İçeriğe atla

Sibirya Yupikçesi

Sibirya Yupikçesi
Yupigestun
Ana dili olanlarAmerika Birleşik Devletleri (Alaska), Rusya (Çukçi Özerk Bölgesi)
Konuşan sayısı1.000 (ABD, 2007) + 300 (Rusya; Naukan dahil)  (tarih gerekli)
Dil ailesi
Eskimo - Aleut
Yazı sistemiLatin
Dil kodları
ISO 639-2ypk
ISO 639-3ess

Sibirya Yupikçesi (kendilerince Yupigestun), Amerika Birleşik Devletlerinde Alaska'ya bağlı St. Lawrence Adasında ve Rusya'ya bağlı Çukçi Özerk Bölgesinde yaşayan Sibirya Yupikleri tarafından konuşulan Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.400 kişilik nüfustan 1.000 kadarı, Rusyadaki 900 kişilik nüfustan ise ancak 300 tanesi anadillerini konuşabiliyor.[1]

Soğuk Savaş yıllarında (1948-1988) ABD ile Sovyetler Birliği arasındaki siyasi çekişmeler Bering'in her iki yakasındaki Sibirya Yupiklerini yıllarca ayrı tutmuş, dillerinin korunup gelişmesi, soyunun tehlikede olmasına rağmen, ihmal edilmiş ve engellenmiştir.[2]

Eskimo dilleri içindeki yeri

Konuşanları

St. Lawrence Adasındaki 1.400 Sibirya Yupiği içinde anadilini konuşan kişi sayısı 1.000 dir.[3] Adada iki dillilik (Yupikçe ve İngilizce) görülür.

Alaska'da 1980 ile 1992 yıllarında yapılan sayıma göre Sibirya Yupiklerinin nüfusu 1.100 kişi olup anadilini konuşabilenlerin (yetişkinlerin hepsi ve çocukların çoğu) sayısı 1.050 kişidir.[4]

Rusya'da Naukan ve Sirenik Yupikleri dahil Sibirya'daki bütün Yupiklerinin nüfusu 1.700 olup bunlardan 800 kadarı anadilini konuşabiliyor. Birçoğu da Çukçice ile Rusçayı akıcı biçimde konuşabilmektedir.[5] Anadilleri 1997 yılında tükenen Sirenik Yupiklerinin günümüzdeki dilleri Sibirya Yupikçesi ya da Rusçadır.

Alfabe

ABD'de Alaska eyaletine bağlı St. Lawrence Adasında Latin alfabesi, Rusya federasyonunda ise Kiril kökenli alfabe kullanılır.

Rusya Federasyonunda kullanılan Kiril kökenli Eskimo alfabesi :[6]

А аБ б*В вГ гӶ ӷ²Д д*Е еЁ ёЖ ж*З з
a b v g ǧ d e ë ž z
И иЙ йК кӃ ӄ²Л лЛъ лъМ мН нӇ ӈ²Нъ нъ
i j k q l ł m n ŋ
О оП пР рС сТ тУ уЎ ў²Ф фХ хӼ ӽ²
o p r s t u w f h x
Ц ц*Ч ч*Ш шЩ щ*Ъ ъЫ ыЬ ьЭ эЮ юЯ я
c č š šč " y ' è ju ja

NOTLAR:

  1. Ünlüler uzun ya da kısa olur; fakat yazıya yansıtılmayabilir/ӈъ = ŋ
  2. Alternatif karakterler: ӷ = г’, ӄ = к’, ӈ = н’, ў = w, ӽ = х’
  3. * Eskimoca kelimelerde kullanılmaz.

St. Lawrence Adasındaki şive için Latin alfabesinden uyarlanan Sivuqaq Yupik alfabesi, 1970 lerin başında Fairbanks Alaska Üniversitesinden Michael Krauss tarafından Linda Aghnaghaghpik Badten, Sharon Pungowiyi Orr ve diğer Yupik konuşucuların katkılarıyla oluşturulmuştur.[2]

Eğitim

Sovyet döneminde 1920 lerin sonunda Kiril kökenli alfabe oluşturulmuş ve okullarda kullanılmaya başlanmıştır. Daha sonra alfabe 1930 ların sonunda yenilenmiştir. Yupikçe okuma parçaları ve öykü kitapları Rusça çevirileriyle birlikte Ekaterina Rubtsova (Е. С. Рубцова, 1888-1971) ve Georgiy Menovşçikov (Г. А. Меновщиков, 1911-1991) gibi dilcilerce yayımlanmıştır.[2]

Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska eyaletine bağlı olan St. Lawrence Adasındaki Sibirya Yupiklerinin dilleri yıllarca ihmal edilmiş, ABD Kongresinde 18 Aralık 1971 tarihinde Alaska Yerli Talepleri Çözümleme Yasası (ANCSA Alaska Native Claims Settlement Act) yürürlüğe girene kadar okullarda öğretilmesi engellenmiştir. 1970 lerin başında Latin kökenli Yupik alfabesinin oluşturulmasından sonra Alaska Yerli Dil Merkezi (ANLC),[7] Kızılderili İşleri Bürosu (BIA, Bureau of Indian Affairs) ve Unalakleet'te konuşlanan Bering Boğazı Okul Bölgesinin St. Lawrence Adasındaki Malzeme Geliştirme Merkezi (Materials Development Center) tarafından geleneksel Yupik öykülerinin metinleri ve okuma kitapları yayımlanmış olup bunlar Gambell ve Savoonga okullarında kullanılmaya başlanmıştır. Gambell'deki okulun iki binası olup, birinde okul öncesi başlangıç eğitimi (Head Start) yapılırken diğeri anaokulu ve lise olarak kullanılmaktadır. 1970 lerden günümüze kadar çok sayıda kitap ve kitapçık yalnızca Yupikçe ya da hem Yupikçe hem İngilizce iki dilli basılmıştır. Bir okulda üç yıl sınıf yardımcısı olarak çalışan Yupikçe öğretmenlerine Alaska eyaleti tarafından Yerel Tanınan Uzman (LRE, Locally Recognized Expert) sertifikası verilmektedir.[2]

1987-1988 döneminde Alaska okul bölgelerinde Sibirya Yupiklerinden olan öğrencilerin sayısı :[8]

Okul Bölgesi Anadilini konuşabilenler Konuşamayanlar Toplam öğrenci sayısı
Anchorage . 2 2
Bering Strait 227 12 239
Nome City 10 17 27
TOPLAM 237 31 268

Örnekler

Sibirya'dan

[9]

  • йук (sg) йугыт (pl) insan
  • аӷна́ӄ kadın
  • ата́ baba
  • насӄуӄ baş, kafa
  • ӄытӈилъӄўаӄ ayakkabı topuğu, ökçesi
  • аӷвы́ӄ balina
  • ука́зиӄ tavşan
  • ӄауа́к kuş
  • ниӷраӄ kafes
  • мыӄ (sg) мыӷыт (pl) su
  • акин (sg) акитын (pl) yastık
  • хуаӈа ben
  • хуанӄутуӈ biz ikimiz
  • хуаӈкута biz (en az üçümüz)
  • ылъпак sen
  • ылъпытак siz ikiniz
  • ылъпыси siz (en az üçünüz)
  • ылъна o
  • ылъкык o ikisi
  • ылън’ит onlar (en az üçü)

Alaska'dan

[10][11][12]

  • igaq: el
  • igaghvik: okul
  • aqelqaamavik, aqelqaghvik, aqelqiqvik: otel
  • yughaghta: rahip (Katolik ve Protestan)
  • tengegkayuk: uçak
  • igaghyaghqaq: kâğıt
  • ullghitak, pangalgusik: kar motosikleti
  • eltughaq: torun
  • sikuq: iğne
  • Sivuqam nangaghnegha = Sivuqaq (St. Lawrence) bilgisi
  • kalanta, tanqighsuun: takvim
  • tanqiq: ay
  • Qaluvik: Ocak
  • Nazighaghsiq: Şubat
  • Teghiglugsiq: Mart
  • Lluughvik: Nisan
  • Kiigem Aghnaa: Mayıs
  • Pinaghvik: Haziran
  • Ellngaghvik: Temmuz
  • Palighvik: Ağustos
  • Kumlavik: Eylül
  • Naayvaghvik: Ekim
  • Aqumuq: Kasım
  • Kaneghyengesiq: Aralık

Dipnotlar

  1. ^ "Alaska Native Language Center : Alaska Native Languages / Population and Speaker Statistics". 9 Kasım 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Kasım 2012. 
  2. ^ a b c d "Christopher Petuwaq Koonooka (2005), Yupik language instruction in Gambell (Saint Lawrence Island, Alaska), Études/Inuit/Studies, vol. 29, n° 1-2, 2005, p. 251-266" (PDF). 22 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 16 Eylül 2010. 
  3. ^ Michael E. Krauss (2007) 9 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Native languages of Alaska. In: The Vanishing Voices of the Pacific Rim
  4. ^ Panu Hallamaa (1997), Unangam Tunuu and Sugtestun: A Struggle for Continued Life 14 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Northern Minority Languages: Problems of Survival, Senri Ethnological Studies 44 1997, pp 187-223
  5. ^ "Edward J. Vajda, Siberian Yupik (Eskimo)". 28 Ekim 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010. 
  6. ^ "Eskimo / Юпигыт" (PDF). 14 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2010. 
  7. ^ ANLC Publications, Siberian Yupik Eskimo[]
  8. ^ "Bilingual/Bicultural Education Programs". 15 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Eylül 2010. 
  9. ^ Г. А. Меновщиков, Азиатских эскимосов язык 11 Mayıs 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Языки мира. Палеоазиатские языки. - М., 1997. - С. 75-81
  10. ^ Anna Berge, Contact-induced lexical development in Yupik and Inuit languages], Alaska Native Language Center, University of Alaska Fairbanks
  11. ^ "Native Languages: Months" (PDF). 9 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 18 Eylül 2010. 
  12. ^ Michael E. Krauss (1975), St. Lawrence Island Eskimo Phonology and Orthography, Linguistics. Volume 13, Issue 152, Pages 39–72

Konuyla ilgili yayınlar

  • Shinen, David C. 1962. "Notes on Saint Lawrence Island Yupik phonology." In Science in Alaska: Proceedings of the 12th Alaska Science Conference, Aug. 28-Sept. 1, 1961, 16-17. Ann Arbor: Edwards Brothers.
  • Shinen, David C. and Marilene Shinen. 1978. "Some discourse features in Siberian Yupik Eskimo narrative." Work Papers of the Summer Institute of Linguistics, University of North Dakota 22: 29-46.

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">İnuit halkları</span> “İNUİT" bir halk topluluğunun ismi

İnuit halkları, Arktik bölgede, Alaska, Kanada ve Grönland'da yaşayan Eskimoların ayrıldığı iki ana koldan biri. Diğer kol Yupik halklarıdır.

<span class="mw-page-title-main">Eskimo - Aleut dilleri</span>

Eskimo - Aleut dil ailesi, Grönland, Kanada, Alaska ve Sibirya'nın belli bölgelerinde konuşulan dillerdir. Eskimo - Aleut halklarının ana dilleridir.

<span class="mw-page-title-main">Eskimo halkları</span> Eski bir kuzey dünya topluluğu

Eskimolar ya da İnuit ve Yupikler, Arktik bölgedeki dört ülkeye dağılmış olarak, Doğu Sibirya, Alaska, Kanada ve Grönland'da yaşayan ve Eskimo - Aleut dillerini konuşan Eskimo - Aleut halklarının en büyük grubunu oluşturan avcı ve toplayıcı halk.

<span class="mw-page-title-main">Yupikçe</span>

Yupikçe, Yupik dili veya Alaska Yupikçesi, Batı ve Güneybatı Alaska'da Yupiklerin konuştuğu Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili.

<span class="mw-page-title-main">Supikçe</span>

Supikçe ya da Supik dili, Güney Alaska'da Supikler tarafından konuşulan Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 3.500 kişilik Supik nüfustan 200 kadarı anadillerini konuşabiliyor.

<span class="mw-page-title-main">İnyupikçe</span>

İnyupikçe ya da İnyupik dili, Kuzey ve Kuzeybatı Alaska'da İnyupiklerin konuştuğu İnuit dilleri kolundan bir Eskimo dili. Alaska Yerli Dil Merkezine göre 15.700 kişilik nüfustan 2.144 kadarı anadillerini konuşabiliyor.

<span class="mw-page-title-main">Sibirya Yupikleri</span> Eskimo halkı

Sibirya Yupikleri ya da Yuitler, Rusya'ya bağlı Çukçi Yarımadası ile ABD'deki Alaska eyaletine bağlı St. Lawrence Adası'nda yaşayan Yupik kolundan bir Eskimo halkı. Alaska Yerli Dil Merkezine göre Alaska'daki 1.400 kişilik nüfustan 1.000 kadarı, Rusya'daki 900 kişilik nüfustan ise ancak 300 tanesi anadillerini konuşabiliyor.

<span class="mw-page-title-main">St. Lawrence Adası</span>

St. Lawrence Adası, Bering Boğazında Alaska anakarasının batısında bulunan ve Amerika Birleşik Devletlerinin Alaska eyaletinin Nome Census Area ilçesine bağlanan ada.

Nunivak Çupikçesi, Alaska'da, Nunivak Adasında Nunivak Çupiklerinin konuştuğu Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili olan Yupikçenin bir şivesi.

<span class="mw-page-title-main">Yupik halkları</span> Rusyada Çukçi Yarımadasında ve ABDnin Alaska eyaletinde yaşayan Eskimoların ayrıldığı iki ana koldan birisi

Yupik halkları ya da Yupik Eskimoları, Rusya'da Çukçi Yarımadasının birbirinden ayrı iki kıyısında ve Amerika Birleşik Devletlerinde Alaska eyaletinde yaşayan Eskimoların ayrıldığı iki ana koldan biri. Diğer kol İnuit halklarıdır.

Naukan Yupikçesi, Rusya'ya bağlı Çukçi Özerk Okrugunda Naukan ile Dejnyov adlı iki köyde Naukan Yupikleri (нывуӄаӷмит) tarafından konuşulan ve soyu tükenme tehlikesi altında olan Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili.

Sirenik Yupikçesi ya da Sirenik Eskimocası, Rusya'ya bağlı Çukçi Özerk Okrugunda bulunan Çukçi Yarımadasının güney kıyılarında Sirenik (Сиӷы́ных) başta olmak üzere birkaç köyde Sirenik Yupikleri (Сиӷы́ныгмы̄́ӷий) tarafından geçmişte konuşulan ve Valentina Vıye adlı son konuşanının 1997 yılında ölmesiyle de yok olan Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili. Diğer Yupik dillerinden oldukça farklı olduğu için kimilerine göre Eskimo dillerinin Yupik ve İnuit dışında üçüncü koludur.

<span class="mw-page-title-main">Sirenik Yupikleri</span> Büyük ölçüde özgünlüğünü yitirmiş olan Yupik kolundan bir Eskimo halkı

Sirenik Yupikleri ya da Sirenik Eskimoları, Rusya'ya bağlı Çukotka Özerk Okrugunda bulunan Çukçi Yarımadasının güney kıyılarında Sirenik (Сиӷы́ных) başta olmak üzere birkaç köyde yaşayan ve kültürleri büyük ölçüde özgünlüğünü yitirmiş olan Yupik kolundan bir Eskimo halkıdır. Dilleri diğer Yupik dillerinden oldukça farklı olduğu için Menovşçikov (Меновщиков) gibi kimi uzmanlara göre Eskimo halklarının Yupik ve İnuit dışında üçüncü koludur.

<span class="mw-page-title-main">Savoonga, Alaska</span>

Savoonga, Amerika Birleşik Devletlerinde Alaska eyaletinin Nome Census Area ilçesine bağlı St. Lawrence Adasının ikinci büyük şehri. 2000 sayımına göre nüfusu 643 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Gambell, Alaska</span>

Gambell, Amerika Birleşik Devletlerinde Alaska eyaletinin Nome Census Area ilçesine bağlı St. Lawrence Adasının başkenti ve en büyük şehri. 2000 sayımına göre nüfusu 649 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Nome Census Area</span>

Nome Census Area, Amerika Birleşik Devletleri'ne bağlı Alaska eyaletinin Eskimo halklarından Yupik ve İnyupiklerlerce meskun olan bir sayım bölgesi. Örgütlenmemiş borough olduğu için bir yönetim merkezi de yoktur. En gelişmiş şehri geçmişte Nome Altına Hücumu hareketinin yaşandığı Nome'dir.

<span class="mw-page-title-main">Eskimo - Aleut halkları</span>

Eskimo-Aleut halkları, anadilleri Eskimo - Aleut dilleri ailesine giren Sibirya kökenli avcı ve toplayıcı şamanist halklar. Sibirya kökenli olmalarına rağmen, günümüzde Sibirya'da az sayıda bulunurlar; daha çok Kuzey Amerika'nın arktik bölgesi ile Grönland'da yoğunlaşmışlardır ve Arktika'nın birincil ana halkı konumundadırlar. Dil temelli sınıflandırmaya göre, Aleutlar ile Eskimolar olmak üzere iki ana gruba ayrılırlar. Dilce yapılan bu sınıflandırma kültürce yapılan sınıflandırmayla da örtüşür. Yalnız, dilleri Eskimo dillerinin Yupik koluna giren ve İngilizcede Alutiiq adıyla da anılan Supikler, kültürce Eskimolara değil Unangan da denilen Aleutlara yakındır ve geçmişte Ruslarca her iki halk da Çukçilerin verdiği "Aleut" ortak adıyla anılırlar. Eskimo - Aleut dilli halkların nüfusu 102.000 kişidir. Büyük çoğunluğunu Eskimolar oluştururken, Aleutlar 2300 kişilik nüfuslarıyla çok azınlıkta kalırlar.

Çupikçe ya da Chevak Çupikçesi, Alaska'da, Chevak ile Hooper Bay yöresinde Çupiklerin konuştuğu Yupik dilleri kolundan bir Eskimo dili olan Yupikçenin bir lehçesi. Nunivak Çupikçesi gibi bu da Yupikçenin y sesine karşılık ç sesini kullanmasıyla belirginleşir.

Yupik dilleri, Rusya'da Çukçi Yarımadası'nın birbirinden ayrı iki kıyısında ve Amerika Birleşik Devletleri'nde Alaska eyaletinde Eskimo-Aleut dilleri ailesinden Yupik halkları tarafından konuşulan Eskimo dilleri ailesidir. Eskimo dillerinin diğer ana kolu İnuit dilleridir. Alaska Yerli Dil Merkezi'ndeki son rakamlara göre 30.800 kişilik nüfusa sahip Yupik halklarından 11.900 kadarı anadillerini konuşabilimektedir.

Eskimo dilleri, Rusya'da Çukçi Yarımadasının birbirinden ayrı iki kıyısında, Amerika Birleşik Devletlerine bağlı Alaska eyaletinde, Kanada'da ve Danimarka'ya bağlı Grönland'da Eskimo-Aleut dilleri ailesinden Eskimo halkları tarafından konuşulan dil ailesi. Yupik dilleri ile İnuit dilleri olmak üzere İki ana kolu vardır. Fakat, Sirenik Yupiklerinin günümüzde konuşanı kalmayan dilleri diğer Yupik dillerinden belirgin biçimde farklıdır ve bu farklılığa dayanarak Menovşçikov (Меновщиков) gibi kimi uzmanlar Sirenik Yupikçesini Yupik dilleri dışında tutarak Sirenik Eskimocası adı altında Eskimo dillerinin üçüncü ana kolu olarak sınıflandırır. Sirenik Yupikçesi 1997 yılında tükenmiştir. Alaska Yerli Dil Merkezindeki son rakamlara göre 124.000 kişilik nüfusa sahip Eskimo halklarından 85.544 kadarı anadillerini konuşabiliyor.