Samtshe Atabeyliği
სამცხე-საათაბაგო Samtshe Atabeyliği | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1266-1625 | |||||||||||
 Bayrak  Arma | |||||||||||
| Başkent | Ahaltsihe | ||||||||||
| Yaygın dil(ler) | Gürcüce | ||||||||||
| |||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||
| |||||||||||
| |||||||||||
| Günümüzdeki durumu |  Gürcistan Türkiye Ermenistan | ||||||||||
| Gürcistan tarihi საქართველოს ისტორია |
|---|
 |
Samtshe Atabeyliği ya da Samtshe-Saatabago (Gürcüce: სამცხე-საათაბაგო; okunuşu: “samtsh’e-saatabago"), Samtshe Prensliği (სამცხის სამთავრო; okunuşu: "samtsh'is samtavro") olarak da bilinir, Gürcistan'ın Zemo Kartli (Yukarı Kartli) bölgesinde hüküm sürmüş Orta Çağ Gürcü prensliğidir. 1268'de kurulan prenslik 1334 yılından itibaren "atabagi" unvanı taşıyan Gürcü hükümdarlar tarafından yönetilmiştir. En geniş sınırlara sahip olduğu dönemde sınırları Taşiskari’den Erzurum’a kadar uzanan Samtshe-Saatabago, Cavaheti’nin bir kısmı ile Eruşeti, Kola, Artaani, Acara, Tao, Klarceti ve Şavşeti bölgelerinden oluşuyordu.[1] Osmanlıların eline geçtikten sonra Çıldır Eyaleti’ne dönüştürülen bölge, 1574 ve 1595 tarihli Osmanlı kayıtlarında Gürcistan Vilayeti olarak adlandırılmıştır.[2]
Prensliğin adının kaynağı
Samtshe Prensliği olarak da bilinen Samtshe-Saatabago hükümdarlarına "atabagi", yönettikleri topraklara da "saatabago" (atabaginin yönettiği topraklar) deniliyordu. Fahrettin Kırzıoğlu'na göre bu hükümdarların kökeni, Kıpçaklar ile ilişkili iken[3] yaygın görüşe göre ise Gürcü kralların ve prenslerin, etraftaki güçlü devletlerde bulunan "atabagi" gibi unvanları benimsemesiyle bağlantılıdır.[4] Alman araştırmacılar Wolfgang Feurstein ve Tucha Berdsena, Kırzıoğlu'nun metodolojisini şu şekilde tanımlamaktadır:
| “ | Kırzıoğlu ilk etapta tarihi halkların isimlerini sıralayarak okura saldırıyor. Daha sonra eski bir Türk kavmiyle bir tür fonetik benzerlik ya da yakınlık kuruyor. Bu sözde tarih bulgusunu bir tutam 'İslam'la tatlandırıyor ve kendisini yetkin bir Türklük araştırmacısı olarak sunuyor. Muhtemelen daha önce Türkiye'de tek bir kişi tarihi bu kadar büyük ölçüde tahrif etmemiştir.[5] | ” |
Nitekim Gürcü hükümdarları Bizans’ın etkisi altındayken çeşitli unvanları alıp devlet teşkilatında kullanıyor ya da bu unvanı Bizans imparatoru doğrudan Gürcü krallara veriyordu. Bunun en çok bilinen örneği Kuropalatis’tir. 6. yüzyıldan başlayarak 16 Gürcü kralı "Kurapalati" (კურაპალატი) unvanı almıştır.[6] Selçukluların Gürcülere komşu olmasından sonra Gürcü sarayında "spasalari" (სპასალარი), "atabagi" (ათაბაგი) gibi Selçuklu devlet teşkilatına özgü unvanlar kullanılmaya başladı. "Atabeg" ya da "atabey"den gelen atabagi, Selçuklularda olduğu gibi tahtın vârisini yetiştirmekle görevli kişiye verilen unvandı. Bu unvan ilk kez Kraliçe Tamar zamanında 1193'te İvane Mhargrdzeli’ye verilmişti.[7] 1334 yılında Kral V. Giorgi Samtshe prensi Sargis Cakeli’ye (II. Sargis) "atabagi" unvanı verdi. Gürcistan Krallığı’nın parçalanmasından sonra Samtshe prensliği “atabagi”yi hükümdarlık unvanı haline getirdi ve Samtshe Prensliği’nin (Samtshis Samtavro) adı da Samtshe-Saatabago oldu.[8][9]
Kuruluşu
Gürcistan Krallığı’nın parçalanma sürecinden krallıktan kopan ilk bölgelerden biri Samtshe’ydi. Sarayda birileri, Cakeli Hanedanından Samtshe "spasalari" Sargis Cakeli’nin krallıktan ayrılmak için çalıştığı konusunda Ulu Davit olarak da bilinen Gürcistan kralı VII. Davit ikna etti. Kral VII. Davit 1266 yılında Sargis Cakeli’yi Tiflis’te sarayına çağırdı ve burada onu tutuklattı. Bunun üzerine Sargis Cakeli’nin adamları Moğol hanına gidip yardım talep etti. İran’daki İlhanlı hükümdarı Abaka Han Sargis Cakeli’nin serbest bırakılmasını ve İran’a gönderilmesini istedi. Sargis Cakeli İran’a gidince sahip olduğu toprakların Gürcistan Krallığı’ndan ayırmasını istedi. Bu sırada Gürcistan Krallığı zaten doğu ve batı olmak üzere ikiye bölünmüştü. Samtshe’nin de ayrılmasıyla Gürcistan Krallığı üç parçaya bölünmüş oldu. Samtshe Doğu Gürcistan’dan farklı olarak doğrudan İlhanlılara bağlandı. Samtshe Prensliği bu şekilde kurulmuş oldu.[10]
Sargis Cakeli (I. Sargis) prensliği 1279 yılına kadar yönetti. Sonra prensliğin başına oğlu I. Beka (1285-1306) geçti. 13. yüzyılın ikinci yarısında, prensliğin kurulmasıyla birlikte Gürcistan’ın güney bölgelerine Türk boylarının saldırıları başlamıştı. Beka Cakeli de babası gibi Türk boylarına karşı mücadele etti ve 12 bin kişilik ordusuyla, Basiani (Pasinler) ve Tao’yu işgal eden Azad Musa komutasındaki 30 bin kişilik Türk ordusunu Vaşlovani’de yenilgiye uğrattı.[11]
Birleşik Gürcistan Krallığı egemenliği
Doğu Gürcistan’a hakim krallığın başına 1318’de V. Giorgi (1318-1346) geçti. Kral Giorgi İlhanlılara karşı yumuşak bir siyaset izledi ve ülke içindeki değişiklikleri de onların rızasıyla gerçekleştirmeye başladı. Ebu Said’in (1316-1335) küçük yaşta tahta çıkması üzerine İlhanlı devletini fiilen yöneten Çoban Noyan’la da iyi ilişkiler kurdu. Giorgi’nin İlhanlı devletine daha yüksek vergi ve İlhanlı ordusuna daha fazla asker yollaması taahhüdü üzerine Ebu Said de Gürcü kralının ülkeyi tek çatı altında birleştirmesine izin verdi. V. Giorgi ülkeyi birleştirme işini asker kullanarak değil, iyi ilişkiler kurarak gerçekleştirdi. Önce İmereti Krallığı’nı, ardından da II . Sargis Cakeli’nin (1308-1334) 1334 yılında vefat etmesinin ardından Samtshe prensliğini kendisine bağladı. II. Sargis’in varisi Kvarkvare Cakeli’yi bizzat kendisi prens ilan edip yönetimde bir tür özerklik tanıdı.
Timurlenk’in 1386-1403 arasında Gürcistan’a sekiz ayrı yıkıcı saldırısından ve 1402 yılında Tao’daki Tortum Kalesi’ni ele geçirmesinden sonra, birleşik Gürcü Krallığı içinde yer alan prenslikler bağımsız hareket etmeye başladı. 1412 yılında Gürcistan kraliyet tahtına çıkan I. Aleksandre (1412-442), Samtshe-Saatabago dahil bütün prensliklere boyun eğdirip krallığın birliğini yeniden sağladı. Bu arada Samtshe Atabeyliği yöneticileri, Mesheti kilisesinin Kartli (Mtsheta) patrikliğinden ayrılması için de harekete geçtiler. Atskuri piskoposu artık ayinlerde Kartli patriğini değil Antakya patriğini anıyordu. Birleşik Gürcü Krallığı’nda siyasal boşlukların baş göstermesi üzerine Samtshe atabeyi II . Kvarkvare Cakeli'nin (1451-1498) prensliği ve kiliseyi bir kez daha ayırma denemesi de başarılı olamadı ve Samtshe-Saatabago'nun birleşik Gürcü Krallığı'na bağlılığı devam etti. Bu arada Osmanlıların 1453’te İstanbul’u almasının ardından Vatikan Osmanlılara karşı Gürcistan’daki güçleri bir araya getirmeyi başardıysa da bu birlik uzun ömürlü olamadı. Üstelik papa öncülüğünde Osmanlılara karşı kurulan ittifakta Akkoyunlu devleti de yer alıyordu.[12]
Samtshe’nin Gürcistan Krallığı'ndan ayrılması
Osmanlıların genişlemesine karşı sağlanan ittifak uzun ömürlü olmadı ve 1462'de II. Kvarkvare Cakeli Gürcü Krallığı’na karşı ayaklandı.[13] Bu ayaklanmayı VIII. Giorgi Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan’ın yardımıyla bastırdı, ama kral daha sonra Samtshe prensine tutsak düştü. Bunu fırsat bilen İmereti prensi Bagrat (VI. Bagrat) Tiflis’te kendini kral ilan etti. Bu iç karşılıklar sırasında Uzun Hasan 1473’te Gürcistan’a saldırıp ülkeyi talan etti. Uzun Hasan istediği haracı alamayınca bu kez Samtshe Atabeyliği’ne saldırıp Atskuri Kilisesi’ndeki ikonayı ele geçirdi. Uzun Hasan’a önceki seferde ödeme yapmayan Gürcüler Atskuri Kilisesi’ndeki ikonayı büyük miktarda para ödeyerek geri aldılar. Sonunda Gürcü kralı VI. Bagrat ve II. Kvarkvare Cakeli Uzun Hasan’a nakit para dışında yıllık haraç ödemeyi de kabul etmek zorunda kaldılar. Akkoyunluların Gürcü topraklarına saldırıları Uzun Hasan’ın varisleri döneminde de sürdü.
Dışarıdan gelen arkası kesilmeyen saldırılara karşın Gürcistan topraklarını yöneten hükümdarlar 1490 yılında aralarında anlaşıp ülkeyi krallık ve prensliklere böldüler. Yeni sınırlara göre Samtshe Atabeyliği Borcomi vadisinden Çoruh vadisine kadar uzanıyor ve Kola, Artaani (Eruşeti ile birlikte), Cavaheti, Samtshe, Tori (Kura havzası), Speri, Tao, Klarceti, Şavşeti, Basiani ile Çrdili bölgelerini kapsıyordu.[14]
Samtshe topraklarını ele geçirme savaşları
Samtshe Atabeyliği’ni bağımsız hale getiren II. Kvarkvare’den sonra, önce oğlu I. Kaihosro (1498-1500), ardından da diğer oğlu Mzeçabuki (1500-1515) prensliğin başına geçtiler. Mzeçabuki Osmanlılara bağlılığını bildirdi. Onların desteğini alarak Guria Prensliği’ne saldırdı ve Lazistan ile Acara’yı Samtshe topraklarına kattı. Bu dönemde Gürcistan güneyden Safevilerin saldırılarına maruz kaldı. Şah İsmail önce Samtshe Atabeyliği topraklarını yağmaladı. Daha sonra ise, Akkoyunlulara ödedikleri haraçtan kurtarma sözü verdiği Gürcü hükümdarların desteğini alarak Akkoyunlu Devleti’ne saldırdı (1501-1502). Ne var ki Şah İsmail verdiği sözü tutmadı ve Samtshe prensi dahil Gürcü hükümdarlara baskısını sürdürmeye devam etti. Safevilerin giderek egemenlik alanını genişletmesi onları Osmanlılarla karşı karşıya getirdi. Safevi-Osmanlı rekabeti Samtshe Atabeyliği’ni daha önemli bir hale getirdi. Samtshe atabeyi Mzeçabuki’nin Osmanlılara, Safevilere ve diğer Gürcü krallıklarına karşı izlediği bağımsız politika uzun vadede işe yaramadı ve Samtshe Saatabago 16. yüzyılın başlarında Osmanlı Devleti’nin vasalı haline geldi.
Bununla birlikte Samtshe yönetimi bir süre daha İran yanlısı atabegler ile Osmanlı yanlısı atabegler arasında el değiştirdi. Osmanlıların Erzurum ve Van gibi kentleri ele geçirmesinden sonra İmereti kralı III. Bagrat (1510-1565) ve müttefiki Kartli kralı I. Luarsab (1527-1556) stratejik öneme sahip olan Samtshe’nin Osmanlıların eline geçmemesi için birlikte hareket etmeye karar verdiler. İmereti kralı 1535 yılında Samtshe Atabeyliği’ne girdi ve Ahalkalaki yakınlarındanki Murcaheti Savaşı'nda topraklarının önemli bir kısmını ele geçirdi. Kendisine destek veren Guria prensine Lazistan ile Acara’yı iade etti. Cavaheti de Kartli Krallığı’nın bir parçasına dönüştü. Bu gelişmenin ardından Osmanlılar harekete geçti ve 1536 yılında Tao’nun bir kısmını ele geçirip bu topraklarda dört sancak kurdular. Osmanlılar Erzurum Beylerbeyi Musa Paşa’nın komutasında büyük bir orduyla İmereti Krallığı’nın elindeki Oltu Kalesi’ne dayandılar. III. Bagrat, hileyle Musa Paşa’nın ordusunu ikiye bölüp Osmanlıları ağır bir yenilgiye uğrattı. 1543'teki bu savaşta Musa Paşa savaş meydanında öldü. Osmanlılar ardından intikam almak üzere yeni bir ordu gönderdiler ve Kartli kralı Luarsab’ın yardımına rağmen III. Bagrat’ı 1545’te Basiani’de Sohoista köyünde yendiler.[15]
Osmanlıların Samtshe'yi ele geçirmesi
II. Kaihosro (1545-1573) döneminde, Sohoista’daki savaştan sonra Osmanlılar Samtshe Atabeyliği’nin başlıca kalelerinde kendi garnizonlarını kurdular. Bu fiili durum üzerine II. Kaihosro İran yanlısı bir tutum takındı. Bunun üzerine Kanuni Sultan Süleyman 1549’da ikinci veziri Ahmed Paşa komutasında büyük bir Osmanlı ordusunu Samtshe üzerine gönderdi. 1553 yılında Osmanlı-İran savaşında Samtshe toprakları ikiye bölündü. Büyük bölümüne İran hakim olurken, Osmanlılar Tao, Artaani ve Klarceti’yi ele geçirdiler. Çaneti ve Acara ise Guria prensliğinin hakimiyeti altındaydı. Ancak Osmanlılar kısa süre sonra Çaneti'yi ele geçirdiler, ancak birkaç sefere rağmen Acara'yı kontrol altına alamadılar.[16] 1555 tarihli Amasya Antlaşması’yla da Osmanlı Devleti ile İran Gürcü kralların ve prenslerin yönetimindeki toprakları paylaştılar.
Bu anlaşmanın ardından Samtshe Atabeyliği iç karışıklıklara sürüklendi. İktidar kavgaları başladı ve 1576 yılında, IV. Kvarkvare (1574-1581) döneminde, prensliği yöneten Cakeli sülalesi ile Şalikaşvili sülalesi arasında iç savaş patlak verdi. Bu tarihlerde İran’da da iç karışıklıklar baş gösterdi. Bunu fırsat bilen III. Murad İran’a savaş açtı. Nisan 1578’da Lala Mustafa Paşa komutasında büyük bir orduyu sefere yolladı. İran yanlısı IV. Kvarkvare’ye (1573-1581) karşı, daha sonra yönetici olan kardeşi Manuçar (sonra II. Manuçar; 1581-1607) Osmanlılarla işbirliği yolunu seçti. Osmanlılar, kendilerine karşı savaşan askerler karşısında başarılı oldular ve Samtshe-Saatabago topraklarındaki en önemli savunma üsleri olan Mgeltsihe, Kacistsihe, Velistsihe ve Tetrtsihe kalelerini peş peşe ele geçirdiler. Bu arada İran kuvvetleri de Çıldır Gölü’ne ulaşmıştı. Ne var ki 9 Ağustos 1578 tarihinde buradaki savaşta İranlılar Osmanlılar karşısında yenilgiye uğradı. Samtshe-Saatabago topraklarını tamamen ele geçiren Osmanlı ordusu, Kartli’yi de istila edip 24 Ağustos günü Tiflis’i ele geçirdi. Ardından Şirvan’a giren Lala Mustafa Paşa’ya savaş boyunca Manuçar da eşlik ediyordu. Lala Mustafa Paşa İstanbul’a dönüşünde IV. Kvarkvare ile Manuçar’ı da yanında götürdü. II. Manuçar Cakeli Hristiyanlığı reddedip Müslümanlığı kabul etti. Mustafa Paşa adıyla yeni kurulmuş olan eyaletin de başına getirildi. Ancak daha sonra Osmanlılara karşı mücadeleye girişmesi, Manuçar’ın bu adımı sadece taktiksel bir hamle olarak da görülebilir.[17][18]
Çıldır Eyaleti ve Osmanlara karşı mücadele
II. Manuçar İstanbul’da İslam dinine geçip Mustafa Paşa adıyla Çıldır beylerbeyi atanırken, Samtshe-Saatabago’nun resmi hükümdarı olan IV. Kvarkvare İslam dinine geçmeyi reddetti ve bundan dolayı kendisine sadece Oltu sancağı verildi. Samtshe-Saatabago topraklarını ilhak edilmesinden sonra da Kartli kralı I. Simon (1556-1600) Osmanlılara karşı savaşmayı sürdürdü. Osmanlı padişahı III. Murad, I. Simon’a karşı başarısızlığı yüzünden önce Lala Mustafa Paşa’yı, ardından da Sinan Paşa’yı görevlerinden aldı ve 1582’de Diyarbakır Beylerbeyi Hadım Mehmed Paşa serdarlığa getirdi. Ancak Mehmed Paşa komutasındaki Osmanlı ordusu da Şida Kartli’de Muhrani ovasında I. Simon’un ordusuna yenildi. Osmanlılar bu yenilgiyi II. Manuçar’ın I. Simon’la işbirliği yapmasına bağlayıp onu öldürmeye karar verdiler. İstanbul’daki toplantıda kendisine karşı düzenlenen suikasttan kurtulan Manuçar, geri döndükten sonra yeniden Hristiyanlığa geçti ve Osmanlılara başkaldırdı. Ahaltsihe başta olmak üzere pek çok yeri Osmanlılardan alarak Samtshe Atabeyliği’ni yeniden kurdu. Bunun üzerine Osmanlı padişahı Çıldır beylerbeyliğine Yusuf Paşa’yı atadı.
II. Manuçar 1583’te I. Simon’un kızıyla evlendi. Müttefikler, kısa süreliğine de olsa Gori, Lore, Dmanisi, Samşvilde ve Tiflis’i Osmanlılardan geri aldılar. 1587’de III. Murad’ın görevlendirdiği Ferhad Paşa Ahaltsihe ve Mesheti bölgesinin diğer önemli şehirlerini yeniden ele geçirdi. II. Manuçar Kartli’ye sığınmak zorunda kaldı. Ardından İran şahı Hüdabende’nin ordusuna katılarak Osmanlılara karşı savaştı. 1607’de İranlılar Gürcülerin yardımıyla Çıldır Eyaleti’nin merkezi olan Ahaltsihe’yi ele geçirdiler ve Osmanlı komutanı Yusuf Paşa’yı esir aldılar. Aynı yıl II. Manuçar ölünce, Şah I. Abbas III. Manuçar’ı (1607–1625) Samtshe-Saatabago’nun başına getirdi. Osmanlılar ile İranlılar arasındaki savaş 1612’de I. Abbas’ın zaferiyle sonuçlansa da iki devlet arasında varılan anlaşmayla yeniden 1555 tarihli Amasya Antlaşması’nın öngördüğü sınırlara dönüldü.
Osmanlılara karşı direnmeyi sürdüren III. Manuçar, 1625’te İstanbul’a gidip IV. Murad’dan kendisini bağışlamasını diledi. Padişah III. Manuçar’ın Hristiyan kalarak Çıldır beylerbeyi olmasını onayladı. Ne var ki geri dönen III. Manuçar amcası III. Beka Cakeli tarafından zehirlenerek öldürüldü. IV. Murad III. Beka Cakeli’yi bu hizmetinden dolayı ödüllendirdi ve onu Çıldır beylerbeyliğine getirdi. Bu olayın ardından Samtshe-Saatabago toprakları 1625’te kesin olarak Osmanlı Devleti’ne katılmış oldu.[19]
Gürcistan vilayeti
Osmanlı Devleti, 16. yüzyılın ikinci yarısında ele geçirdiği Samtshe-Saatabago topraklarını Gürcistan Vilayeti olarak adlandırdı. 1595 tarihli ve "Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan" adlı tahrir defterine göre Osmanlıların Gürcülerden ele geçirdiği bu topraklar liva denilen sekiz idari bölgeye bölünmüştü. Bu livalar Ahasihe / Ahısha (اخسخه ; Gürcüce: Ahaltsihe), Hertvis (خرتوس ; Gürcüce: Hertvisi), Ahalkalak (اخلكلك ; Gürcüce: Ahalkalaki), Çıldır (چلدر ; Gürcüce: Çrdili), Poshov (پوسخو ; Gürcüce: Potshovi), Bedre (بدره ; Gürcüce: Petre), Penek (پنك ; Gürcüce: Panaki) ve Ardahan-i Büzürg (اردهان بزرك ; Gürcüce: Didi Artaani) adını taşıyordu.[20] Samtshe-Saatabago toprakları daha sonra Çıldır Eyaleti'nin içinde yer aldı.
Samtshe-Saatabago yöneticileri
| Hükümdarlık yılları | Adı | |
|---|---|---|
| 1268-1285 | I. Sargis | |
| 1285-1306 | I. Beka | |
| 1306-1334 | II. Sargis | |
| 1334-1361 | I. Kvarkvare | |
| 1361-1391 | II. Beka | |
| 1372 - 1389 | Şalva | |
| 1389 - 1395 | I. Ağbuğa | |
| 1391-1444 | II. İvane | |
| 1444-1451 | II. Ağbuğa | |
| 1451-1498 | II. Kvarkvare | |
| 1498-1500 | I. Kaihosro | |
| 1500-1515 | Mzeçabuk | |
| 1515-1518 | I. Manuçar | |
| 1518-1535 | III. Kvarkvare | |
| 1545-1573 | II. Kaihosro | |
| 1573-1581 | IV. Kvarkvare | |
| 1581-1607 | II. Manuçar | |
| 1607-1625 | III. Manuçar | |
| 1625 yılında Osmanlılar Samtshe-Saatabago’yu nihai olarak ele geçirdi ve imparatorluğun eyaletlerinden biri haline getirdi. Çıldır Eyaleti taşıyan bu yönetimi birimini 1795 yılına kadar Müslümanlığı kabul etmiş olan Cakeli sülalesinden paşalar yönetiyordu. | ||
| 1625-1635 | Sefer Paşa (III. Beka) | |
| 1635-1647 | I. Yusuf Paşa | |
| 1647-1659 | Rüstem Paşa | |
| 1659-1680 | Aslan Paşa | |
| 1680-1690 | II. Yusuf Paşa | |
| 1690-1701 | Salim Paşa | |
| 1701-1741 | İsak Paşa | |
| 1741-1747 | III. Yusuf Paşa | |
| 1747-1758 | Ahmed Paşa | |
| 1758-1759 ve 1761-1767 | Hasan Paşa | |
| 1759-1761 | İbrahim Paşa | |
| 1767-1795 | Süleyman Paşa | |
| Samtshe-Saatabago topraklarının bir kısmı 1828 yılında Rusya İmparatorluğu’nun eline geçti. | ||
Kaynakça
- ^ Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editöler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018, s. 137-138, ISBN 9789941963629.
- ^ "Klarceti (კლარჯეთი), Mamia Pağava, Meri Tsintsadze, Maia Baramidze, Malhaz Çoharadze, Tina Şioşvili, Şota Mamuladze, Ramaz Halvaşi, Nugzar Mgeladze, Zaza Şaşikadze, Cemal Karalidze, Batum, 2016, s. 34". 9 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2020.
- ^ "Prof. Dr. M. Fahrettin Kırzıoğlu, Ahıska-Ardahan-Artvin ve Oltu'da Hristiyan Atabekler Hükûmeti-I (1268-1578)" (PDF). 8 Eylül 2019. 6 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 8 Eylül 2019.
- ^ Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editöler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018, s. 137, ISBN 9789941963629.
- ^ Benninghaus, Rüdiger (2007). "Turk and Hemshinli: Manipulating Ethnic Origin and Identity". Simonian, Hovann H. (Ed.). The Hemshin. Routledge. s. 359.
At first Kırzıoğlu assaults the reader with a flow of names of historical peoples; he then searches for some kind of phonetic correspondence or similarity with an old Turkish tribe, flavours this alleged historical outpouring with a pinch of ‘Islam’, and presents himself as a competent researcher of Turkishness. Probably never before has a single person in Turkey falsified history so massively!
- ^ Kartlis Tskhovreba - A History of Georgia, Tbilisi, 2014, s. 107 ve diğer sayfalar, ISBN 9789941445521.
- ^ Kartlis Tskhovreba - A History of Georgia, Tbilisi, 2014, s. 203, ISBN 9789941445521.
- ^ "Giorgi Ançabadze, Gürcistan Tarihi (Gürcüce), Tiflis, 2005, s. 13" (PDF). 8 Eylül 2019.[]
- ^ Toumanoff, Cyril (1967). Studies in Christian Caucasian History, p. 438, n. 1. Georgetown University Press.
- ^ İ. Cavahişvili, N. Berdzenişvili, S. Canaşia; Gürcistan Tarihi - Eski Çağlardan XIX. Yüzyılın Başlarına Kadar, Tiflis, 1943, s. 220.
- ^ Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editöler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018, s. 139-140, ISBN 9789941963629.
- ^ Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editöler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018, s. 145-150, ISBN 9789941963629.
- ^ İ. Cavahişvili, N. Berdzenişvili, S. Canaşia; Gürcistan Tarihi - Eski Çağlardan XIX. Yüzyılın Başlarına Kadar, Tiflis, 1943, s. 259.
- ^ Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editöler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018, s. 152-159, ISBN 9789941963629.
- ^ İ. Cavahişvili, N. Berdzenişvili, S. Canaşia; Gürcistan Tarihi - Eski Çağlardan XIX. Yüzyılın Başlarına Kadar, Tiflis, 1943, s. 283.
- ^ İ. Cavahişvili, N. Berdzenişvili, S. Canaşia; Gürcistan Tarihi - Eski Çağlardan XIX. Yüzyılın Başlarına Kadar, Tiflis, 1943, s. 285.
- ^ Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editöler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018, s. 165-175, ISBN 9789941963629.
- ^ İ. Cavahişvili, N. Berdzenişvili, S. Canaşia; Gürcistan Tarihi - Eski Çağlardan XIX. Yüzyılın Başlarına Kadar, Tiflis, 1943, s. 286.
- ^ Tao-Klarceti: Tarih ve Kültür Araştırmaları, (Editöler) Buba Kudava ve Goça Saitidze; Türkçeye çevirenler: Hasan Çelik ve Kevser Ruhi; Tiflis, 2018, s. 177-183, ISBN 9789941963629.
- ^ Sergi Cikia, Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Osmanlıca; Gürcüce giriş yazısıyla), Tiflis, 1947, 1. cilt, s. XIX-XX.
