Selanik'teki Yahudilerin tarihi

Selanik'teki Yahudilerin tarihi, iki bin yıl öncesine uzanır.

Selanik, Yahudi kültürü denilince akla gelen ilk şehirlerden biri olarak bilinir.^[1]

Kent, Yahudi cemaati açısından altın çağını Osmanlı egemenliği döneminde yaşadı. 1492’den önce kentte az sayıda Yahudi nüfusu mevcuttu. Selanik’in kesin olarak Osmanlı Devleti’nin yönetimine geçmesi ile sonlanan Selanik Kuşatması sırasında kent Yahudileri nin büyük bölümü şehri terk etmişlerdi.^[2] Kalan Yahudi toplulukları da İstanbul’un Osmanlılar tarafından fethinden sonra bir yeni başkente sürgün edildiğinden^[2] 1478 tarihli bir sayıma göre o tarihte şehirde yaşayan Yahudi kalmamıştı.

31 Mart 1492’de İspanya Kralı Ferdinand ve Kraliçe İsabel tarafından kaleme alınan Elhamra Fermanı ile İspanya’dan kovulan Yahudiler ile 1496-1497 yıllarında Portekiz’den çıkarılanlar, diğer Avrupa ülkelerine ya da Osmanlı İmparatorluğu’na göç etmişler; zaman içinde diğer Avrupa ülkelerinde de artan baskı ve alınan engizisyon kararlarının etkisiyle, Osmanlı ülkesine göç eden Yahudi nüfus hızla artmıştır.^[1] 16. ve 17. yüzyılda Almanya, Ukrayna, Polonya gibi bölgelerden kopup gelen Aşkenaz kökenli Yahudi cemaatleri de oldu.

Selanik Yahudileri bankerlik, tefecilik, zeytinyağı ve sabun imalatı, demircilik, bakırcılık, mermercilik, tenekecilik, kuyumculuk, iplikçilik, kunduracılık, terzilik, parfümcülük gibi işlerde sivrildiler; ancak temel uğraş, dokumacılıktı. Yahudiler Selanik’e yerleştikten bir süre sonra başta Vardar nehri ve kolları üzerinde olmak üzere, kente yakın mahallerde “batan” adı verilen çuha değirmenleri inşa etmişlerdi. Avrupa’da yaygınlaşmaya başlayan yeni bir teknik donanıma sahip olan bu değirmenlerde yünlüler hava şartlarına daha dayanaklı hale getirilirdi.^[2] Osmanlı Devleti’nin desteğini arkasına alan Sefarad Yahudileri, Selanik’te, yeni bir dokumacılık merkezi inşa ettiler. Osmanlı limanları ve İtalya coğrafyasındaki krallıklar ile yaptıkları ticaret sayesinde zenginleştiler. En büyük müşterlerin ordunun ihtiyacı olan çuha dokumaları Selanik’teki çuha üreticilerinden alan Osmanlı Devleti idi.

1648’de İzmir’de mesihliğini ilan eden Sabetay Sevi’nin ölümünden sonra takipçilerinin Selanik’te yaşayan eşi Ayşe etrafında toplanması sonucu 300 kadar zengin Yahudi aile 1686’da İslam’a geçti ve Sabetaycı topluluk oluştu.

18. yüzyılda gerek yeniçeriliğin kaldırılması gerekse Sanayi Devrimi’nin etkisi ile Selanik dokuma endüstrisi zarar gördü. Yahudi nüfusun çoğu fabrikalarda ya da limanda ucuz iş gücü olarak çalışmaya başladı.

18. ve 19. Yüzyıllarda Avrupa Yahudileri arasında ortaya çıkan Haskala adlı toplumsal dönüşüm, Selanik Yahudilerini de etkiledi. Selanik’te Allatini ailesi, İstanbul’da Kamondo aileleri ile birlikte Osmanlı İmparatorluğunun her yerinde Alliance Israélite Universelle adlı cemiyetin okullarını kurdu. Yahudi cemaatlerinin çocukları, Fransızca ve Türkçe öğrenerek dış dünyaya açıldılar.^[3]

1913'te kentin Yunanların eline geçmesinden sonra Selanik Yahudileri, Türklerle işbirliği yapmakla ve hain olmakla itham edilerek Yunan ordusunun ve yerli Rumların baskısına maruz kaldılar. Bu baskıların yoğun bir biçimde dünya basınında yer alması sonucu Venizelos hükûmeti Yahudilere yönelik eylemlere karşı bir dizi tedbir almıştır.^[4] 1912-1919 döneminde, Yunanistan hükûmeti Yahudilere karşı yumuşak bir politika sürdürdü. I. Dünya Savaşı sırasında Selanik’te yaşanan en önemli gelişme, 1917 Selanik Yangını idi. Yahudi ve Müslüman mahallerini yok eden bu yangında Yahudi cemaati birçok hatırasını yitirdi.

Şehirdeki Sabatay cemaati, - kağıt üstünde Müslüman göründükleri için - 1923’teki nüfus mübadelesi sonucu Türkiye’ye göç etmek zorunda kaldı. Şehirden göçen Müslümanların yerine Selanik’e Türkiye’den gelen Rumların ticaret ve el sanatlarında faaliyet göstermesi karşısında Yahudiler gerilemeye başladı.^[4] Son olarak Pireli deniz nakliyatçılarının hükûmet tarafından Selanik'e yerleştirilmeleriyle, Yahudiler, 400 yıldır kesintisiz ellerinde bulundurdukları Selanik limanı işletmeciliğini kaybettiler.^[4] Selanik Yahudileri ve Batı Trakya Türkleri’ni ayrı seçim bölgelerine konması, bu azınlıkların meclise temsilci yollayıp siyasi güç kazanmalarının önüne geçti.

II. Dünya Savaşı öncesinde Avrupa’da güçlenen Yahudi karşıtlığı Yunanistan’da güçlü bir şekilde hissedildi. 29 Haziran 1931'de Selanik'te düzenlenen bir gösteriye katılan Yunanlar 220 Yahudi ailesinin yaşadığı Kampbell Mahallesi’nde Yahudilere ve onlara ait binalara saldırdı, çok sayıda bina ateşe verildi ve mahalle kül oldu. Selanik Yahudilerinin maruz kaldığı saldırılar bu olaydan sonra da devam etti. 1936'de Venizelos'un iktidardan uzaklaştırılmasından sonra saldırıların yoğunluğu azaldı.^[4]

II. Dünya Savaşı'nda Selanik Alman işgaline uğradı. Temmuz 1942’de 18-45 arasındaki Musevi erkekler Eleftheria Meydanı’na toplatılıp Alman askerleri tarafından dövüldükten sonra madenlerde ve yollarda çalıştırılmak için Makedonya’ya gönderildiler. 1943 Şubat’ında Alman işgali altındaki bölgelerin yönetimini Nazi SS komutanlarının alması ile birlikte 56.000 Selanik Musevisi Baron Hirsch Gettosu’na toplandı ve Musevilerin Polanya’nın Auschwitz toplama kampına gönderilmesi başladı. Haziran ayı ortalarında neredeyse tüm Selanik Musevileri sürgüne gönderilmiştir. Auschwitz-Birkenau kayıtlarına göre, 1943 ilkbahar-yaz arası dönemde Kuzey Yunanistan’dan kampa gelen 48.974 Musevi’den 2000’i geri dönebildi.^[5] Bu dönemde Selanik'in büyük Yahudi mezarlığı, üniversitenin genişletilmesi bahanesiyle Selanik belediyesinin kullanımına verildi ve tahrip edildi. Yahudilerin boşalttığı evler, dükkanlar ve sinagoglar Yunanlara verildi. 30 sinagogtan sadece bir tanesi savaş bittiğinde ayakta kalabilmiştir.

Günümüzde şehirdeki Yahudi cemaatinin 1300 kişilik nüfusu ile Atina'dan sonra ülkenin ikinci büyük Yahudi topluluğudur.^[6] Selanik Yahudilerine ilişkin belge, fotoğraf ve objeler Selanik Yahudi Müzesi'nde sergilenir.

• Yunanistan'da Holokost
• Yunanistan Holokost Müzesi