Seten

Seten, tahılın kabuğunu (kepeğini) ayırmada kullanılan taştan (nadiren betondan) yapılma eski bir araç türü. Zeytin ezmek için de benzer bir aracın (yuğlak) kullanıldığı bilinmektedir.

Parçaları

İki temel parçası vardır:

Dibek: Alt kısımda bulunan içi çukur kısımdır. Eski Türkçe Dip/Dib kökünden gelmektedir. Bazı yörelerde tavla, tabak, havt, yuğlak gibi isimlerde verilir.
Dink: Üstte bulunan, dik duran ve bir eksen etrafında öküz, at, eşek, katır gibi hayvanlarca döndürülen parçadır. Asya Türkçesinde Dink/Ding/Deng kökünden kaynaklanan kelime dik durma ve dengede olma anlamlarını içermektedir.

Dink genelde yuvarlak bir tane taştan ibaret olmakla birlikte kimi zaman iki taştan oluşan dinklere de rastlanır.

Teker biçimindeki seten taşının ortasına "Mazı" adı verilen uzun bir sırık veya demir çubuk takılarak ekseni etrafında dönmesi sağlanır. Genelde hayvan kullanılsa da nadiren de olsa bu insan gücüyle de yapılmaktaydı.

Parçaları oluşturan Dink, Dibek sözcükleri ile yine taştan yapılan bir aracı tanımlayan Soku kelimesi değişik yörelerde Seten kavramının yerine de kullanılmaktadır.

Mevcut kullanım durumu

Anadolu'da 1990'lı yıllara kadar bu araçlar köylerde kullanılmaya devam etmiş, bu tarihlerden sonra elektrik değirmenlerinin yaygınlaşması ile birlikte hızla kullanım dışı kalmışlardır. Neredeyse her köyde bir tane bulunan setenlerin çoğu artık kötü durumdadır. Büyük bir kısmı kaderlerine terkedilmiştir.

Günümüzde içine beton döküp doldurulan (kısmen iyi niyetli olarak), içinde lastik yakıp eritilen, ateş yakmak için kullanılan, mangal yapmakta kullanılan, kurban keserken kullanıldığı için kandan rengi siyaha dönmüş bulanan, sırf vandalistçe ve amaçsız tahripkarlıkla kırılıp parçalanmış olan, içinde odun kırılan, çiçek dikilen, toprak doldurulan setenler bir hayli fazladır. Çoğunda sadece alt parça (dibek) kalmış, üstteki dönen kısım (dink) kayıptır. Bu aletlerin tarım kültürü tarihinin bir hatırası olduğu maalesef çoğunlukla anlaşılamamıştır.

Buğdayın hazırlanması

Bulgurluk buğday önce elenip, ayıklanır. Daha sonra kazanlarda kaynatılır. Kaynayan buğdaya "Hedik" denir. Çul üzerine serilip kurutulur. Ardından "Setenleme" aşamasına geçilir. Buğday, dibeğe dökülür, dink taşı döndürülerek buğdayın kabuğu ayrılır. Bu iş yapılırken taş içindeki tahıl ise sürekli olarak tahta bir kürekle karıştırılır. Bu işlem genellikle koşalaşarak (iki kişi birlikte yoruldukça sırayla el değiştirerek) gerçekleştirilir. Aksi takdirde tahılın bir kısmı işlenmemiş kalır, bir kısmı ise ezilir.

Setenleme sonrası çul üzerine serilip tekrar kurutulur güneşte. Sonra savrularak kepeğinden ayrılır. En sonunda bulgur çekimi aşamasına geçilir.

Halk kültürü araştırmacısı Emin Kuzucular 1974 yılında yazdığı “Görenekler” başlığı taşıyan iki yazısında bulgur yapma ve bulgur çekme sürecini ayrıntılı olarak anlatmıştır. İlk yazısında buğdayın kalburdan elenip son halini alana kadar olan bütün işlemlerini kayıt altına almıştır. Ayrıca bu esnada söylenen türkülere de yer vermiştir. İkinci yazısında ise bulgur çekmek için hazırlanan düzeneği anlatır ve yine okunan türküleri, manileri aktarır.^[1]

Bulgur yapımı

Seten'de kepeği ayrılan buğday tamamen kurutulduktan sonra Soku taşında tokmakla dövülerek bulgur haline getirilir.

Kaynakça

Ortaköy (Zeliha Tüzün) Kültür Merkezi, Tarım Araçları Müzesi Kitapçığı, Şarkışla, 2017
Aşık Veysel Meslek Yüksekokulu - "Şarkışla Merkez ve Köyleri İncelemesi", 2017 (muhtelif sayfalarda)
Risale-i Tegürmençilik (Değirmencilik Risalesi), Filiz Kılıç, Adem Öger, Gazi Kitabevi, 2017, ISBN 9786053444220
Ağcakışla Bucağında Bulgur Çekme, Emin Kuzucular, Sivas Folklorü, Cilt: 2, Sayı: 13, Sayfa: 18 - 20, Milli Kütüphane Yer No: (1973) SB 106
Ağcakışla Bucağında Bulgur Kaynatma, Emin Kuzucular, Sivas Folklorü, Cilt: 1, Sayı: 12, Sayfa: 12 - 13, Milli Kütüphane Yer No: (1973) SB 106

Dipnotlar

^ SİVAS FOLKLORU DERGİSİ KAPSAMINDA YEREL TÜRK HALKBİLİMİ DERGİCİLİĞİ VE ARAŞTIRMACILIĞI GELENEĞİ, Gamze KÖSE, Yüksek Lisans Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018, Ankara, Sayfa: 125, 126 (Yapılan atıflar: “Akçakışla Bucağında Bulgur Kaynatma”, 1974, Sayı: 12, Sayfa: 12-13 ve “Akçakışla Bucağında Bulgur Kaynatma”, 1974, Sayı: 13, Sayfa: 18-20 - Emin Kuzucular)