İçeriğe atla

Sebze

Kültürel açıdan sebze kavramı ile botanik meyvelerin ilişkisini gösteren Euler diyagramı

Sebze ya da göveri[1], bitkilerin insanlar veya diğer hayvanlar tarafından yenen kısımlarına verilen isimdir. Sebze terimi, kültürler ve mutfaklar arasında farklı anlamlara gelebilir.

Her ne kadar meyve ve sebze terimleri birbirlerine zıt anlamda kullanılmaktaysa da aslında botanik açıdan meyve kabul edilen birçok bitki kısımları mutfaklarda sebze olarak kullanılır. Örneğin patlıcan, domates, kabak gibi sebzeler aslında botanik bakımdan aynen erik, kayısı, şeftali gibi meyve sayılmaktadırlar.

Etimoloji

Sebze kelimesi Farsça "yeşillik, bitki" anlamına gelen sabzī (سبزى) sözcüğünden alıntıdır. Bu Farsça sözcük ise Farsça ve Orta Farsça "yeşil, taze, yaş" manasındaki sabz (سبز) sözcüğüne +ī ekinin eklenmesi ile türetilmiştir.[2] Türkçede sebze anlamında kullanılan bir diğer sözcük olan zerzevat da bu köke dayanmakta olup, Farsça sözcüğe Arapça +āt çoğul takısı ilavesiyle inşa edilen sebzevāt sözcüğünün deforme edilmiş halidir.[3]

Örnekler

Görsel Tür Kullanılan kısım Köken Kültivarlar Küresel üretimi

(×106 ton, 2018)[4]

Brassica oleraceayaprak, yan tomurcuk, gövde, çiçek başı Avrupa lahana, Brüksel lahanası, karnabahar, brokoli, karalahana, alabaş, kırmızı lahana, Milano lahanası69.4
Brassica rapakök, yaprak Asya şalgam, Çin lahanası, bok choy
Raphanus sativuskök, yaprak, tohum Güneydoğu Asya turp, beyaz turp, daikon
Daucus carotakök, yaprak, gövde İran havuç40.0[n 1]
Pastinaca sativakök Avrasya yabani havuç
Beta vulgariskök, yaprak Avrupa ve Orta Doğu pancar, şeker pancarı, pazı
Lactuca sativayaprak, gövde, tohum Mısır marul, Çin marulu27.2
Phaseolus vulgaris, Phaseolus coccineus, Phaseolus lunatusbadıç, tohum Orta ve Güney Amerika fasulye, taze fasulye, çalı fasulyesi, Etiyopya fasulyesi, Lima fasulyesi55.1[n 2]
Vicia fababadıç, tohum Akdeniz ve Orta Doğu bakla4.9
Pisum sativumbadıç, tohum Akdeniz ve Orta Doğu bezelye, taze bezelye 34.7[n 2]
Solanum tuberosumyumru Güney Amerika patates368.1
Solanum melongenameyve Güney ve Doğu Asya patlıcan54.0
Solanum lycopersicummeyve Güney Amerika domates182.2
Cucumis sativusmeyve Güney Asya salatalık75.2
Cucurbita spp.meyve, çiçek Orta Amerika kabak, bal kabağı, dolmalık kabak, asma kabak 27.6
Allium cepasoğan, yaprak Asya soğan, yeşil soğan, arpacık soğanı102.2[n 2]
Allium sativumsoğan Asya sarımsak28.5
Allium ampeloprasumyaprak Avrupa ve Orta Doğu pırasa, Çin sarımsağı 2.2
Capsicum annuummeyve Kuzey ve Güney Amerika biber, dolmalık biber40.9[n 2]
Spinacia oleraceayaprak Orta ve Güneybatı Asya ıspanak26.3
Dioscorea spp.yumru Afrika tropikleri yam72.6
Ipomoea batatasyumru, yaprak, filiz Orta ve Güney Amerika tatlı patates91.9
Manihot esculentayumru Güney Amerika kasava (manyok) 277.8
  1. ^ Havuç ve şalgam beraber hesaplanmıştır.
  2. ^ a b c d Kuru ve taze kısımları beraber hesaplanmıştır.

Galeri

Kaynakça

  1. ^ "Arşivlenmiş kopya". 29 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2023. 
  2. ^ "sebze". Nişanyan Sözlük. 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  3. ^ "zerzevat". Nişanyan Sözlük. 9 Mayıs 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Ekim 2020. 
  4. ^ "FAOSTAT". 12 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2020.  Aggregate data: may include official, semi-official or estimated data

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Türkçe</span> Türk halkının Oğuz Türkçesi dili

Türkçe ya da Türk dili, Güneydoğu Avrupa ve Batı Asya'da konuşulan, Türk dilleri dil ailesine ait sondan eklemeli bir dildir. Türk dilleri ailesinin Oğuz dilleri grubundan bir Batı Oğuz dili olan Osmanlı Türkçesinin devamını oluşturur. Dil, başta Türkiye olmak üzere Balkanlar, Ege Adaları, Kıbrıs ve Orta Doğu'yu kapsayan eski Osmanlı İmparatorluğu coğrafyasında konuşulur. Ethnologue'a göre Türkçe, yaklaşık 90 milyon konuşanı ile dünyada en çok konuşulan 18. dildir. Türkçe, Türkiye, Kuzey Kıbrıs ve Kıbrıs Cumhuriyeti'nde ulusal resmî dil statüsüne sahiptir.

<span class="mw-page-title-main">Kayısı</span> Prunus armeniaca

Kayısı, Rosaceae (gülgiller) familyasından, 2–10 m yüksekliğinde, dikensi ve tüysüz, Prunus cinsinden bir ağaçtır. Yerli yayılımı, kapsamlı tarih öncesi ekimi nedeniyle biraz belirsizdir. Genetik araştırmalar, Orta Asya'nın ana vatanı olduğunu göstermektedir. Birçok ülkede yaygın olarak yetiştirilir ve birçok yerde yabani olarak bulunur.

<span class="mw-page-title-main">Yeşil</span> mavi ve sarı arasında görülebilen katkı ana rengi

Yeşil renk elektromanyetik tayf'ın insan gözüyle görülebilen renklerinden biridir. Turuncu ve mor ile birlikte ara renklerden birini oluşturur. Dalgaboyu 550 nanometre kadardır. Karşıt rengi kırmızı'dır.

<span class="mw-page-title-main">Meyve</span> çiğ halde yenilebilir gıda

Botanikte meyve çiçeklenmeden sonra yumurtalıktan oluşan, çiçekli bitkilerde tohum taşıyan yapıdır.

<span class="mw-page-title-main">Limon</span> turunçgillerden bir meyve

Limon, yıl boyunca büyümeyi sürdüren, küçük bir ağaç türü ve bu ağacın meyvesidir. Halk dilinde suluzırtlak, cıcık ve zıvrak da denilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Umut</span> Kişinin kişisel yaşamı ve durumlarla ilgili olumlu sonuçlar çıkabileceği olasılığı duyumsadığı duygu

Umut veya ümit bir kimsenin kişisel yaşamındaki olay ve durumlarla ilgili olumlu sonuçlar çıkabileceği ihtimaline dair duygusal inancı olarak tanımlanabilir. Türk Dil Kurumu ise umut sözcüğünü "Ummaktan doğan güven duygusu, ümit" veya "Bu duyguyu veren kimse veya şey" olarak tanımlamaktadır. Ummak ise aynı TDK sözlüğünce "Bir şeyin olmasını istemek, beklemek" veya "Sanmak, tahmin etmek" olarak tanımlanmıştır. Buna göre umut genellikle "iyi bir sanıdan doğan güven veya iyi bir sanıya olan inanç duygusu" olarak tanımlanabilir. Umut genellikle belirli bir oranda sebat içerir yani tersi yönde belli kanıtlar dahi olsa bir şeyin muhtemel olduğuna inanmayı içerebilir.

<span class="mw-page-title-main">Salatalık</span> bir bitki

Hıyar veya salatalık, kabakgiller (Cucurbitaceae) familyasından bir bitki türü ve meyvesine verilen ad. Ana yurdunun Kuzey Hindistan olduğu sanılan bitkinin tarımı çok eski dönemlerden beri yaygın olarak yapılmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Ananas</span> Tropikal bir meyve

Ananas, ananasgiller (Bromeliaceae) familyasından, sıcak ülkelerde yetişen bir bitki ve onun meyvesidir. Anayurdu Güney Amerika'dır. Meyvesi iridir, üstünde bir demet yaprak vardır. 1555'te Jean de Léry tarafından Brezilya'da bulundu, oradan İngiltere'ye götürüldü, sonra Fransa'da yetiştirildi.

<span class="mw-page-title-main">Bamya</span> Ebegümecigiller familyasından bir bitki türü

Bamya, ebegümecigiller (Malvaceae) familyasından ılık iklimlerde yetişen bir yıllık bitki türü.

<span class="mw-page-title-main">Bakla</span> baklagiller (Fabaceae) familyasına adını veren, gıda ve yem bitkisi olarak tarımı yapılan tek yıllık bitki

Bakla, baklagiller (Fabaceae) familyasına adını veren, gıda ve yem bitkisi olarak tarımı yapılan tek yıllık bir bitkidir.

<span class="mw-page-title-main">Reçel</span>

Reçel, meyvelerin çeşitli şekillerde şekerle kaynatılması ile yapılan bir tür tatlı ve meyve konservesi türüdür. Kahvaltıda tüketilmesi tercih edilmekle beraber günün her saati yenilir ve bazı kek, pasta ve çöreklerin üzerine sürülerek onları tatlandırmada da kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Tekne</span> küçük deniz taşıtı

Tekne ya da bot, su üzerinde kalmak ve hareket etmek amacıyla inşa edilen araçlara verilen genel addır. Genelde polyester veya ahşap malzemeden imâl edilir.

Papaz, Hristiyan din adamları için kullanılan sözcük. Türkçeye 1300'lü yıllarda Rumca papas sözcüğünden geçmiştir. Türkçede rahip sözcüğü de bazen papaz anlamında kullanılır ancak her rahip bir papaz değildir. Rahip sözcüğü zaman zaman İslam dışındaki dinlerdeki din adamları için de kullanılır. Rahip sözcüğü Arapça kökenlidir. Farsça kökenli peder sözcüğü de Türkçede zaman zaman papaz anlamında kullanılır.

<span class="mw-page-title-main">Türk mutfağı</span> Türk gastronomi geleneğine dahil bütün yiyecek ve içecekler

Türk mutfağı, Türkiye'nin ulusal mutfağıdır. Orta Asya, Selçuklu ve Beylikler ile Osmanlı kültürünün mirasçısı olan Cumhuriyet Dönemi Türk Mutfağı hem Balkan ve Orta Doğu mutfaklarını etkilemiş hem de bu mutfaklardan etkilenmiştir. Ayrıca Türk mutfağı yörelere göre de farklılıklar gösterir. Karadeniz mutfağı, Güneydoğu mutfağı, Orta Anadolu mutfağı gibi birçok yöreler kendilerine ait zengin bir yemek haznesine sahiptirler.

<span class="mw-page-title-main">Mühimmat</span>

Mühimmat; askerî terminolojide savaş için gerekli, demirbaş olmayan tüm yedek parça ve cephaneyi kapsayan bir terim. Cephane ise ateşli silahlardan atılmak üzere hazırlanmış her türlü patlayıcı veya delici malzemedir.

Arnavutluk tarih boyunca birçok devletin yönetimi altına girmiş, bu süreçte yalnızca siyasi veya askeri olarak değil, aynı zamanda kültürel açıdan da etkilenmiştir. Bu sebepten dolayı Arnavut mutfağı başta Türk, İtalyan ve Yunan mutfakları olmak üzere genel itibarıyla Akdeniz mutfağından izler taşımaktadır. Bugün Arnavut halkı tarafından sıkça tüketilen ve yapılan baklava, aşure, kadayıf gibi tatlılar; dolma, yaprak sarma, tarator gibi aperitifler ve ayran, siyah çay, Türk kahvesi gibi içecekler Osmanlı zamanından başlayarak Türk mutfağından Arnavut kültürüne geçen yiyecek ve içeceklerden bazılarıdır.

<span class="mw-page-title-main">Ot</span> gıda, ilaç veya parfüm için kullanılan bitki

Otlar, tıbbi amaçları olan, yiyecekleri veya garnitürleri tatmak ve süslemek için kullanılan tuzlu veya aromatik özelliklere sahip bitkilerdir; makro besinler için tüketilen sebzeler ve diğer bitkiler hariçtir. Mutfak kullanımı tipik olarak baharatları baharatlardan ayırır. Otlar genellikle bir bitkinin yapraklı yeşil veya çiçek açan kısımlarını belirtir, baharatlar ise genellikle tohumlar, peridermis, kökler ve meyveler dahil olmak üzere bitkinin diğer kısımlarından kurutulur ve üretilir.

<span class="mw-page-title-main">Şırdan (anatomi)</span>

Şırdan veya şirden, gevişgetiren hayvanların midelerinin son ve dördüncü bölümüdür. Midenin bu kısmında rennet adı verilen ve peynir mayası olarak kullanılan enzim içerikli sıvı salgılanmaktadır. İneklerde abomasum deplasmanı sık karşılaşılan patolojik bir durumdur.

<span class="mw-page-title-main">Polonya mutfağı</span> Polonya yemekleri ve pişirme gelenekleri

Polonya mutfağı, tarihte hem Avrupa-Asya arasındaki ticaret yollarının kesişim noktasında yer aldığından farklı ve komşu uluslardan gelen tüccarlar hem de Polonya'da yaşayan azınlıklar sayesinde içinde Rus, Alman, Avusturya, İtalyan, Litvanya, Çek, Yahudi, Fransız ve Macar yemek kültürlerinin izlerini taşımaktadır. Karbonhidrat ve protein ağırlıklı Polonya yemeklerinde sebzelerden genellikle tahıllar ile kök sebzeler kullanılsa dahi patates mutfağın baş tacıdır. Etlerden ise ördek, domuz ve balık tercih edilir. Polonya mutfağının en çok bilinen yemekleri; zapienkanka, pierogi, zurek, golabki, bigos, kielbasa, kanapka, uszka, rosol, barszcz, gzik, tatar ve tütsülenmiş ettir. İçecek olarak ise bira, votkalı ev yapımı bir çeşit likör olan nalewka, en ünlü Polonya votkası zubrowka, sütle karıştırarak içilen soplica votkası, bitki çayları ve kahveleri meşhurdur. Polonya'nın tatlılarıysa Macaristan-Avusturya İmparatorluğu'nun hamur işi lezzetlerinden gelmektedir. Yılbaşında tüketilen bir kek olan Mazurek, katmanları meyve veya meyve kabuklarıyla doldurulan Makowiec keki, Polonya'ya özgü bir puding olan Budyn ve donut benzeri bir tatlı olan Paczki örnek verilebilir.

<span class="mw-page-title-main">Senegal mutfağı</span>

Senegal mutfağı, Kuzey Afrika, Fransız ve Portekiz mutfağından etkilenen ve ülkenin en büyüğü Wolof olan birçok etnik gruptan türeyen bir Batı Afrika mutfağıdır. Bölgeye ilk kez 11. yüzyılda nüfuz eden İslam, mutfakta da rol oynuyor. Senegal, 1960'a kadar Fransa'nın bir kolonisiydi. Kolonizasyonundan bu yana, göçmenler Senegal mutfağını diğer birçok bölgeye getirdiler.