Samanu

Samanu, Uğut Tatlısı veya Samanak, Sumalak/Sumalyak, Sümölök, Sümölöt, hem Türklerde hem de başka pek çok Orta Asya ve Orta Doğu toplumunda Nevruz Günü pişirilen bir çeşit muhallebi olup, bazı yörelerde helva şeklinde de yapılır. Azeri kültüründe “Semeni Helvası” olarak bilinir. Özbek, Kırgız, Kazak, Fars, Tacik ve Afgan geleneklerinde önemli bir yeri vardır. Pişirilmesine ve toplu olarak dağıtılmasına çocuklu bir kadın önderlik eder ve kadınlar kazan başında şarkı söyleyip dans ederler. Nevruz gecesi bir kısmı suya bırakılır. Şifa veren bir cennet yemeği olduğuna inanılır.

Efsane

Anlatıldığına göre geçmiş çağlarda yaşanan bir kıtlıkta, çocukları aç kalan anneler evlerinde kalan yiyecekleri alıp bir araya gelmişler. Toplanan yiyecekler ancak yarım kazan olunca su ile pişirmişler. O esnada dokuz çocuklu dul kadın gelmiş. Elinde verebilecek hiçbir yiyeceği olmadığı için kazana dokuz yuvarlak taş koymuş ve çocukların bu şekilde avutmuş. (Anlatılanların buraya kadar olan kısmı Ömer bin Hattab’ın tanık olduğu dul bir kadının durumu ile ilgili rivayetten esinlenmiş görünmektedir.) Kazan, tan yeri ağarıncaya kadar kaynamış. Ateşten indirip dağıtmaya başlamışlar yemek bir türlü bitmemiş, herkes bir ay boyunca bu yemeği yemiş ve açlıktan ölmekten kurtulmuşlar. Yapılan dualar kabul edilmiş ve bol ürünlü bir yıl gelmiş. O günden beri de kutlu bir yemek olarak görülmüştür.

Yapılışı

Asya’da pek çok yörede bu yemek için gerekli malzemelerin sağlanmasına ve şenlik hazırlıklarına 15 gün önceden başlanır. Bunun için işi iyi bilen, tecrübeli kadınlardan birisi görevlendirilir ve kendisine yardımcılar verilir. Buğdayların ekimi, çimlendirilmesi ve alınması hep duayla olur. Ekim karanlık ve hafif sıcak bir odada yapılır, üzerine bez serilmiş bir tahtaya buğdaylar yayılır. Suladıktan sonra, üzerini bir bezle örter. Sabahları ve akşamları sulayarak çimlenmesini sağlar. Zamanı gelince dua edilerek bez açılır ve çimlenen kısım alınır. Nevruz’dan bir gün önce içlerindeki sütlü özler bazı işlemlerle çıkarılır ve biriktirilir. Yağ, su, un, şeker ve buğdayla birlikte bu özler birleştirilerek ocakta pişirilir ve içine ceviz de atılır. Bazen tarçın, anason veya rezene de eklenir. Fazla şeker katmaya gerek olmadığına, çünkü onu Allah'ın tatlandırdığına inanılır. Kazan herkes tarafından sırayla karıştırılır. Akarsulardan toplanmış dilek taşları içine konulur ve bunlar aslında kazanın dibine yanmasını veya yapışmasını önler. Bazen 7 veya 9, bazen de 40 veya 41 tane olan bu taşların Sümölök piştikten sonra dağıtılırken kime çıkarsa onun dileğinin yeni yılda gerçekleşeceğine inanılır. Akşam başlayan pişirme işlemi sabaha kadar sürer. On iki saatten sonra, koyulaşıp toprak rengine çalan bir görünüme ulaşınca ateş söndürülerek, kazanın üzeri bezlerle örtülür. Bir süre dinlenmeye bırakıldıktan sonra dualarla örtü açılarak dağıtılmaya başlanır. Kadınlar bu sırada kazanın ağzını açmayarak bahşiş alırlar. Semeni adı verilen çimlenmiş tahıldan yapılan bu yiyecek kimi yörelerde evde de pişirilir ve bu durumda hazırlanma ve pişme süreleri kısalır.

Etimoloji

Sam/Sem/Sum/Som/Söm kökü doluluk, bolluk tamlık bildirir. Moğolca Sem kelimesi gizlilik, sır anlamları taşır. Mongur dilinde ise Semen sözcüğü şaman demektir. Tunguzca’da Sama, Türkçede Som/Soma kelimeleri onur, şeref ve iz, işaret gibi anlamlar da içerir. Moğolca Sem kökü gizlemek manasını da bünyesinde barındırır. Dolayısıyla “Samanu” kavramın doğaüstü bir güçle ilişkilendirildiği açıktır. Fakat Hintçe kökenli “Sehmin” (tohumlanmak, çimlenmek, yerden bitmek) sözcüğü ile aynı kökten kaynaklanan Latince “Semen” (tohum) kelimesi dikkate alınmalıdır. Saman sözcüğü ile de alâkalı görünmektedir. “Somun Ekmek” tamlamasındaki Somun sözcüğünün her ne kadar Yunanca “Psomin” (ekmek, çörek) kelimesinden dönüştüğü öne sürülse de bu kökle bağlantısı ihmal edilemez. Eski Altayca ve Moğolcada Süme/Suma sözcüğü şaman anlamı taşır ve bu kelime Halha lehçesinde Süm (Buryatça’da Hum), Dagur dilinde Sum olarak yer alır. Tunguzca Süme kökü gizlemek/gizlenmek anlamlarını ihtiva eder. Halk arasındaki bir inanışa göre Sümölök/Sumalak kavramı “Su” ve “Melek” kelimelerinin bileşik hâlidir.

Ayrıca bakınız

Semeni

Kaynakça

Nowruz in Tajikistan, BBC Persian [1]23 Temmuz 2012 tarihinde Archive.is sitesinde arşivlendi
Nowruz in Afghanistan, BBC Persian [2]22 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Samanoo (Samanu) Recipe [3]15 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Nowruz: Origins and Rituals, Dr. Iraj Bashiri 2001
Malik Muradov, Nevruz ve Özbek Halk Edebiyatında Terennümü