Neandertal ya da Neandertal insanı, günümüzden yaklaşık 250 bin ila 40 bin yıl önce yaşamış insan türüdür. İkili adlandırmada ismi "Homo neanderthalensis"dir. Fosilleri muhafaza etmeye müsait kireç taşı mağaralarda yaşadıkları için haklarında en fazla bilgi sahibi olunan ve bunun bir sonucu olarak modern kültürde tipik "mağara adamı" kalıbını yaratan tarih öncesi insan türüdür.
Arkaik insanlar, anatomik olarak modern görünüme sahip olan insana karşıt olarak Homo cinsinin bazı çeşitlerini kapsayan, geniş tanımlı bir terimdir. Terim, Homo heidelbergensis, Homo rhodesiensis, Homo neanderthalensis, Homo naledi, Homo ergaster ve Homo antecessor türlerini kapsar. Neandertaller gibi iri yapılı olan ilkel diğer insanlar Neandertallere özgü, özellikle yüz çizgilerindeki yapısal aşırılıkları taşımazlar. Birkaç Homo türü, yaklaşık 300 bin yıl öncesinde en erken erken modern insanların ortaya çıkışından önceki ve bu dönemin çağdaşı olan geniş arkaik insan kategorisi altında gruplandırılmıştır. Güney Etiyopya'dan Omo-Kibish I, Fas'taki Jebel Irhoud ve Güney Afrika'daki Florisbad kalıntıları Homo sapiens'in en eski kalıntıları arasındadır.
Şanidar Mağarası Irak'ın Kürdistan Bölgesel Yönetimi'de Bradost Dağı'nda bulunan bir arkeolojik sit alanı.
Goyet Mağaraları, Mozet Köyü, Gesves Belediyesi, Namur, Belçika yakınlarındaki Samson nehrinin yaklaşık 15 m (50 ft) yukarısındaki bir kalker kayalıkta bulunan bağlı mağaralar dizisidir. Bu sitede, günümüzden en erken 120,000 yıl öncesi, Orta Paleolitik Çağ'dan en geç 5.000 yıl öncesi, geç Neolitik çağa kadar uzanan binlerce fosil ve eser bulunduğu için, bölgesel Neandertal ve Avrupa erken modern insanlık yerleşiminin önemli bir alanıdır. Jeolog Edouard Dupont, 1867 yılı başlarında ilk araştırmaları sırasında sağlam bir çökel dizisi tespit etmiştir. Site 1976 yılında Belçika Ulusal Miras listesine eklendi.
Trou de l'Abîme, La caverne de l'Abîme ve Couvin Mağarası olarak da bilinir, Couvin yakınları, Namur, Valon Bölgesi, Belçika'da, Eau Noire nehrinin sağ kıyısında yer alan karst mağarasıdır. Çeşitli arkeolojik kazılarda, Musteryen kalıntılar ve Neandertal dişler keşfedildi.
Bontnewydd Paleolitik bölgesi, St Asaph, Denbighshire, Galler yakınlarında yer alan ve Büyük Britanya'daki bilinen en eski Neandertal kalıntılarından bazılarının bulunduğu arkeolojik alandır. Elwy Nehri'nin doğusunda, Cefn Meiriadog, Denbighshire yakınlarında, Bontnewydd köyünde yer alır.
Denisova Mağarası, Rusya, Sibirya'daki Altay Dağları'nda bulunan bir mağaradır. Mağara büyük paleoarkeolojik ve paleontolojik öneme sahiptir. Denisova insanının kemik parçaları ve yaklaşık GÖ 40.000'e tarihlenen kalıntılar mağarada bulunmuştur. Mağarada 32.000 yıllık bir tarih öncesi at türü de keşfedilmiştir.
Obi-Rakhmat Mağarası, Neandertal fosilleri içeren ve Orta Paleolitik döneme tarihlenen bir tarih öncesi bölgedir. Tanrı Dağları'ndaki Talassky Alatau Sıradağları'nın güneybatı ucundaki Chatkal ve Pskem nehirlerinin kavşağına yakın dar bir karst mağarası olan Obi-Rakhmat, Taşkent, Özbekistan'ın 100 kilometre (62 mi) kuzeydoğusunda yer almaktadır.
Delik-Taş 1, 1938'de Orta Asya'daki Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde, Bajsuntau Dağları'ndaki Delik Taş mağarasında keşfedilen bir Neandertal iskeletidir.
Feldhofer 1 veya Neandertal 1, Ağustos 1856'da Neander Vadisi'ndeki Kleine Feldhofer Grotte adlı bir Alman mağarasında bulunan Homo neanderthalensis türünün 40.000 yıllık tip örnek fosilinin bilimsel adıdır. Düsseldorf'un doğusunda. 1864'te fosilin açıklaması ilk kez bilimsel bir dergide yayınlandı ve resmi olarak adlandırıldı.
Apidima Mağarası, Güney Yunanistan'da, Mani Yarımadası'nın batı kıyısında yer alan ve dört küçük mağaradan oluşan bir komplekstir. Mağaranın sistematik olarak incelenmesi sonucunda Paleolitik çağa ait Neandertal ve Homo sapiens fosilleri ortaya çıkarıldı.
Vindija Mağarası, Hırvatistan'ın kuzeyindeki Donja Voća belediyesinde bulunan ve Neandertaller ve modern insanlarla ilişkili bir arkeolojik sit alanıdır. Bu bölgede ortaya çıkarılan Neandertallerden üçü, Neandertal genom projesinin ilk taslak dizisi için birincil kaynaklar olarak seçildi.
Hušnjakovo Tepesi olarak da bilinen Krapina Neandertal Sit alanı, Paleolitik bir arkeolojik sit alanıdır. Bölge ilk olarak 1899 ve 1905 yılları arasında kazı yapan ve daha sonra burada bulunan Neandertaller hakkında ilk yayınlar olan iki monograf yayınlayan Dragutin Gorjanović-Kramberger tarafından keşfedildi. Hrvatsko Zagorje'deki Krapinica Nehri'ne bakan bir kumtaşı kayalığında yer alan prehistorik alan çökmüş bir mağarada yer almaktadır.
Šipka, Çekya'daki, Moravya-Silezya ilinin, Štramberk ilçesi yakınlarında deniz seviyesinden 440 metre yükseklikte bulunan bir mağaradır. 9 Ocak 1960'ta Orta Paleolitik dönemden kalma 29 hektarlık bir arkeolojik alan doğal anıt ilan edildi.
Mezmaiskaya Mağarası, Güney Rusya'daki Adıge Cumhuriyeti'nde, Kafkas Dağları sistemindeki Kuzey Kafkasya'nın kuzeybatı eteklerinde yer alan Sukhoi Kurdzhips'in sağ kıyısına bakan tarih öncesi bir mağara sistemidir.
Okladnikov Mağarası ,güney Sibirya, Rusya'daki Altay Krayı'nda, Soloneshensky Rayonu'ndaki Altay Dağları'nın eteklerinde bulunan bir paleoantropolojik sit alanıdır. Mağara güneye bakar ve aşağıdaki Anuy Nehri'nin bir kolu olan Sibiryachikha Nehri vadisinin sol kıyısından yaklaşık 14 metre (46 ft) yukarıda yer alan Devoniyen bir karstik yamaçta bulunur.
Pešturina güneydoğu Sırbistan'daki Nişka Banya belediyesinde yer alan bir mağaradır. Jelašnica'nın güneybatısında, Niş'in 20 kilometre (12 mi) güneydoğusunda yer alır. 2006 yılında başlayan arkeolojik kazılardan bu yana Orta ve Üst Paleolitik dönemlere ait eserler keşfedilmiştir. Musteryen kültürü olarak tanımlanan kalıntılar, 102.000 BP + 5.000 ila 39.000 BP + 3.000 arasına tarihlenmektedir, bu tarih aralığı Pešturina'yı hayatta kalan en son Neandertal habitatlarından biri halline getirmektedir. Mağara "Sırp Atapuercası" olarak da bilinmektedir.
Risovača Mağarası, Sırbistan'ın merkezindeki Aranđelovac kasabasının tam girişinde, Kubršnica nehri vadisinin 17 metre (56 ft) yukarısında yer alan bir mağaradır. Kragujevac yakınlarındaki Gradac Mağarası'nın yanı sıra Sırbistan'daki Paleolitik döneme tarihlenen en önemli arkeolojik alanlarından biridir. Keşfi, Sava - Tuna hattının güneyindeki Paleolitik kültürün varlığını doğruladı ve Avrupa'daki tarih öncesi insanların yaşamı hakkında yeni bilgiler sağladı.
Divje Babe, Slovenya'daki Idrijca Nehri'ne bakan bir karst mağarası ve arkeoloji parkıdır. Bir Neandertal müzik aleti olarak yorumlanan ve Divje Babe Flütü olarak bilinen, bir mağara ayısının işlenmiş kemiği de dahil olmak üzere Paleolitik kalıntılarıyla dikkat çekmektedir.
Divje Babe flütü ya da Neandertal flütü, Slovenya Bilimler ve Sanatlar Akademisi Arkeoloji Enstitüsü tarafından yürütülen sistematik arkeolojik kazılar sırasında 1995 yılında Slovenya'nın kuzeybatısındaki Cerkno yakınlarındaki Divje Babe I'de ortaya çıkarılan, aralıklı deliklerle delinmiş bir mağara ayısı uyluk kemiğidir. Neandertaller tarafından bir tür müzik aleti olarak yapıldığı öne sürülmüş ve Neandertal flütü olarak tanınmıştır. Eser, Ljubljana'daki Slovenya Ulusal Müzesi'nde Neandertal flütü olarak halka açık bir şekilde sergilenmektedir. Bu haliyle, dünyanın bilinen en eski müzik aletidir.Neandertaller arasında sembolik davranışları ve gelişmiş bilişsel yetenekleri yansıtabilecek diğer birçok Orta Paleolitik (Musteryen) buluntu gibi, bu buluntu da bilim camiasının bir kısmı tarafından şiddetli eleştiri ile karşılanmıştır. Eserin bir flüt olarak yorumlanması tartışmalıdır; bazı araştırmalar deliklerin hayvan kaynaklı olduğunu, muhtemelen bir sırtlana ait diş izleri olduğunu öne sürmektedir.
