Satranç ünvanı

Satranç ünvanı, satranç yönetim kurulu tarafından düzenlenen ve oyunculara performanslarına ve sıralamalarına göre verilen bir ünvandır. Bu ünvanlar genellikle ömür boyu verilir. Uluslararası Satranç Federasyonu FIDE, en prestijlisi Büyükusta olmak üzere çeşitli ünvanlar vermektedir; birçok ulusal satranç federasyonu da "Ulusalusta" gibi ünvanlar vermektedir.^[1] Daha genel anlamda, "usta" terimi herhangi bir yüksek beceriye sahip satranç oyuncusunu ifade eder.

Genel olarak bir satranç ustası, çoğu satranç oyuncusunu yenebilecek beceriye sahip bir oyuncudur. Satranç oyuncuları arasında bu terim genellikle ustalık olarak kısaltılır.

1950 yılında FIDE, "Büyükusta" ve "Uluslararası Usta" ünvanlarını oluşturdu. 1978'de FIDE, daha küçük bir ünvan olan "FIDE Ustası" ünvanını oluşturdu.

satrancın başlangıcından ilk satranç organizasyonlarının kurulmasına kadar usta terimi gayri resmi olarak kullanıldı ve sadece bir popülerlik meselesiydi. Usta oyuncular oyundaki ustalıklarını gösterdiler ve gayri resmi olarak satranç ustaları olarak ün kazandılar.

19. yüzyılın ikinci yarısında satrancın yaygınlaşmasıyla birlikte bu terim bazı kuruluşlar tarafından verilmeye başlandı. Döneminin en prestijli etkinliklerinden biri, ilk olarak 1876'da Deutscher Schachbund (Alman Satranç Federasyonu) tarafından düzenlenen DSB Kongresiydi. DSB'nin Usta ünvanı için standardı Meisterdrittel'di, yani DSB Kongresi'ndeki ilk turnuvada oyunların en az üçte birini kazanmak. Hauptturnier veya "yedek" etkinliğinin galipleri, bir sonraki kongrede yarışmaya hak kazandı.^[2]

• Büyükusta (GM) bir satranç oyuncusunun ulaşabileceği en yüksek ünvandır. Bir oyuncunun Büyükusta ünvanına hak kazanmasının olağan yolu, 2500 veya daha fazla FIDE derecesi ile birlikte üç Büyükusta düzeyinde performans (norm olarak adlandırılır) elde etmektir.
• Uluslararası Usta (IM) istisnai durumlar dışında ömür boyu taşınır. Ünvan için 2400 FIDE derecesi ve 3 norm gereklidir.
• FIDE Ustası (FM) Ünvan için 2300 FIDE derecesi gereklidir. Norm gerekmez.
• Usta Adayı (CM) Ünvan için 2200 FIDE derecesi gereklidir. Norm gerekmez.

Yukarıda listelenen ünvanlar erkeklere ve kadınlar tarafından kullanılabilir. Yalnızca kadınlara yönelik ayrı ünvanlar da mevcuttur:

• Kadın Büyükusta (WGM) Ünvan için 2300 FIDE derecesi ve 3 norm gereklidir.
• Kadın Uluslararası Usta (WIM) Ünvan için 2300 FIDE derecesi ve 3 norm gereklidir ancak norm gereklilikleri WGM'ye göre daha düşüktür.
• Kadın FIDE Ustası (WFM) Ünvan için 2100 FIDE derecesi gereklidir. Norm gerekmez.
• Kadın Usta Adayı (WCM) Ünvan için 2000 FIDE derecesi gereklidir. Norm gerekmez.

1978'de Nona Gaprindaşvili ile başlayarak çok sayıda kadın GM ünvanını kazandı. Yaklaşık 2000 yılından bu yana, en iyi 10 kadının çoğu GM ünvanına sahip oldu.^[3]

Yukarıdaki her bir ünvan için, belirli yüksek seviyeli turnuvalarda zirvede veya zirveye yakın bir yerde performans sergilemek gerekir. Örneğin GM ünvanı Dünya Gençler Şampiyonasını kazanan kişiye verilir.^[4]

FIDE ayrıca FIDE Online Arena aracılığıyla cinsiyete bakılmaksızın alt gruplardaki oyunculara da ünvanlar verir:^[5]

• Arena Büyükustası (AGM) Ünvan için 2000 FIDE derecesi gereklidir.
• Arena Uluslararası Ustası (AIM) Ünvan için 1700 FIDE derecesi gereklidir.
• Arena FIDE Ustası (AFM) Ünvan için 1400 FIDE derecesi gereklidir.
• Arena Usta Adayı (ACM) Ünvan için 1200 FIDE derecesi gereklidir.

Arena oyunlarından herhangi biri için herhangi bir norm gerekli değildir, ancak oyuncunun art arda en az 150 kurşun oyunu, 100 yıldırım oyunu veya 50 hızlı oyun için gereken minimum FIDE çevrimiçi derecelendirmesini sürdürmesi gerekir.

FIDE ayrıca hakemlere ve antrenörlere de ünvanlar verir.

Bazı ulusal satranç federasyonları "Ulusal Usta" (NM) gibi ünvanlar verir. Ulusal satranç federasyonları, FIDE tarafından tanınmayan bu tür ünvanlar için istedikleri standartları belirlemekte özgürdür. Farklı ülkelerdeki "Usta" ünvanlarına ilişkin standartlar değişiklik gösterir, ancak genellikle ülkenin ulusal şampiyonasında belirli bir derecelendirmeye (genel olarak yaklaşık 2200 puan) ulaşmak, belirli bir düzeyde gerekli sayıda turnuva performansına ("norm") ulaşmak veya belirgin bir şekilde öne çıkmak gibi kriterlere dayanır. FIDE Ustası (FM) ünvanının 1978'de kullanıma girmesinden bu yana, İrlanda ve Almanya ülkelerindeki gibi bazı federasyonlar, artık eskimiş olduğunu düşünerek Ulusal Ustalık ünvanlarını vermeyi bıraktılar.

Türkiye'de TSF'ye göre Ulusal Usta (UU) ünvanına sahip olmak için 2100 UKD puanı, Kadın Ulusal Usta (KUU) ünvanına sahip olmak için ise 1900 UKD puanı gereklidir.^[6]

Sovyetler Birliği'nde Usta ünvanı federal hükûmet tarafından veriliyordu ve Spor Ustası ünvanıyla bağlantılıydı. ünvanı alan ilk satranç oyuncusu 1934'te Pyotr Romanovsky idi. ünvan için yalnızca Sovyet Satranç Şampiyonası'nda öne çıkan oyuncular dikkate alındı ve toplamda 100'den daha az ödül verildi. Bu oyuncuların çoğu aynı zamanda FIDE'de Uluslararası Usta veya Büyükusta ünvanına da hak kazandı.

USCF şu anda 2200 derecelendirmesine ulaşanlara Usta ünvanı vermektedir:

Satranç uzmanı, Amerika Birleşik Devletleri Satranç Federasyonu (USCF) tarafından verilen bir ünvandır. 2000'den 2199'a kadar derecelendirilen satranç oyuncularına verilir. Yukarıdaki derecelere sahip oyuncular usta, altındaki oyuncular ise sınıf oyuncularıdır. Yaklaşık 50.000 satranç oyuncusu USCF derecesine sahiptir ve bunların yaklaşık 2.500'ü 2000 veya daha iyi derecelendirilmiştir. Bu nedenle, satranç uzmanları tüm USCF satranç oyuncuları arasında ilk %5'lik dilimde yer almaktadır. USCF, 2008'den bu yana, turnuvalarda beş adet 'norm' elde eden ve aynı zamanda 2000'in üzerinde bir derecelendirmeye sahip olan oyunculara Usta Adayı ünvanını da vermektedir. Usta ünvanı gibi, Usta Adayı ünvanı da ömür boyu verilmektedir.^[9]

Satranç uzmanı ünvanı ömür boyu verilmez. Bir turnuva satranç oyuncusu her oyun oynadığında, oyunun sonucuna ve rakibinin performansına bağlı olarak puanı artar veya azalır. Bir satranç uzmanının derecesi 2000'in altına düşerse, satranç uzmanı ünvanı gider (ancak yukarıdaki kriterlere göre kazanılmışsa Usta Adayı ünvanını korurlar). Avrupa ülkelerinde "uzman" terimi kullanılmamaktadır. Bunun yerine, FIDE Usta Adayı ünvanı genellikle daha yüksek bir derecelendirme (2200 FIDE) gerektirse de, bu seviyedeki oyunculara "Usta Adayları" adı verilir.^[10]

Bununla birlikte, Amerika Birleşik Devletleri'ndeki oyuncuların kendilerini 'uzman' kategorisine yerleştiren ve aynı zamanda 'Hayat Ustası' veya 'Ulusal Usta' ünvanını koruyan bir derecelendirmeye sahip olmaları da mümkündür. 'Usta' ünvanı, bir kez 2200'ün üzerinde puan almış olmak da dahil olmak üzere, USCF tarafından belirlenen kriterleri karşılayan herkese verilir. FIDE Ustalığı, Uluslararası Ustalık ve Büyükustalık ünvanları gibi, 'Ustalık' ünvanı da aşağıdakilere verilir: Derecesi 2200'ün altında olan ancak 'Ulusal Usta' veya 'Hayat Ustası' ünvanını kazanmış oyuncular, USCF'ye göre hâlâ 'usta' olarak anılır.

İlk USCF derecelendirme listesi Aralık 1950'de yayınlandı. Bu listede uzmanlar 2100 ile 2300 arasında derecelendirilen oyuncular, ustalar ise 2300 ile 2500 arasında derecelendirilen oyunculardı. Ancak birkaç yıl içinde derecelendirmelerin hızla düştüğü keşfedildi. Sonuç olarak, sınıflandırmalar 100 puan düşürüldü ve o zamandan bu yana uzmanlar 2000 ile 2200 arasında derecelendirildi. 1960 yılında USCF, orijinal Harkness Sistemi'nin yerine yeni Elo sıralama sistemini benimsedi.

Yukarıdaki bilgiler aynı zamanda Kanada Satranç Federasyonu'nda (CFC) yani Kanada'da da geçerlidir;^[11] tek fark, E Sınıfı'nın 1200'ün altında puan alan tüm oyuncuları kapsamasıdır. Benzer sınıf ayrımları diğer ulusal satranç federasyonlarında da geçerli olabilir.

Amerika Birleşik Devletleri Satranç Federasyonu (USCF), turnuva sırasında belirli performansa dayalı 'normlar' ile birlikte 2200 USCF derecelendirmesine ulaşan herkese Ulusal Usta ünvanını ve 2400 USCF derecelendirmesine ulaşan herkese de Kıdemli Usta ünvanını verir. USCF ayrıca hayatı boyunca toplam 300 veya daha fazla oyun oynayıp 2200 puana sahip olan herkese Hayat Ustası ünvanını veriyor.

Amerika Birleşik Devletleri'nde, Ulusal Usta derecesinin daha sonradan 2200'ün altına düşüp düşmediğine bakılmaksızın, "Ulusal Usta" ünvanı ömür boyu verilir.^[12]

Hayat Ustası, Amerika Birleşik Devletleri Satranç Federasyonu (USCF) tarafından verilen bir satranç ünvanıdır. Bu ünvanı alabilmek için, kişinin en az 300 USCF dereceli turnuva satranç oyununda yer alması 2200'ün üzerinde ustalık derecesine sahip olması gerekir.

Adından da anlaşılacağı gibi bu ünvan, daha sonra derecelendirmede herhangi bir düşüş yaşansa da ömür boyu tutulur. Bu nedenle, USCF derecesi 2100 (veya altı) olan ve Hayat Ustası olan bir oyuncuya rastlamak mümkündür.

Kanada Satranç Federasyonu, 2200 puana sahip olan ve 2300 veya daha fazla puana sahip olan üç turnuva performansına ("normlar") ulaşan oyunculara Ulusal Usta ünvanını verir. Ayrıca, 2100 veya daha yüksek puana ve üç norma sahip olanlara ve puana sahip olanlara derecesine göre Ulusal Kadın Usta veya Ulusal Usta Adayı gibi ünvanlar da verir.^[13]

İngiliz Satranç Federasyonu, 2200 ECF derecelendirmesine ulaşan oyunculara Ulusal Usta ünvanını verir. Oyuncunun, 24 aylık bir süre boyunca minimum derecelendirme seviyesinde veya üzerinde derecelendirmeyi sürdürmesi ve 24 aylık eleme döneminde oynadığı toplam oyun sayısının 60 veya daha fazla olması gerekir.^[14]

1991 yılına kadar İrlanda Satranç Federasyonu 15 oyuncuya İrlanda Ulusal Ustası ünvanını veriyordu. Ünvan o zamandan beri kullanılmamaktadır.^[15]

Avustralya Ustası ünvanı, Avustralya Satranç Federasyonu tarafından 1959'da kullanılmaya başladı. Ünvanlar, oyuncuların Avustralya Satranç Şampiyonası veya eyalet şampiyonaları gibi büyük turnuvalardaki performanslardan 100 puan alması gereken puana dayalı bir sistem kullanılarak verilir.^[16]

Yeni Zelanda Satranç Federasyonu, Yeni Zelanda Satranç Şampiyonası ve diğer birkaç turnuvadaki performanslara dayalı olarak puana dayalı bir sistem kullanarak Ulusal Usta ünvanını verir. Ulusal Usta ünvanı için 100 puan, Usta Adayı ünvanı için ise 40 puan gerekmektedir.^[17] 31 Ocak 2013 itibarıyla 22 oyuncu Ulusal Usta ünvanına sahiptir ve bunların çoğunluğu aynı zamanda FIDE'de de ünvanlara sahiptir.^[18]

Dominik Satranç Federasyonu, Dominik Satranç Şampiyonası'ndaki performanslara göre Ulusal Usta ünvanını verir. 11 Nisan 2023 itibarıyla 7 oyuncu Ulusal Usta ünvanına sahip olup bunların çoğunluğu aynı zamanda FIDE'de de ünvanlara sahiptir.

Tıpkı masaüstü oyunlarda olduğu gibi, satranç probleminde de Uluslararası Büyükusta, Uluslararası Usta ve FIDE Ustası ünvanları, FIDE tarafından PCCC (Satranç Kompozisyonu Kalıcı Komisyonu) aracılığıyla özellikle seçkin problem ve çalışma yaratıcıları ve çözücülerine verilmektedir. (Ancak, masaüstü satrancın aksine, satranç problemlerinde sadece kadınlara yönelik verilen ünvanlar yoktur.)

Satranç problemlerinde, yaratıcılık alanındaki Büyükustalık ünvanı 1959'da belirlendi; André Cheron, Arnoldo Ellerman, Alexander Gerbstmann, Jan Hartong ve Cyril Kipping ilk fahri ünvan sahipleri oldu. Sonraki yıllarda, IM ünvanının yanı sıra GM ünvanı (ilk olarak 1972'de Genrikh Kasparyan, Lev Loshinsky, Comins Mansfield ve Eeltje Visserman'a verildi) ve FM ünvanı (ilk olarak 1990'da verildi) için yeterlilikler belirlendi. Yeterlilikler, bir yaratıcının FIDE Albümlerinde yayınlanmak üzere hazırladığı problemlerin veya çalışmaların sayısına göre belirlenir. Bu albümler, FIDE tarafından atanan jüri üyeleri tarafından seçilen, belirli bir üç yıllık dönemde hazırlanan en iyi problemlerin ve çalışmaların bir derlemesidir. Bir albümde yayınlanan her problem 1 puan değerindedir; her çalışma da 1⅔ değerindedir; ortak problemlerin değeri, ortak problemlerin değer toplamını yaratıcı sayısına bölerek oluşturulur. FIDE Ustası ünvanı için bir yaracının 12 puan toplaması gerekir; Uluslararası Usta ünvanı için 25 puana ihtiyaç vardır; ve Büyükusta ünvanı için de bir yaratıcının 70 puana sahip olması gerekir.

Çözücüler için GM (Uluslararası Çözüm Büyükustası) ve IM ünvanlarının her ikisi de ilk kez 1982'de verildi; Bunu 1997'de FM ünvanı takip etti. GM ve IM ünvanları yalnızca resmî Dünya Satranç Çözme Şampiyonası'na (WCSC) katılarak kazanılabilir:^[19] GM olabilmek için, bir çözücünün WCSC'yi kazanan kişinin puanının en az yüzde 90'ı ve üzerinde puan alması ve birbirini izleyen on WCSC'de üç kez en az onuncu sırada bitirmesi gereklidir. IM ünvanı için kazanın puanının en az yüzde 80'ini alması ve her defasında birbirini takip eden beş WCSC'de iki kez en az on beşinci sırada bitirmesi gerekir; bir alternatif olarak, tek bir WCSC kazanmak ya da tek bir WCSC'de kazanan kadar puan toplamak IM ünvanını kazandıracaktır. FM ünvanı için, çözücü kişinin kazananın puanının en az yüzde 75'ini alması ve her iki PCCC onaylı çözme yarışmasını sıralama olarak katılımcıların ilk yüzde 40'ı içinde bitirmesi gerekir.

Uluslararası Satranç Problemleri Hakemi ünvanı,^[20] turnuvaları en üst düzeyde değerlendirme yeteneğine sahip olduğu düşünülen kişilere verilir.

Uluslararası Yazışmalı Satranç Federasyonu (ICCF), yazışmalı satranç alanında Uluslararası Usta, Kıdemli Uluslararası Usta ve Uluslararası Yazışmalı Satranç Büyükustası ünvanlarını verir; bunlar, FIDE tarafından tahta üstü satranç için verilen benzer ünvanlarla eşdeğerdir. ICCF aynı zamanda Dünya Yazışmalı Satranç Şampiyonası'nı da düzenlemektedir.

• FIDE ünvanları