İçeriğe atla

Sovyetler Birliği'nde latinizasyon

Latin harfleriyle yazılmış, Almatı'da yayımlanan 1937 tarihli Kazakça bir gazete.

Sovyetler Birliği'nde latinizasyon veya latinleştirme (Rusça: латиниза́ция; latinizatsiya) 1920'ler ve 1930'larda, Sovyetler Birliği'nde konuşulan tüm diller için geleneksel yazı sistemlerini Latin alfabesini kullanan sistemlerle değiştirmeyi veya o sırada bir yazı sistemi olmayan diller için Latin alfabesine dayanan bir tanesini oluşturma çabasıydı.

Bu alfabelerin çoğu zaman içinde kullanımdan düştü ve birçoğu (özellikle Kafkasya'daki diller), 2023 itibarıyla Unicode desteğine sahip olmayan birden çok harf içerir.

Tarihçe

Tacik SSC'nde yayımlanan, Latin harfleriyle yazılmış 1936 tarihli Tacikçe bir gazete

Arka plan

1700'den başlayarak, bazı Rus entelektüelleri Batı ile yakın ilişkiler kurma arzusuyla Rusçayı Latin alfabesine uydurmaya çalıştılar.[1]

20. yüzyılın başlarında Bolşeviklerin dört hedefi vardı: Çarlıktan kopmak, sosyalizmi tüm dünyaya yaymak, Sovyetler Birliği'nin Müslüman sakinlerini Arap-İslam dünyasından, dininden izole etmek ve basitleştirme yoluyla herkesi okuryazar yapmak.[1] Bolşevikler, Latin alfabesinin dördüncü hedefi gerçekleştirmek için doğru araç olduğu sonucuna vardılar ve 1917 Rus Devrimi sırasında iktidarı ele geçirdikten sonra bu idealleri gerçekleştirmek için planlar yaptılar.[1]

İlk başta ilerleme yavaş olsa da, 1926'da Sovyetler Birliği'nin Türk çoğunluklu cumhuriyetleri Latin alfabesini benimseyerek Türkiye'deki reformculara büyük bir destek sağladı.[2] Mustafa Kemal Atatürk 1928'de yeni Türk Latin alfabesini tanıttığında, bu da Sovyet liderlerini bu konuda ilerlemeye teşvik etti.[1] 1933'e gelindiğinde, Arapça temelli bir alfabeden Latinceye geçen bazı dil gruplarında okuryazarlık oranlarının %2'den %60'a çıktığı tahmin ediliyordu.[3]

Latinizasyon süreci

Rus Devrimi'nden sonra Sovyetler, Rus İmparatorluğu'nu oluşturan çeşitli ulusal grupları daha iyi barındıran bir devlet kurmaya çalışırken okuryazarlık ve ulusal dil desteği önemli bir siyasi proje haline geldi. Sovyet milliyetler politikası, dil reformu ihtiyacını teşvik eden eğitim ve hükûmet çalışmalarının ulusal dillerde yürütülmesi çağrısında bulundu.[4] Orta Asya'nın İslam ve Türk halkları arasında konuşulan diller için en yaygın yazı sistemleri Arap veya Fars alfabesine dayanıyordu; ancak bunlar, özellikle Türk dilleri için oldukça uyumsuz olması nedeniyle okuryazarlığın önünde bir engel olarak görülüyordu. 1920'lerde Arap alfabesini (Tatarca için geliştirilen Yaña imlâ gibi) değiştirmek için çaba gösterildi, ancak bazı kesimler bunun yerine Latin temelli alfabeleri benimsedi. Çarlık misyonerleriyle geçmişte yaşanan çatışmalar nedeniyle Latince tabanlı bir alfabe, Kiril alfabesinden "daha az iğrenç" olarak görülüyordu.[5] On yılın sonunda, Latinleşme çabaları tüm hızıyla devam ediyordu. 8 Ağustos 1929'da SSCB Merkez Yürütme Komitesi ve Halk Komiserleri Konseyi'nin "SSCB'nin Arap Yazı Dili Kullanan Halklarının Yeni Latinleştirilmiş Alfabeleri Üzerine" kararnamesiyle Sovyetler Birliği'ndeki tüm Türk-Tatar dilleri için Latin alfabesine geçişe resmi bir statü verildi.[5]

Bunun ardından, Türk dilleri için Arap alfabesini değiştirmenin ötesine geçmek ve Sovyetler Birliği'ndeki tüm ulusal diller için Latince tabanlı alfabeler geliştirmek için ciddi çabalar başladı. 1929'da, RSFSC Halk Komiserliği, Rus alfabesinin latinizasyonu sorusunu ortaya çıkarmak için Profesör Nikolay Feofanoviç Yakovlev [ru] ve dilbilimcilerin, bibliyografların, matbaacıların ve mühendislerin katılımıyla Tüm Birlik Yeni Alfabe Merkez Komitesi [ru]'ni (ВЦК НА; VTsK NA) kurdu. 1932'ye gelindiğinde, SSCB'deki 72[5] yazılı dilden 66'sı olmak üzere, neredeyse tüm Türk, İran, Moğol, Tunguz ve Ural dilleri için Latince tabanlı alfabeler geliştirilmişti. Diğer Slav dilleriyle birlikte Rusça, Çince ve Korece için de Latinizasyon planları vardı. [5]

VTsK NA, çalışmalarını Ocak 1930'un ortalarında tamamladı; ancak 25 Ocak 1930'da Genel Sekreter Josef Stalin, Rusçanın latinleştirmesi çalışmalarının durdurulmasını emretti.[1] Belarusça ve Ukraynaca da benzer şekilde latinleştirme çabalarının dışında bırakıldı.[5] 1933'e gelindiğinde, latinleştirmeye yönelik tutumlar önemli ölçüde değişti ve yeni Latinize edilen tüm diller, Kiril alfabesine geçirildi.[5] SSCB'deki tüm diller arasında latinleştirme girişimi olmayan tek dil Gürcüce idi.[5]

Toplamda, 1923 ile 1939 arasında, SSCB'nin 72 yazılı dilinden 50'si için Latin alfabeleri kullanıma konuldu ve daha önce yalnızca sözlü olarak var olan diller için Latin alfabeleri geliştirildi. Marice, Mordvince ve Udmurtçada Kiril alfabesinin kullanımı, kısmen bu dillerde Kiril alfabesi ile yazılan eserlerin artması nedeniyle latinleşmenin had safhada olduğu dönemde bile devam etti.[5][6]

1936'da, SSCB halklarının tüm dillerini Kiril alfabesine geçirmek için yeni bir seferberlik başladı ve 1940'ta büyük ölçüde tamamlandı (SSCB'de yaygın olan dillerden Almanca, Gürcüce, Ermenice ve Yidiş kirilize edilmedi; bu dillerin Almanca dışındaki hepsi asla latinize edilmedi). Daha sonra SSCB'de kullanılmaya başlayan Lehçe, Fince, Letonca, Estonca ve Litvanca dilleri de kirilize edilmedi.

Aşağıdaki diller, 1920'ler ve 1930'larda latinleştirildi veya yeni Latin tabanlı alfabelere uyarlandı:[7]

  1. Abazaca (1932)
  2. Abhazca (Abhaz alfabesi) (1924)
  3. Adigece (1926)
  4. Altayca (1929)
  5. Suretçe (1930)
  6. Avarca (1928)
  7. Azerice (Azeri alfabesi) (1922)
  8. Beluçça (Beluç Latin alfabesi) (1933)
  9. Başkurtça (1927)
  10. Buhara İbranicesi (1929)
  11. Buryatça (1929)
  12. Çeçence (1925)
  13. Çince (Latinxua Sin Wenz) (1931)
  14. Çukçice (Çukçi Latin alfabesi) (1931)
  15. Kırım Tatarcası (1927)
  16. Dargince (1928)
  17. Dunganca (1928)
  18. Eskimoca (1931)
  19. Evence (1931)
  20. Evenkice (Evenki Latin alfabesi) (1931)
  21. İngrice (İngri alfabesi) (1932)
  22. İnguşça (1923)
  23. İtelmence (1931)
  24. Cuhuri (1929)
  25. Kabardey-Çerkezce (1923)
  26. Kalmukça (1930)
  27. Karaçay-Balkarca (1924)
  28. Karaimce (1928)
  29. Karakalpakça (1928)
  30. Karelce (Karel alfabesi) (1931)
  31. Kazakça (Kazak alfabesi) (1928)
  32. Ketçe (1931)
  33. Hakasça (1929)
  34. Hantıca (1931)
  35. Komice (1932)
  36. Permyakça (1932)
  37. Koryakça (1931)
  38. Kırımçakça (1928)
  39. Kumandıca (1932)
  40. Kumukça (1927)
  41. Kürtçe (Kürt alfabeleri) (1929)
  42. Kırgızca (Kırgız alfabesi) (1928)
  43. Lakça (1928)
  44. Lazca (1930)
  45. Lezgince (Lezgin alfabesi) (1928)
  46. Mansice (1931)
  47. Moldovaca (Rumence için SSCB'de kullanılan terim; Moldova alfabesi) (1928)
  48. Nanayca (1931)
  49. Nenetsçe (1931)
  50. Gilyakça (1931)
  51. Nogayca (1928)
  52. Osetçe (1923)
  53. Fars alfabesi (1930)
  54. Laponca (Kildin & Ter) (1931)
  55. Selkupça (1931)
  56. Şorca (1931)
  57. Şugnanca (1932)
  58. Yakutça (1920/1929)
  59. Tabasaranca (1932)
  60. Tacik alfabesi (1928)
  61. Talışça (1929)
  62. Tatça (1933)
  63. Tatarca (Yanelif) (1928)
  64. Sahurca (1934)
  65. Türkmen alfabesi (1929)
  66. Udegeyce (1931)
  67. Udince (1934)
  68. Uygurca (1928)
  69. Özbekçe (1927)
  70. Vepsçe (1932)

Aşağıdaki diller için latinizasyon projeleri oluşturulmuş ve onaylanmıştır, ancak uygulanmamıştır:

  1. Aleutça
  2. Arapça
  3. Korece
  4. Udmurtça

Ayrıca bakınız

  • Sovyetler Birliği'nde kirilizasyon
  • Korenizatsiya
  • Yanelif
  • Birleşik Kuzey Alfabesi
  • Çincenin kirilizasyonu
  • Belarus Latin alfabesi
  • Rus Latin alfabesi
  • Ukrayna Latin alfabesi
  • Moğol Latin alfabesi

Kaynakça

  1. ^ a b c d e Languages in the World: How History, Culture, and Politics Shape Language. Chichester, West Sussex, England: John Wiley & Sons. 2016. s. 110. ISBN 978-1-118-53115-0. OCLC 913573164. Erişim tarihi: 7 Haziran 2017. 
  2. ^ Zürcher, Erik Jan (2004). Turkey: A Modern History. 3rd. Londra: I.B. Tauris. s. 188. ISBN 1-4175-5697-8. OCLC 56987767. 
  3. ^ Wells, Linton (10 Ağustos 1933). "Soviets Attempt to Latinize the Alphabet". The Bristol Daily Corier. XXVIII (58). Bristol, Pennsylvania. s. 1. 2 Şubat 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ağustos 2023 – Newspapers.com vasıtasıyla. 
  4. ^ Martin, Terry (2001). "The Latinization Campaign and the Symbolic Polities of National Identity". The Affirmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 1923–1939. Ithica, New York: Cornell University Press. ss. 183-184. doi:10.7591/9781501713323-009. ISBN 978-1-5017-1332-3. 
  5. ^ a b c d e f g h Martin (2001).
  6. ^ Алпатов, В. М. (2000). 150 языков и политика. 1917—2000. Социолингвистические проблемы СССР и постсоветского пространства. Moskova. s. 70. 
  7. ^ Алфавит Октября. Итоги введения нового алфавита среди народов РСФСР (Rusça). Moskova. 1934. ss. 156-160. 9 Eylül 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Nisan 2020. 

Alakalı kitaplar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Özbekçe</span> Özbekistanın resmî dili olan Türk dili

Özbekçe veya Özbek Türkçesi, Özbekistan'ın resmî dilidir. Türk dillerinin içerisinde sınıflanan Karluk grubuna bağlı bir dil ve tarihî Çağataycanın çağdaş devamı olan Türk yazı dillerinden biridir.

Alfabe veya abece, her biri dildeki bir sese karşılık gelen harfler dizisidir. "Abece" kelimesi, Türkçedeki ilk üç harfin okunuşundan oluşur. Benzer biçimde Fransızca kökenli “Alphabet” kelimesinden Türkçeye geçen "alfabe" sözcüğü, eski Yunancadaki ilk iki harf olan "alfa" ile "beta"nın okunuşundan gelir.

<span class="mw-page-title-main">Karakalpakistan</span> Özerk Türk Cumhuriyeti

Karakalpakya veya Karakalpakistan, resmî adıyla Karakalpakistan Cumhuriyeti, Özbekistan’a bağlı özerk bir cumhuriyettir. Özbekistan’ın batı kesiminde yer alır. Başkenti Nukus'tur. Karakalpakya, tarihsel Harezm topraklarını kapsar. Yüzölçümü 165.000 km²dir. Karakalpakistan'ın nüfusu yaklaşık 1.800.000'dir. Bu nüfusun 500.000'i Karakalpak, 400.000'i Özbek, 300.000'i Kazak 100.000'i de değişik unsurlardır.

<span class="mw-page-title-main">Kiril alfabesi</span> Slav dillerinin kullanımında rol oynayan bir alfabe

Kiril alfabesi, Avrasya'da çeşitli dillerin yazımı için kullanılan alfabedir. Çeşitli Slav, Kafkas, Moğol, Ural, ve İranî dillerinin resmî alfabesidir. En eski Slav kitaplarının yazıldığı iki alfabeden biri olan Kiril yazısı, Aziz Kiril ve kardeşi Metodius tarafından 9. yüzyılın ilk çeyreğinde oluşturulmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Kazak alfabesi</span>

Kazak alfabesi, Kazakistan'ın resmî dili olan ve Türk dilleri ailesinde yer alan Kazakçayı yazarken kullanılan yazı sistemidir. Kazak alfabesinde tarih boyunca; Kiril alfabesi, Latin alfabesi ve Arap alfabesi olmak üzere üç farklı alfabe türü kullanılmıştır. 2017 yılında, dönemin Kazakistan cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev tarafından 2025 yılına kadar Kiril alfabesinden Latin alfabesine kademeli olarak geçileceği belirtilmiştir. Arap alfabesi ile yazılan Kazakça, günümüzde Çin, İran ve Afganistan'da yerel olarak kullanılmaya devam etmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Nogayca</span>

Nogayca, Türk dillerinin Kıpçak öbeğine bağlı, Nogaylar tarafından konuşulan dildir. Ağırlıklı olarak Rusya'nın güney kesiminde konuşulur. Günümüzde Kiril alfabesiyle yazılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Tuva Halk Cumhuriyeti</span> Komünist, 20. yüzyıl türk devleti

Tuva Halk Cumhuriyeti, 1921-1944 yılları arasında Güney Sibiryada şimdiki Tuva Cumhuriyeti topraklarında bağımsız yaşamış bir Türk cumhuriyetidir. 11 Ekim 1944'te SSCB'ye bağlanmıştır. Kuruluşta Tandı Uranhay ülkesindeki Tañnı Tuva Cumhuriyeti adı sonra Tuva Halk Cumhuriyeti olarak değiştirilmiştir. Tuva meclisinin ilk başkanı Buyan Badırgıdır.

<span class="mw-page-title-main">Kırgız alfabesi</span>

Kırgız alfabesi, Kırgızcanın yazımı için kullanılan alfabedir. Günümüzdeki Kırgızca 2 alfabe ile yazılır, bunlar;

Kiril alfabesi: Kırgızistan'da,
Arap alfabesi: Çin'da yaşayan Kırgızlar tarafından kullanılır.
<span class="mw-page-title-main">Sovyetler Birliği devlet arması</span>

Sovyetler Birliği devlet arması, Sovyetler Birliği'nin 1923'te kabul edilen ve 1991'de birliğin dağılmasına kadar kullanılan devlet armasıdır. Teknik olarak bir arma yerine bir amblem olmasına rağmen, geleneksel hanedan kurallarına uymadığı için, Rusçada geleneksel bir arma için kullanılan kelime olan герб (gerb) olarak adlandırılır.

<span class="mw-page-title-main">Tacik alfabesi</span> Tacik dilinde yazmak için kullanılan alfabe

Tacikçe, tarih boyunca Arap, Latin ve Kiril alfabelerinin farklı sürümleri ile toplam üç ayrı yazı sistemi ile yazılmıştır. Tacikçeye ait kullanılan herhangi bir sürüm, Tacik alfabesi olarak tanımlandırılabilir; bunlar Tacikçede اﻟﻔﺒﺎﯼ تاجيكی, , olarak gösterilmektedir.

Çağatay alfabesi, Çağatayca, Özbekçe ve Uygurca yazmak için Orta Çağ'dan 1969 yılına kadar kullanılan Arap alfabesidir. SSCB'de 1929 yılında Çağatay alfabesinin yerine Yanelif temelli yeni Özbek Latin alfabesi kabul edilmiş, 1940 yılında ise bu alfabe Kiril alfabesi ile değiştirilmiştir. Çin'de ise Çağatay alfabesi 1969 yılında kullanımdan kaldırılarak yerine Uygur Pinyin yazısı getirilmiş, 1983 yılında ise bütün ünlü harflerin de gösterildiği yeni Uygur Arap yazısına geçilmiştir.

Yeni Türk alfabesi (Tatarca: Яңа төрки әлифбасы, Yaña törki älifbası) veya kısaca Yenielif (Yanelif) (Tatarca: Яңалиф, Yañalif; Tatarca telaffuz: [jɑŋɑˈlif]), 1930'lu yıllarda Sovyetler Birliği'ndeki Slav kökenli olmayan halklar için oluşturulmuş Latin alfabesi temelli bir yazı sistemidir. 1926 yılının Şubat ayında Bakü'de toplanan Birinci Türk Halkları Kurultayı'nda alınan karar ile 1926 yılının Nisan ayında Kazan'da Yeni Tatar Alfabesi adıyla tasarlandı. 3 Temmuz 1927 tarihinde Tataristan hükûmeti tarafından Yanelif, Tatar dilinin resmi yazı sistemi olarak kabul edildi ve 1940 yılına kadar kullanıldı.

Ortak Türk Alfabesi, Türk dillerindeki asal sesler esas alınarak ve aynı kaynaktan çıkanlar sınıflandırılarak tüm harflerin gösterildiği bir sistemdir. Henüz ortak bir biçime ulaşılamamış olmasına rağmen büyük oranda şekillenmiştir.

<span class="mw-page-title-main">İskender Tsitaşi</span> Laz dilbilimci, yazar ve eğitmen

İskender Tsitaşi, Laz dilbilimci, eğitmen, yazar ve aktivist.

Sovyetler Birliği'ndeki diller birçok farklı dil gruplarından yüzlerce farklı dil ve lehçedir.

Uygur Kiril alfabesi, başta Kazakistan ve eski BDT ülkelerinde yaşayan Uygurlar tarafından Uygur dilini yazmak için kullanılan Kiril alfabesiyle yazılmış bir alfabe.

Kırgızistan, Orta Asya'daki eski Sovyet cumhuriyetleri arasından resmi dillerinden biri Rusça olan 3 ülkeden biridir. 1991'de Kırgızca resmi dil olarak kabul edilmiştir. Ülkedeki başta Rus azınlık olmak üzere Kırgızistan'daki azınlıkların baskısı sonucu 1997 yılında Rusça ikinci resmi dil olarak kabul edilmiştir. Böylece Kırgızistan iki resmi dilli bir ülke olmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Rusçanın romanizasyonu</span>

Rusça'nın romanizasyonu, rus ses sisteminin Latin alfabesine çevrilmesidir. Bir Latin alfabesiyle yazılmış metinde Rusça adları ve kelimeleri dahil etmek için birincil kullanımının yanı sıra, bilgisayar kullanıcılarının Rusça girmesi için de gereklidir. Kiril alfabesini girmek için ayarlanmış bir klavyesi veya kelime işlemcisi olmayan veya yerel bir Rusça klavye düzenini (JCUKEN) kullanarak hızlı bir şekilde yazamayan metinler. İkinci durumda, İngilizce QWERTY klavyeler gibi klavye düzenlerine uygun bir harf çevirisi sistemi kullanarak yazarlar ve ardından metni Kiril alfabesine dönüştürmek için otomatik bir araç kullanırlar.

Ь, Latin alfabesine eklenmiş bir harftir. Sovyetler Birliği'nde latinizasyon sürecinde Kiril alfabesindeki Ы harfine karşılık olarak, sesini göstermek için Yanelif'e eklenmiştir. Günümüzde kullanılan Ortak Türk alfabesi temelli alfabelerde bu ses I harfi ile gösterilir.

Uygur Pinyin yazısı, 1965-1982 yılları arasında Çin'de Uygurcanın yazımı için kullanılmış Pinyin ve Yanelif temelli Latin alfabesidir. 1982 yılında yerine modern Uygur Arap yazısının getirilmesiyle kullanımdan kaldırılmıştır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.