Sosyal girişimcilik

Sosyal girişimcilik, öncelikli toplumsal sorunları, maddi fayda ve kâr ön planda olmaksızın ortadan kaldırmaya ve sistemleri dönüştürmeye yönelik yapılan girişimcilik faaliyetleridir.

Sosyal girişimcilik^[1][2] kavramı için birçok farklı tanım bulunmaktadır. Bu tanımlarda örtüşen 3 ana kriter ise; Sosyal/çevresel etki yaratmanın öncelikli hedef olması, ticari faaliyet yoluyla gelir elde edilmesi ve gelir fazlasının ana misyon için kullanılmasıdır.

Sosyal inovasyon, sosyal meselelere daha etkili, verimli, sürdürülebilir ve adil olan yenilikçi çözümler üretilmesi ve bu çözümlerle yaratılan değerin toplumun geneline ulaştırılmasıdır.^[3] Özel sektör, kamu ve toplumun ortak zeminde buluşacağı yaratıcı ortamların oluşturulmasıyla sosyal inovasyon gelişir. Hizmetleşme sosyal inovasyonun bir sürecidir.^[4]

Avrupa Komisyonu’nun tanımına göre: “Sosyal bir girişim, temel amaç olarak sahiplerine veya hissedarlarına kâr elde ettirmek yerine, sosyal bir etkiye sahip ve sosyal ekonomiye katkı sağlayan işletmedir. Girişimci ve yenilikçi bir şekilde pazara mal ve hizmet sunarak faaliyet gösterir ve kârını öncelikle sosyal hedeflere ulaşmak için kullanır.”^[5]

Sosyal girişimci, toplumsal faydayı öncelikli hedef olarak belirleyen değişim öncüsü aktördür. Çözümü aciliyet gerektiren çevresel ve toplumsal sorunlara kalıcı ve ölçeklenebilir çözümler geliştirir.

Sosyal girişimcilik her ne kadar kavram olarak son yıllarda kullanılmaya başlanılmış olsa da uygulama olarak yüzyıllar öncesine kadar var olan bir toplumsal fayda hareketidir. Bu toplumsal fayda hareketi; 1980 yılında Bill Drayton tarafından sosyal girişimcilik olarak adlandırılmasıyla hem değişim hem de farkındalık yaratmıştır.^[6]

Küresel olarak sosyal girişimcilik alanında çalışan ilk kuruluş Ashoka’dır. Ashoka, Bill Drayton tarafından 1980’de Washington, DC’de kurulmuştur.^[7] Mikro kredinin fikir babası Muhammad Yunus, 1983 yılında kurduğu^[8] Grameen Bank ile sosyal girişimciliğin klasik örneklerinden birini oluşturmuştur.^[9] Muhammed Yunus’un uygulamaya taşıdığı sosyal girişimcilik kavramı, ona bu alanda 2006 yılı Nobel Barış Ödülü’nü getirmiştir.^[10]

2019 yılında Türkiye’nin sosyal girişimcilerini, bu alana ilgi duyan aktif vatandaşlarını, sivil toplum kuruluşlarını, sosyal girişimcilik alanında yer almak isteyen kamu kurumlarını ve özel kuruluşları bir araya getirecek Türkiye Sosyal Girişimcilik Ağı kurulmuştur.^[11]

Türkiye’de sosyal girişimler için mevzuatla belirlenmiş ayrı bir yasal statü bulunmamaktadır. Sosyal girişimler yasal statü olarak ihtiyaçları doğrultusunda kooperatif, limited şirket, vakıf, dernek, şahıs işletmesi veya adi ortaklık seçeneklerinden bir ya da birkaçını tercih edebilirler.

Sosyal girişimcilik ekosisteminde sosyal girişimciler dışında aracı kuruluşlar (kuluçka merkezi, hızlandırıcı platformlar, ortak çalışma alanları ve ödül programları), üniversiteler, araştırma kuruluşları, yerel yönetimler ve fon sağlayıcılar yer almaktadır.

Finansal ve finansal olmayan (hızlandırma programları, eğitim, mentorluk desteği) yöntemlerle sosyal girişimleri destekleyen bu platformlara globalden ve Türkiye’den örnekler olarak aşağıdakiler verilebilir:

• Dünyada; Acumen Fonu, Ashoka, Draper Richards Vakfı, Echoing Green, Institute for Social Entrepreneurs, i-Genius New Profit, Omidyar Network, OpenIdeo, Schwab Vakfı ve Skoll Vakfı.
• Türkiye’de; Accelerate2030, Ashoka Türkiye, Impact Hub İstanbul, imece, İstasyon TEDÜ, KUSIF, Mikado, PwC Sosyal Etki Laboratuvarı, Sabancı Vakfı, SDG Impact Accelerator, SOGLA ve Sosyal İnovasyon Merkezi.

Sosyal finansman^[12] sosyal girişimler adına finansal destek arayan, sosyal etki ve ilerlemeyi takip eden gruplardan oluşan dinamik bir ekosistemdir. Sosyal finansmanın,^[13] kaynak sağlayıcıları, kâr amacı gütmeden destekledikleri girişimin sosyal seviyedeki etkisi üzerine yoğunlaşmış finansörler içerir.

Etki yatırımcılığı, hibe sağlayıcılar ve vakıflar ve kitlesel fonlama sosyal finansman türlerine örnek olarak gösterilebilir.

• Geri ödeme garantisi olmayan yoksul insanlara ve geleneksel bankaların reddettiği kişilere kredi vererek toplumsal kalkınmayı destekleyen Grameen Bank,
• Satın alınan bir çift ayakkabı karşılığında ihtiyacı olan bir çocuğa ayakkabı sağlayarak destek olan TOMS Shoes (Tomorrow's Shoes-Yarının Ayakkabısı),
• Sosyal statüleri birbirinden farklı olan çocuklar arasında empati geliştiren aynı zamanda çocukları ve gençleri sosyal ve finansal girişimcilik konularında bilinçlendirmeyi ve cesaretlendirmeyi hedefleyen Aflatoun,
• Kamusal katılım ile oluşturulan ve güncellenen, farklı dillerde online olarak ve ücretsiz yayımlanan bir ansiklopedi olan Vikipedi,
• Kullandığı farklı madenlerle üretim sürecinin yarattığı sosyal ve çevresel olumsuzlukları azaltarak sürdürülebilir akıllı telefonlar üreten Fairphone,
• Müşterilerine çok uygun fiyatlarla yerel, taze, şirket içi yemek seçenekleri sunarken diğer yandan dezavantajlı olan insanlara eğitimler vererek iş gücüne katılmalarını sağlayan Edgar and Joe’s Cafe.

• Görme engelli bireyleri özgürleştirme misyonuyla çözümler üreten BlindLook
• Akıllı atık toplama ve şehir temizleme işlemleri için en kapsamlı çözümü sunan Evreka,
• Özel eğitim ihtiyacı olan çocuklara yönelik hazırlanmış eğitsel oyunlar üreten Otsimo,
• Nesneleri oyuncaklara dönüştürmelerini kolaylaştıran ve oyun kitleriyle çocukların yaratıcılıklarını destekleyen TOYİ,
• Bireylerin ve kurumların spor yoluyla toplumsal dayanışmaya destek olmalarını sağlayan Adım Adım,
• Öğrenci ve burs veren arasında çevrimiçi platform üzerinden kolay, ulaşılabilir, güvenilir ve sürdürülebilir bir ilişki kurulmasını sağlayan E-Bursum,
• Kadınlara spor yapma alışkanlığı kazandırarak daha sağlıklı ve mutlu bir yaşam sürdürmelerini sağlamak amacıyla çalışan b-fit,
• Kayıp veya çalıntı eşya, evcil hayvan ilanlarını binlerce kişiye ücretsiz ulaştırıp kısa sürede mutlu sona kavuşturmayı amaçlayan Gören Duyan,
• Satılamayan gıdaları değerlendirmenize yardım eden, atıl ürünleri ekonomiye, çevreye ve topluma kazandıran Fazla Gıda,
• Yaygın bilinen yanlışlardan, sosyal medyanın gündemine oturan şüpheli bilgilere birçok alanda doğrulama yaparak internet kullanıcılarının doğru bilgiye ulaşmasını sağlayan teyit.org,
• Kullanıcıların 'öylece duran' eşyalarını satarak sivil toplum kuruluşları için desteğe dönüştürülmesini sağlayan Givin,
• Kız çocuklarını ve her yaştan kadını futbol yoluyla güçlendirerek toplumsal cinsiyet kalıplarını yıkmayı hedefleyen Kızlar Sahada,
• Bireysel ve kurumsal çevre bilincini arttırmaya yönelik teknolojiler geliştiren ve insanların günlük hayatları içerisinde uyguladıkları aktivitelere çevreye duyarlı çözümler sunan ecording,
• Çiftçileri internetle buluşturup ürünlerini koruması hakkındaki bilgilere ulaştıran ve tarladaki mahsulünü hem değerinde hem de komisyonsuz daha hızlı bir şekilde satışını kolaylaştıran Tarımsal Pazarlama.

Sosyal etki;^[14] yapılan bir aktivite sonucu ortaya çıkan “değişim” veya bir eylem/aktivite/proje/program sonucu farklı topluluklar/insanlar/çevre üzerinde oluşan etkiler bütünü olarak tanımlanmaktadır. Sosyal etki sadece sivil alanda ya da sosyal girişimler tarafından oluşturulmamakta; özel şirketlerde yaptıkları faaliyetlerde olumlu ve ya olumsuz sosyal etkiler üretmektedir. Üretilen etkinin sürdürülebilir ve ölçeklenebilir olduğunun gösterilmesi için sosyal etki ölçümlenmesi veya sosyal etki analizi yapılmaktadır.

Sosyal etkinin doğru bir şekilde yorumlanabilmesi ve organizasyonların yarattıkları etkiyi anlamlandırabilmesi için yapılan ölçümler; bağışçılara, fon sağlayıcılara, tüketicilere ve faydalanıcılara önemli ilgi gösteren veriler ve bilgiler sunarken, etkiyi oluşturan sosyal girişimler için de stratejik bilgiler sunmaktadır. Türkiye’de; KUSIF, Mikado ve S360 sosyal etki ölçümü raporlaştırması yapan kurumlardır.^[15] Bir faaliyetin sosyal etkisine bütüncül bakabilmek ve sosyal etkiyi analiz edebilmek için standart bir dilin olması giderek önem kazanmaktadır. Sosyal etki üreten kurumlar da üretmiş oldukları değişimin ortak bir dilde konuşması için Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları gibi sistematik yaklaşımları dikkate almaktadır. SKA’lar üretilen sosyal etkinin ölçülmesinde ve sosyal etki yatırımcılarına ölçülebilir veri sunmaktadır.

İnsan odaklı tasarım, herhangi bir hizmet ya da ürün geliştirilirken kullanıcı olacak insan ihtiyaçlarının ön planda tutulduğu bir tasarım sürecidir.^[16] İnsan odaklı tasarım öncelikle yenilik yaratmayı ve insanların ihtiyaçlarını karşılamayı amaçlar. Modelin birçok alanda kullanımı mevcut olmakla birlikte insan odaklı bir sistem tasarlayabilmek için karmaşık duygulara sahip, farklı bireyler arasında bir denge kurabilmek gerekir.

İnsan odaklı tasarım beş aşamada gerçekleşir. Bunlar: Keşfetmek, Araştırmak, Geliştirmek, Uyarlamak ve Uygulamaktır.

U teorisi, farklı kurumlar, düşünceler veya topluluklardan pek çok bireyi ve grubu bir araya getirerek, geçmiş deneyimlerden çok bugünün durumlarını görmemize yarayacak bir değişim sürecidir.^[17] MIT U’ Lab tarafından geliştirilen, yaşayan prototipleme yöntemleri ile bulunduğumuz bölgedeki bir soruna karşılık gelebilecek çözüm arayışına ulaşabilme fırsatını bize sunar. Bu süreçteki ana vurguysa, toplumsal değişime giden yolda, ilk önce kendini değiştirmekten geçmektedir. Açık fikirlilik, açık yüreklilik ve açık istek çözüme giden yolda en çok vurgulanan deneyim süreçlerini oluşturur.

Sistem düşüncesi, tanımlanan sistemin bileşenleri arasındaki bağlantıları ve etkileşimleri inceleyerek bir sistemin anlaşılmasını ilgilendiren bir yönetim disiplinidir.^[18] Bu düşünme sistemi nedenleri anlamaya ve sistemin amacına uygun bir şekilde, kalıcı çözümler bulmasına yardımcı olur. Sistemi çevreleme, sistemi dinleme ve anlama, geleceği tanımlama, olabilecek müdahaleleri tasarlama gibi adımları içeren tüm sistemi tanımayı sağlar.

• Etki yatırımı: Finansal geri dönüşün yanında sosyal ve çevresel faydayı da odağına koyan bir yatırım türü.
• Ekosistem : Ekosistem, belirli bir sektörde birbirleriyle etkileşim içinde olan kişi ve kurumların oluşturduğu ilişkiler ağı.
• İnovasyon: Yenilik. Yeni bir yöntem, fikir, proje ya da ürünün, ayrıca bunların nasıl geliştirilebileceğine dair önerilerin ortaya çıkma yollarının tamamı.
• Kitlesel fonlama: Bağışçıların katkılarıyla oluşturulan fonun dijital ortamda bir araya getirilmesi.
• Kuluçka: Yeni girişimlere, süreç boyunca kılavuzluk yaparak doğru adımlar ile ilerlemesini sağlayan programlar bütünü.
• Melek yatırımcı: Girişimin gelişebilmesi için gereken maddi desteği çeşitli şartlara bağlı olarak sunan ve bunun karşılığında maddi beklentisi olan kişidir.
• Sosyal finansman: Sosyal, kültürel ya da çevresel her türlü etkinlik ya da inisiyatife aktarılan finansal kaynak.
• Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları: Sürdürülebilir Kalkınma Amaçları (SKA), diğer bir deyişle Küresel Amaçlar, yoksulluğu ortadan kaldırmak, gezegenimizi korumak ve tüm insanların barış ve refah içinde yaşamasını sağlamak için evrensel eylem çağrısı.

• imece platformu 4 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Ashoka 1 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• İstasyon TEDÜ 1 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Sosyal Girişimcilik Ağı10 Haziran 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Açık Açık Sosyal Girişim 11 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.