Smolensk Arşivi

Smolensk Arşivi II. Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanyası işgaline uğrayan Smolensk kentinde 1941 yılında Naziler tarafından ele geçirilen Sovyetler Birliği Komünist Partisi Smolensk Oblastı arşivini anlatır. Almanya'ya götürülen arşive savaşın sonunda ABD tarafından el konmuş,^[1] Soğuk Savaş döneminde pek çok Amerikalı yazar tarafından kullanılmıştır. Arşiv 2002 yılında Rusya Federasyonu'na iade edilmiştir.

Sınır bölgesine yakın bölgede bulunan Smolensk, Nazi Almanyası'nın 22 Haziran 1941 tarihinde başlattığı Barbarossa Harekatı kapsamındaki saldırı sonrasında 15 Temmuz 1941 günü Alman işgaline uğrar. Kentteki Sovyetler Birliği Komünist Partisi büroları olası işgale karşı önemli evrakı imha etse de başka bir binaya aktarılan arşivdeki bir kısım evrak çok iyi durumda Nazilerin eline geçer.

Naziler tarafından incelenen arşiv savaş sırasında Sovyet rejimini gözden düşürmek amacıyla kullanılmaya çalışılır. 1943 yılı Mayıs ayında o dönem Polonya sınırları içindeki Vilnius'a taşınır. Bir kısım arşiv ise Almanya'ya götürülür. II. Dünya Savaşı'nın sonlarına doğru Doğu Cephesinde hakimiyet kuran Sovyet Kızıl Ordusu Polonya topraklarındaki Nazi egemenliğini sona erdirirken, Şubat 1945'te arşivin bir kısmını Pszczyna yakınlarında ele geçirir ve yeniden Smolensk'a iletilmesini sağlar.

Savaşın Nazilerin yenilgisiyle sona ermesiyle beraber arşiv ABD Silahlı Kuvvetlerinin eline geçer. CIA'in öncülü olan Office of Strategic Services ajanları belgeleri Offenbach'da saklamış, sonra da Sovyetolog bir grup Amerikalı uzmana belgeleri inceletmiştir. ABD tarafından belgelerin Sovyetler Birliğine iadesi gündem edildiği dönemde Soğuk Savaş sürmekte olduğu için Sovyet tarafı arşivin özgünlüğünü teyit etmemiştir.

Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından Rusya Federasyonu arşivlerin özgün olduğunu açıklayarak iade edilmesini istemiştir. Süre giden anlaşma girişimleri 2002 yılında sonuçlanmış, Rusya'nın ABD'ye Hasidik Yahudilik için çok önemli olan Schneersohn Arşivini vermesi karşılığında iade işlemi tamamlanmıştır.

Arşiv dağınık bir şekilde 1917-1941 dönemini kapsamaktadır. O dönemde SBKP veya KGB arşivlerine erişme şansı olmayan Batılılar için arşivlerin önemi büyüktü. Arşivlerle ilgili kapsamlı çalışma yapan kişilerin başında Harvard Üniversitesi öğretim üyesi Merle Fainsod gelmektedir. Kendisi 1958 yılında arşivlerle ilgili bir kitap kaleme almıştır. Soğuk Savaş dönemine dair çalışmalar yapan Richard Pipes ve Robert Conquest'in de arşivlerde çalışma yaptığı bilinmektedir. Arşivde öne çıkan konular şu şekildedir:^[2]

Büyük ölçüde parti kayıtlarından oluşan arşivin konu dağılımı eşit değildir. Örneğin sanayiinin diğer bölgelere kıyasla görece gelişmemiş olmasından dolayı fabrikadaki iş hayatına ve sendika gündemine dair veri çok değildir. Benzer bir şekilde ordu ve dini hayata dair bilgiler de azdır. Arşivler bölgesel bir yönetime ait kayıtlardan oluştuğu için Moskova'daki merkezi yönetime dair karar evrakı mevcut değildir. Bunda Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi toplantılarının ardından alınan kararların bölgelerdeki parti yönetimlerine steno ediledikten sonra NKVD özel ulaklarıyla çok gizli koduyla derhal gönderilmesi ve birkaç gün içinde okunduğuna dair teyit alındıktan sonra aynı mekanizmayla iade edilmelerini içeren uygulamanın da etkisi vardır.^[3] Arşivin bir diğer özelliği de takvimsel olarak bir düzeni takip etmemesidir. Örneğin Smolensk Guberniyası parti komite toplantılarına dair 1920, 1922 ve 1928 yıllarına ait kayıtlar varken, aradaki döneme dair tek tutanak bulunmamaktadır. Dolayısıyla hem yerel bir komiteyle sınırlı bilgiler içermesi hem de konu, takvim dağılımı olarak rastgele olması nedeniyle arşivlerden hareketle yapılacak analiz ve teorik çıkarımların sınırı vardır.^[4]

• Merle Fainsod, Smolensk under Soviet rule, Cambridge Press, 1958 OL21299324M