Soranice dilbilgisi

Sorani dilbilgisi, Irak ve İran'da konuşulan bir Kürtçe lehçesi olan Soranicenin dilbilgisidir.

Sorani lehçesi, Kurmanciden farklı olarak Arap alfabesi ile yazılmaktadır. Ancak bu sayfada Latin alfabesi kullanılacaktır. Ayrıca Arap alfabesi, Kürtçenin yazımında kullanılırken bazı yeni harfler eklenmiştir.

^[1]

Soranicenin yazımında Arapçadan farklı olarak (i sesi dışındaki) bütün ünlü harfler gösterilmektedir. Fakat bu ünlü harfler kelime başında yazılırken önlerine hemze (ئـ) gelmektedir. Meselâ "oda" kelimesi Soranicede yazılırken "ئۆدا" şeklinde yazılmaktadır. Aşağıda Soranicede kullanılan ünlü harflerin kelime başındaki ve ortasındaki durumu gösterilmiştir.^[2]

• Yukarıda da görüldüğü gibi, ünlü harflerden yalnızca "i" harfi gösterilmemektedir. Mesela "kilim" kelimede "کلم" şeklinde yazılmaktadır. Yani kilim kelimesi yalnız "k-l-m" harfleri ile ifade etmiş olduk. Fakat Kürtçede kelime sonunda kısa "i" bulunmaz. Mesela "peri" kelimesi "پەری" şeklinde yazılır. Yani "perî" şeklinde ifade etmiş oluruz.
• Ayrıca Arap alfabesindeki "و/ە/ی" harfleri hem sesli hem sessiz harf olarak kullanıldığı görülmektedir. Mesela "ی" harfi hem "y" sesini hem "î" sesini vermektedir. Fakat bu harfler sessiz olarak kullanıldığında önüne hemze almaz. Yani "yasak" kelimesi "یاساق" olarak yazılır.
• "ه" harfi yalnız sessiz harf olarak kullanıldığı vakit yanındaki harfle bitişir. Sesli harf olarak kullanılırsa yanındaki harf ile ayrı yazılır. Örneğin, hendek kelimesi "هەندەک" şeklinde yazılmaktadır.

^[3]

Kürtçede her yüklem kişiye ya da nesneye göre çekimlenir.^[4] Örnek olarak muderris (öğretmen) ve xiste (yorgun) kelimlelerini çekimleyelim:

muderris:

min muderrisim (ben öğretmenim)

to muderrisî (sen öğretmensin)

ew muderrise (o öğretmen)

ême muderrisîm (biz öğretmeniz)

êwe muderrisin (siz öğretmensiniz)

ewan muderrisin (onlar öğretmen)

xiste:

min xisteyim (ben yorgunum)

to xisteyî (sen yorgunsun)

ew xisteye (o yorgun)

ême xisteyîm (biz yorgunuz)

êwe xisteyin (siz yorgunsunuz)

ewan xisteyin (onlar yorgun)

• "ew" ve "ewan" zamirlerinin yerine her türlü isim ya da nesne gelebilir. Mesela: Ehmed xisteye (Ahmed yorgun)

Kürtçede bir cümleyi olumsuz yapmak için, cümlenin sonuna "nî" kelimesini getirip bu kelimeyi şahsa göre çekimlenir.^[4] Aşağıda "xiste" kelimesini olumsuz olarak çekimleyelim.

min xiste nîyim (ben yorgun değilim)

to xiste niyî (sen yorgun değilsin)

ew xisye nîye (o yorgun değil)

ême xiste niyîm (biz yorgun değiliz)

êwe xiste nîyin (siz yorgun değilsiniz)

ewan xiste nîyin (onlar yorgun değil)

• Kürtçede ayrı bir soru yapısı yoktur. Cümlenin olumlu ya da olumsuz hali aynı zamanda soru formudur. Yani "to xisteyî" hem "sen yorgunsun" hem de "sen yorgun musun" anlamına gelir.

Türkçede bir işin ayrıca bir başkası tarafından da yapıldığını belirtmek için "de/da" bağlacı kullanılır. Kürtçede ise "de" bağlacının verdiği anlamı kelime sonuna eklenen -îş takısı sağlar. -îş takısı bir yerde bulunma anlamı vermez.^[5]

Örneğin: minîş kurdim (ben de kürdüm) Ehmedîş xobe (Ahmet de iyi / xob:iyi)

Kürtçede üç tür işaret zamiri vardır. Bunlar: em (bu), ew (o), ewan (onlar). Em zamiri yakındaki nesneleri, ew zamiri uzaktakileri, ewan zamiri ise çoğul nesneleri göstermede kullanılır.^[6] Örnek:

• Em qeleme. (Bu kalemdir)
• Em qelem nîye. (Bu kalem değildir)
• Ew qeleme. (Şu/O kalemdir)
• Ew qelem nîye. (Şu/O kalem değildir)
• Ewan qelemin. (Onlar kalemdir)
• Ewan qelem nîyin. (Onlar kalem değildir)

Dönüşlülük zamirleri, bir işin özne tarafından bizzat yapıldığını belirten zamirlerdir.^[7] Türkçede dönüşlülük zamiri kendi kelimesidir. Kürtçede ise bu anlamı xo kelimesi verir. Aşağıda "xo" zamiri şahsa göre çekimlenmiştir:

Kürtçede herhangi bir ismi başka bir isimle, sıfatla ya da zamirle birbirine bağlayarak oluşturulan söz grubuna izafe denir. Kürtçede iki kelime arasına -i ya da -yi eki getirilerek izafe kurulur. Örneğin:

Kitabi Elî (Ali'nin kitabı)

Xaneyi Ehmed (Ahmet'in evi)

Zimani Kurdî (Kürt dili)

Dewleti Osmanî (Osmanlı Devleti)

Seyyareyi nûê (Yeni araba)

Şehri gewre (Büyük şehir)

Defteri min (Benim defterim)

Teyyareyi le ser (Yukarıdaki uçak)

Dergahi baxçeyi medrese (Okulun bahçesinin kapısı)

Dergahi le baxçeyi medrese (Okulun bahçesindeki kapı)

^[8]

Kürtçede iyelik durumu iki şekilde gerçekleşir:

1. İzafe ile

2. İyelik ekleri ile

Örnek olarak "kur" (oğul) ve "seyyare" (araba) kelimelerini iyelik eklerine göre çekimleyelim:

1. İzafe ile:

2. İyelik ekleri ile:

^[9]

Türkçede sahip olma durumu "var" ve "yok" kelimeleri ile sağlanır. Kürtçede ise heye (var) ve nîye (yok) kelimeleri sahip olduğumuz bir şeyi ifade etmek için kullanılır. Örneğin;

Kitabim heye (Kitabım var)

Kitabim nîye (Kitabım yok)

Mindalit heye (Çocuğun var)

Mindalit heye? (Çocuğun var mı?)

Çend mindalit heye? (Kaç çocuğun var?)

Le baxçe seg heye (Bahçede köpek var)

Le xane hîç mindal nîye (Evde hiç çocuk yok)

^[10]

Kürtçede isimleri çoğul yapmak için kelimenin sonundaki harfe göre; eğer ünsüz bir harfle biterse sonuna -an eki, ünlü bir harf ile biterse sonuna -yan eki, "e" sesi ile biterse sonuna "e" harfi kaldırılarak -an eki getirilir. Meselâ;

Dar - Daran (Ağaç - Ağaçlar)

Bazî - Baziyan (Oyun - Oyunlar)

Name - Naman (Mektup - Mektuplar)

İstisnalar:

Xane - Xaniyan (Ev - Evler)

Zinde - Zindegan (Canlı - Canlılar)

Şî - Şitan (Şey - Şeyler)

İnsan - Nas (İnsan - İnsanlar)

• Kürtçede isimlerin sayısını belirtirken, isimler daima tekil halleriyle kullanılır. Örneğin;

Dû çaw (İki göz)

Se dane kursî (Üç tane sandalye)

Çar pişileyi şirîn (Dört sevimli kedi)

^[11]

Artikel, bir isimle beraber kullanılan bir kelime olup, o isme nasıl değinildiğini belirtir. O kelimenin belirli veya belirsiz, bilinir veya bilinmez olduğuna dair bilgi verir. Artikel kavramı İngilizce, Fransızca gibi dillerde sıkça kullanılmakla beraber; Türkçede isimlerle beraber hiçbir artikel kullanılmaz. Bunun yanında Kürtçenin Kurmanci lehçesinde de artikel kullanılmaktadır.

Sorani lehçesinde iki tür artikel bulunmaktadır:

• Belirli artikel
• Belirsiz artikel

^[8] Belirli artikel, bir grubun belli bir üyesine değinen tekil ve çoğul isimlerden önce kullanılır. Bu tip tanımlık, daha evvel bahsi geçmiş olan bir isme tekrar değinirken kullanılır. Burada önemli olan, bahsettiğimiz nesneden karşı tarafın da haberdar olmasıdır. Bu tip artikel İngilizcede "the" şeklinde kullanılır. Soranicede ise, kelimenin sonuna -eke eki getirilerek sağlanır. Belirli artikelin çoğulu ise kelimenin sonuna -ekan eki getirilerek sağlanır. Kelime eğer ünlü bir harfle biterse sonuna -yekan eki, "e" sesi ile biterse sonuna -kan eki eklenir.

Örneğin;

Jineke zor dirêje (Kadın çok uzun)

• Bu cümlede bahsi geçen kadını, karşımızdaki kişi de tanldığı ya da gördüğü için "kadın" kelimesinde belirli artikel kullanılmıştır.

Dari çinareke zor pîre [(Buradaki) Çınar ağacı çok yaşlı]

Çayekan zor serdin (Çaylar çok soğuk)

Dergahekeyi çayxane (Çayhanenin kapısı)

Namekani dirêj (Uzun mektuplar)

• Soranicede sadece karşımızda bulunan isimlere artikel verilir. Özel isimlere, gök cisimlerine (güneş, ay), yer şekillerine (dağ, ova, ırmak), soyut şeylere artikel eklenmez. Fakat hitap bildiren ve bizzat kendimiz sahiplendiğimiz (genellikle manevi olarak) sözcüklere çok sıkça artikel eklenmektedir. Örneğin;

Canekem (Canım), Ezîzekem (Azizim), Kurekem (Oğlum) ...

• Soranicede isimlerde artikelin kullanılmaması anlamı bozmaz. Örneğin;

Çayekan zor serdin = Çayan zor serdin (Çaylar çok soğuk)

Dergahekeyi çayxane = Dergahi çayxane (Çayhanenin kapısı)

Namekani dirêj = Namani dirêj (Uzun mektuplar)

Canekem = Canim (Canım)

• Fakat Soranicede çoğul isimler genellikle, anlamına bakılmadan, artikel almış hali ile kullanılır.

Belirsiz artikel, bir grubun herhangi bir üyesine değinmek için tekil isimlerden önce kullanılır.^[12] Bu tip artikel İngilizcede "a/an" şeklinde kullanılır. Türkçede bu anlamı ise belgisiz sıfat olarak kullanılan "bir" kelimesi sağlar. Kürtçede ise belirsiz artikel, kelimenin sonuna -êk eki eklenerek sağlanır. Bu ek, ünlü bir harften sonra -yek şeklinde olur. Örneğin;

Rojêk (Bir gün)

Piyawêk/Merdêk (Bir adam)

Şitêk (Bir şey)

Kiçêki zîba (Güzel bir kız)

Mindalêki şad (Mutlu bir çocuk)

Qehweyeki germ (Sıcak bir kahve)

Çend kesêk (Birkaç adam)

Hemû rojêk (Bütün bir gün)

Her mewzûyek (Her bir konu)

• Kürtçede belirsiz artikel, sayı sıfatı olarak kullanılmaz. Kürtçede sayı sıfatı olarak yek kelimesi kullanılır. Örneğin;

Yek fincan qahwe (Bir fincan kahve)

Yek bardaq awi serd (Bir bardak soğuk su)

Kürtçede isimlerin önüne ya da arkasına bazı hal ekleri eklenerek bu isimlerde belirtme, yönelme ve bulunma gibi anlamlar sağlar. Kürtçede kullanılan hal ekleri aşağıda verilmlştir:

Örnekler

Kitabî biawer (Kitabı getir)

Şîşeyî şikestim (Şişeyi kırdım)

Be xane derom (Eve gidiyorum)

Le mangêk sî roj heye (Bir ayda otuz gün vardır)

Emro le medrese da hîç kes nîye (Bugün okulda hiç kimse yok)

Ehmed emşew le İstanbulewe dê (Ahmet bu akşam İstanbuldan geliyor)

Le xanewe êsta derom (Evden şimdi çıktım)

Le xane ra êsta derom (Evden şimdi çıktım)

Burak legel be çarşû deroym (Burak ile çarşıya gidiyoruz)

Bo sefer çemdani xoyî amade kird (Yolculuk için valizini hazırladı)

^[13]

Kürtçede şahıslara hal ekleri getirirken iki farklı yöntem kullanılır.^[14] 1. yöntemde şahıs zamirlerinin önüne ya da arkasına hal eki getirilir. İkinci yöntemde ise hal eklerine iyelik ekleri getirilir. Aşağıda şahıs ekleri her iki yönteme göre çekimlenmiştir.

Yönelme hali:

Bulunma hali

• Buradaki "le" ön eki bağlaç olan "de"yi kapsamaz. Sadece bir yerde bulunma anlamı katar.

ile edatı

için edatı

işaret zamiri için

Kürtçede fiiillerde geçmiş zaman yapmak için fiillerin sonundaki mastar eki "-in" çıkarılarak yerine şahıs ekleri getirilir.^[15] Fiilin sonunda mastar eki olarak "-în/-ûn" alırsa sadece sonundaki "-n" sesi çıkarılır. Örnek için kirdin (yapmak), bûn (olmak) ve noşîn (içmek) fiillerini geçmiş zamana göre çekimleyelim: kirdin (yapmak):

bûn (olmak):

noşîn (içmek):

• Fiili olumsuz yapmak için önüne ne- eki getirilir: kirdim (yaptım) nekirdim (yapmadım)

Kürtçede şimdiki zaman yapmak için fiilin mastar kökünden bağımsız bir de şimdiki zaman köküne ihtiyaç duyarız. Bir fiilin şimdiki zaman kökü, mastar halini bazen anımsatsa da bir fiilin şimdiki zaman kökünü bulabilmek için herhangi bir kural yoktur.^[16] Aşağıda bazı fiillerin şimdiki zaman kökü verilmiştir:

• kirdin/ke: yapmak/yap
• bûn/bi: olmak/ol
• dîtin/bîn: görmek/gör
• zanîn/zan: bilmek/bil
• gotin/lê: söylemek/söyle
• xwardin/xo: yemek/ye
• reftin/ro: gitmek/git

Şimdi de kökünü bulduğumuz bir fiilin önüne e- ekini getirerek fiili şimdiki zamanda kullanabiliriz.

• kirdin/eka: yapmak/yapıyor
• bûn/ebê: olmak/oluyor
• dîtin/ebîne: görmek/görüyor
• zanîn/ezane: bilmek/biliyor
• gotin/elê: söylemek/söylüyor
• xwardin/exoa: yemek/yiyor
• reftin/eroa: gitmek/gidiyor

Bu fiilleri şahıslara göre çekimlememiz için fiilin, şimdiki zamandaki köküne göre, son harfine bakmak gerekir. Mesela, fiil kökünde, sonu sessiz bir harfle biten fiilleri temsilen dîtin, reftin, kirdin ve gotin fiillerini şimdiki zamana göre çekimleyelim:

• Fiili olumsuz yapmak için önüne n- eki getirilir: ekem (yapıyorum) nekem (yapmıyorum)

• http://www.kurdishcentral.org/en/home 31 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• https://www.fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/sorani_1_grammar.pdf 12 Eylül 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. | -Sorani Kurdish- A Referance Grammar and Selected Readings, Hardvard University, W. M. Thackston (İngilizce)
• https://drive.google.com/file/d/0B8b8Um4VLFEza2U0RnhqQzY0NUU/view?usp=sharing 13 Kasım 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. | A Basic Guide to Kurdish Grammar, Danielle H. Kim (İngilizce)
• http://dictio.kurditgroup.org 10 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. | Kürtçe - İngilizce sözlük