
Kuyruk ve omuz dikenleri
Bütün stegosaurların kuyruk bölgelerinde bir veya birden fazla dikenlere sahiptir. Plakaların zıddına deriye değil iskelete sert bir şekilde bağlıdır. Bu kuyruklar büyük bir ihtimalle düşmanlarına karşı savunma silahı olarak kullanır. Eski araştırmalar dikenlerin yukarı olma yönündeydi, yeni araştırmalar dikenlerin yanlara doğru olduğunu gösteriyor ki bu da savunma için daha uygun.
Tam olarak anlaşılmayan omuz bölgesindeki dikenler. Bu omuz dikenleri birkaç stegosaurda gözükür, Huayangosaurus, Tuojiangosaurus ve farklı olarak daha büyük Lexovisaurus ve Gigantspinosaurus gibi. Kentrosaurusta dikenler kalça bölgesinde olduğu düşünülüyordu, ama bu yanlıştır. Omuz dikenlerinin de savunma amaçlı veya görsel amaçlı olması tartışmalıdır.[5]
Kafa ve dişler
Stegosaurların kafaları vücutlarına oranla küçüktür ve kısa ayakları sayesinde yere yakın durur. Huayangosaurus'un ince ve uzun vücudu vardır. Huayangosauruslarda Praemaxillare (üst çenenin ön kısmı) daha fazla diş vardır, diğer stegosaurlarda diş yerine keskin gagalar vardır.
Stegosaurların dişleri küçük, gagaları üçgene benzer ve basit bir yapıya sahiptir. Belirgin bir çiğneme yüzeyi yoktur. Yiyecekleri tam olarak öğütemez. Alt çenenin kas yapısının zayıf olması göze çarpar, buradan çiğnemede nispeten zorlanacağı söylenebilir. Dişleri geriye doğru çekiktir, bu da stegosaurların yanakları olduğunu gösterir.
Beyin ve "ikinci beyin"
Tetestegosaurus kafatası
Stegosaurların kafataslarında beyne ayrılmış bölge küçüktür. En azından sadece zihni yetenekleri yerine getirebilmelidir. Aslında beyin hacmi vücut hacmine oranla %0,001'dir, fakat Ankylosauria ve sauropodların beyinleri daha küçüktür.[6]Stegosaurus ve Kentrosaurusların kafatasları şu an mevcuttur, bu kafatasına küçük ve uzun fakat güçlü koku alma yeteneği olan bir bire beyin sığıyor. Yine de dinozorların beynin kafatasını tamamen doldurup doldurmadığı bilinmemektedir (kertenkelelerde ve timsahlarda bu görülmez fakat kuşlarda görülür). Allometriye göre büyük hayvanların küçük hayvanlara oranla daha büyük beyinleri vardır. Bir diğer gerçek, stegosaurlar 70 milyon yıl yaşamışlardır, bu onların mükemmel zekasını gösterir.
Hayvanın tanımlanmasından sonra kalça kısmında omurga kanalında büyük bir oyuk keşfedildi, beynin 20 katı kadar daha büyük bir iç yapı vardı. Bunlar stegosaurların refleks ve vücut hareketleri için "ikinci beyin" yaygın görüşüne götürüyor. Bugün "ikinci beyin" görüşü olamayacağı kanıtlanırsa bu oyuğun içinde kuşlarda olduğu gibi glikojen bulunduruyor olabilir. Bu oyuk sinirlerin bakımı için de mevcut olabilir fakat tam işlevi kesin olarak bilinmemektedir.
Tahmin edilen yaşam biçimi
Toplumsal davranış ve gelişme
Diğer dinozorlarla karşılaştırıldığında nispeten daha az fosiller bulunur. Bu yüzden sosyal olup olmadığını anlamak neredeyse imkânsızdır.
Sadece Kentrosaurus kalıntılarında diğer hayvanlarla beraber olduğu bulunmuş, en azından geçici bir sürü oluştururlar. Diğer türler için şimdilik bunu söyleyemeyiz. Yukarıda bahsedildiği gibi kemik plakalar ve omuz dikenleri görsel iletişim - hiyerarşi kurmak veya kur yapmak için görev görmüş olabilir. Seksuel diformizmin (omuz dikenlerinin uzunlukları, kaburga kemiklerin farklı sayılarda olması gibi) basit bir işareti olabilir, daha doğru çıkarımlar için yeterli delil yoktur.
Stegosaurların şahsi gelişimleri tanımlamak neredeyse mümkün değildir. Yuva, yumurtalar, kabukları veya yavruları (genç stegosaurların iskeletleri) gibi buluntular bulunamamıştır.
Yiyecek
Stegosaurların alçak yerleştirilmiş kafatasları ve dişleri bunların daha çok yere yakın (1 metreye kadar) bitkilerden beslenir. Büyük ihtimalle kara yosunları, eğrelti, Cycadales, iğne yapraklılar veya meyvelerle beslenir. Bir teoriye göre kuyruğun yarımıyla arka ayaklarının üstünde durarak 6 metredeki bitkilere bile uzanabileceğini söylüyor. Diğer araştırmacılar ayağa kalkmanın kuyruğun yapısına uygun olamayacağını söylüyor. Yukarıda bahsedildiği gibi dişlerin küçük ve çiğneme kaslarının zayıf olduğudur. Beslenmedeki yöntemler tam olarak açıklanamamıştır. Diğer otçul dinozorlarla çelişkilidir, aynı zamanda stegosaurlarda Gastrolith bulunmamıştır.
Stegosaurlarla ilgili en erken buluntular 19. yy'ın ortalarında İngiltere'de bulunmuş ve Owen, Mantell ve Seeley tarafından araştırılmıştır. Parçalanmış buluntular nedeniyle tam olarak bu hayvan hakkında bilgi edinilememiştir, bunlar bugün Dacentrurus ve Lexovisaurus diye bilinen stegosaurlardır.
Othniel Charles Marsh 19. yy'ın sonunda stegosaurların fazla olduğu Kuzey Amerika'da ilk defa doğru bir hayvan resmi çizmiştir. Charles Gilmore 1914'te stegosaur araştırmasının detaylı çalışması yayınlanmıştır. Bir sonraki önemli buluntu ise Werner Janensch tarafından birinci dünya savaşından kısa süre önce Afrika'da bulunan Kentrosaurus'tur.
İkinci Dünya Savaşı'ndan sonra Çin stegosaurları gündeme gelmiştir, farklı olarak Sichuan'da bulunan Shaximiao-Formlu stegosaurdır. Bugüne kadar bulunan en son buluntu 2001'de Miragaia Portekiz'de bulunan Morrison-Formlu Hesperosaurustur.
Yayılma ve gelişim süreci
Stegosaurların sağlam kalmış fosil kalıntıları Kuzey Amerika, Batı Avrupa, Doğu Asya ve Afrika'da bulunmuştur; ayak izleri ve tek kemikler Güney Afrika'da ve Avustralya'da bulunmuştur. Sonuç olarak bu hayvan bütün dünyaya yayılmıştır. Bu yayılmanın nedeni kıtaların daha önceden tek bir süperkıta Pangaea'dır. Superkıtanın bölünmesiyle bütün dünyaya yayılmıştır.
Bilinen en eski stegosaur ayak izi Jura'nın başlarındadır (Hettangium yaklaşık 198 milyon yıl önce). Fakat bunlar tartışmalı ayak izleri olarak ele alınır. Bulunan en eski tek kemik orta Jura (Bajocium)'ya aittir. Bilinen en eski temsilcisi Huayangosaurus yaklaşık 170'ten 168 milyon yıl önceye kadar yaşamıştır. En parlak zamanları Jura'nın sonlarında (168'den 145 milyon yıl öncesine kadar) bu zamana uygun birçok buluntular vardır.
Kretase'nin sonlarına doğruda birkaç örnek bulundu. En son tanımlanan örnek 100 milyon yıl önce nesli tükenen Wuerhosaurus'tur. Fakat bu bir ihtimal Kretase'de zamanında gelişen ankylosaurialar da olabilir. En genç stegosaur buluntusu Dravidosaurus 85 milyon yaşında ve Hindistan'da ama stegosaurların Kretase döneminde Hindistan'da (o zamanlarda bir adaydı) hayatta kalmaları biraz düşündürücü. Dravidosaurus buluntu ise fazla deforme olmuştur, bazı araştırmacılar bunun Plesiosaurier olduğunu söylüyor.
Sistematik
Dış sistematik
Stegosaurların kardeşleri kemik plakalarla çevrilmiş (zırhlanmış varsayılır) ankylosaurilardır. Ankylosaurlar ve stgosaurialar beraberEurypoda taksonu' dur. Jura'nın sonlarına doğru bazı ilkel temsilcileri (örneğin Scutellosaurus ve Scelidosaurus) ve Eurypoda Thyreophora (zırhtaşıyıcılar) taksonudur. Bunlar kuş kalçalı (ornithischia) dinozorlardır.[7]
Stegosaurlar gelişmiş hayvanlardır. Huayangosauridae (Huayangosaurus tek bir örneği vardır) ve Stegosauridae diye iki gruba ayrılır. Huayangosaurusu stegosauriadan ayıran şey Praemaxillare (çenenin ön kemiği) hâlâ diş taşıyordu ve arka ayaklar ön ayaklarla eşitti.
Stegosaurianın içinde olan Dacentrurus ve büyük ihtimalle Chungkingosaurusta diğer örneklerin özeti olabilir. Stegosaurların iç grupları tam olarak anlaşılamamıştır.[8]
^Octávio Mateus, Susannah C. R. Maidment, Nicolai A. Christiansen: A new long-necked „sauropod-mimic“ stegosaur and the evolution of the plated dinosaurs. In: Proceedings of the Royal Society. Series B: Biological Sciences. Bd. 276, Nr. 1663, 2009, ISSN 0950-1193 3 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., S. 1815–1821,doi:10.1098/rspb.2008.1909.
İlgili Araştırma Makaleleri
Dinozor (Dinosauria), ilk olarak Mezozoyik zamanda ortaya çıkan ve yaşayan tek üyeleri kuşlar olan arkozor sürüngen grubu. Dinozor adı, Richard Owen tarafından Grekçe "korkunç" anlamına gelen deinos ve "kertenkele" anlamına gelen sauros sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşur. Dinozorlar, 243 ile 233 milyon yıl önce Geç Triyas döneminde ortaya çıkmış ve 66 milyon yıl önce kuşlar dışındaki tüm türlerinin soyu tükenmiştir. Dinozorlar, sıcakkanlı ve soğukkanlı arası özellikler gösteren mezoterm canlılardı. Mezozoyik'te oldukça başarılı biçimde tüm kıtalara yayılan dinozorlar çok farklı nişleri doldurdu. Yapılan araştırmalarda şimdiye kadar yaklaşık olarak 1.000 kadar kuş olmayan dinozor türünün yaşadığı belgelendi. Bugün dinozorların evrimsel olarak devamı olan kuşların 11.000 kadar türü vardır ki bu, yaşayan memelilerin tür sayısının (~6000) yaklaşık iki katıdır. Dinozorların nasıl yaşadığı, ne kadar çeşitlendiği ve ekosistemdeki yerleri kadar kuş olmayan dinozorların nasıl yok olduğu da bilim camiasını uzun zamandır meşgul etmektedir. Kuş olmayan dinozorları yeryüzünden silen yok oluşun aşamalı mı, yoksa yerbilimsel olarak katastrofik (ani) mi olduğu tartışmalıdır.
Allosaurus, Geç Jura döneminde yaşamış Carnosauria kladından bir teropod dinozor cinsi. Yaşadığı dönemde Avrupa ve Kuzey Amerika'nın bilinen en büyük etobur dinozorlarından biriydi.
Stegosaurus, Stegosauridae familyasından Geç Jura döneminde Kuzey Amerika ve Avrupa'da yaşamış, bir kuş kalçalı dinozordur. Sırt levhaları ve kuyruk dikenleriyle ünlüdür.
Ceratosaurus, Üst Jura döneminde yaklaşık 160-145 milyon önce Kuzey Amerika, Avrupa ve Afrika’da yaşamış ceratosaurian teropod dinozor cinsi.
Apatosaurus, Geç Jura döneminde Kuzey Amerika'da yaşamış sauropod dinozor cinsi. En tanınmış sauropodlardan biridir. Apatosaurus, ortalama 21–23 metre uzunluğunda ve 16.4–22.4 ton ağırlığındaydı.
Ankylosaurus,, Geç Kretase devrinde 68-66 milyon yıl önce Kuzey Amerika'da yaşamış bir kuş kalçalı dinozor cinsidir.
Iguanodon, erken Kretase devrinde Kuzey Amerika ve Avrupa'da yaşamış kuş kalçalı dinozor cinsi.
Chialingosaurus, Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde yer alan Geç Jura Devri yataklarından Yukarı Shaximiao Formasyonu'nda bulunmuş Kentrosaurus'lara benzer stegosaur cinsi bir dinozordur.
Bu, Kuzey Amerika Kıtasında fosilleri ve kalıntıları bulunmuş dinozorların listesidir. Kuzey Amerika'da çok çeşitli dinozorların yaşadığını gösteren zengin dinozor fosil kayıtları mevcuttur. Bu en fazla çeşitliliğin bu kıtada olduğu anlamına gelmemektedir.
Dinozorların sınıflandırılması, genel olarak ilk takson sınıflandırması Aristotales tarafından yapılmışken, “Sir Richard Owen”in korkunç güçlü kertenkele anlamına gelen “Dinosauria” (dinozor) terimini bilim dünyasına kazandırmasıyla ve Iguanodon, Megalosaurus ve Hylaeosaurusu ‘kertenkele sürüngenlerin familyası ve alt takımı’ şeklinde 1842 yılında ayırmasıyla başlamıştır. 1887 ve 1888 yıllarında Harry Seeley dinozorları kalça yapılarına göre kertenkele benzeri kalçalı Saurischia (Saurişya)dinozorlar ve kuş benzeri kalçalı Ornithischia (Ornitişya) dinozorlar olarak ikiye ayırmıştır. Bu ayrımlarla dinozorların taksonomisindeki pek çok sismik değişiklikleri içeren kalıcı bir form oluşturulmuştur.
Camarasaurus, geç Jura döneminde Kuzey Amerika'da yaşamış dört ayak üzerinde yürüyen dev bir otçul dinozor cinsidir. Bu canlının kalıntıları Amerika Birleşik Devletleri'nin Utah eyaletinde Geç Jura yaşlı Morrison oluşumunda bulunmuştur.
Ankylosauria, kuş kalçalı (Ornithischia) dinozorların bir grubudur. Dört ayağıyla hareket eden ve kemik plakalardan oluşmuş zırhlı bir otçullardır. Ankilozorlar, orta Jura'da ortaya çıkmıştır ve Kretase'de dünyanın her yerine dağılmıştır. Grup genellikle Nodosauridae ve Ankylosauridae olarak iki ana gruba ayrılır.
Teropod veya Theropoda, kertenkele kalçalı dinozorlar (Saurischia) takımına bağlı, boş kemikleri ve üç parmaklı uzuvları ile karakterize edilen bir dinozor kladı. Karga boyutundaki Microraptor cinsi ile devasa Tyrannosaurus rex gibi boyutsal açıdan çeşitliliğe sahiptirler. Modern kuşlar da Theropoda kladına bağlıdır.
Saurischia, kuşları (Aves) ve kuşlarla kuş kalçalı dinozorlara göre daha yakın akraba olan tüm dinozorları barındıran iki ana dinozor grubundan biridir.
Thyreophora erken Jura ile Geç Kretase dönemi arasında yaşayan kuş kalçalı (ornithischia) dinozorların oluşturduğu plakalı ve zırhlı dinozorların kladıdır.
Camptosaurus, Batı Kuzey Amerika'nın Geç Jura dönemi'nde yaşamış, Kuş kalçalı dinozor cinsidir.
Bashanosaurus Çin'in Chongqing kentinde yer alan Orta Jura yaşlı Shaximiao Oluşumundan çıkarılan bir stegosaur cinsidir. Tip türü B. primitivus'tur. İlkin stegosaur cinslerinden biri olarak düşünülmektedir, bir önceki en yaşlı stegosaur olan Adratiklit'ten 1 milyon yıl daha yaşlıdır.
Agilisaurus, günümüz Doğu Asya'sının Orta Jura Dönemi'nden bir ornithischian dinozor cinsidir. Yaklaşık 1,2-1,7 m uzunluğunda, 0.6 m yüksekliğinde ve 40 kg ağırlığındadır.
Stegosauridae, Stegosauria alt takımı içindeki bir thyreophoran dinozor familyasıdır. Sınıf, Stegosaurus'a Huayangosaurus'tan daha yakın akraba olan tüm dinozor türleri olarak tanımlanır. Bu nedenle "Stegosauridae" adı, iyi temsil edilen cins Stegosaurus'tan alınan kök tabanlı bir addır. Orta Jura'dan Erken Kretase'ye dek uzanan stegosauridlerin fosil kanıtları, Kuzey Amerika, Avrasya ve Afrika'da bulundu.
Tuojiangosaurus, Stegosaurid grubu ilk olarak Doğu Asya'da, Jura döneminin ortasında ortaya çıktığı düşünülen dinozorlar.
Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır. Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir. Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.
