İçeriğe atla

Saha edebiyatı

Peter Schenck Tarafından 1701 Yılında Çizilmiş Nicolaes Witsen'in Portresi. Nicolaes Witsen'in "Noord en Oost Tartarye" eserinde Sahacanın ilk yazılı örneklerine rastlanır.
Noord en Oost Tartarye adlı eserinde Nicholaes Witsen Tarafından Sahaların ve Sahaca Konuşan Kişilerin İlk Tasviri

Saha Bölgesi'nin 1632'de Ruslar tarafından işgaline kadar Sahaların yazılı bir edebiyatı yoktu ancak oldukça zengin bir halk edebiyatı literatürüne sahiplerdi. Bu halk edebiyatı malzemelerinin başında Olonho Destanı ve ona bağlı manzum halk edebiyatı ürünleri gelmektedir. Bu ürünün kendine has bir geleneği bulunmakta ve birçok farklı hikâyeden oluşmaktadır. Hikâyelerin her biri kahramanının adıyla anılmakta ve olonhohut adı verilen özel anlatıcıları vardır. Olonhohutlar; tarihi geleneğe bağlı kalarak kahramanları ve olayları ayrıntılı bir şekilde anlatır, anlatımı zengin mecazlar ve benzetmelerle süsler, Altay aliterasyonunu başarıyla uygularlar. Olonhohutların anlattığı bu hikâyeler bir zincir oluşturarak Olonho çatısında toplanır. Şu ana kadar derlenebilen en önemli olonholar şunlardır: Er Soğotoh, Ürüng Uolan, Nurgun Bootor, Kulun Kulustuur, Bahımmı Baatır, Erbextey Bergen, Mülcü Böğö, Sün Caahın.[1][2]

Saha Şamanları, sözlü edebiyatın ve dil varlığının korunmasında ve geliştirilmesi önemli roller üstlenmiştir.

Diğer halk edebiyatı ürünlerinde bılırgı sehen (efsane), kepseen (halk hikâyesi), üge (masal), ostuoruya (masal) algıs (alkış, ilahi), ırıa (yır, türkü), xohoon (koşuk), kırııstar (beddua), bilgeler (inanışlar), ös xohoonnoro (atasözleri), taabırınnar (bilmeceler) gibi türler ilk akla gelenlerdir. Bu zengin halk edebiyatı malzemesinin yazılı edebiyata geçişi ancak 1819 yılları arasında Rus alfabesi temelli özerk bir yazıya geçişle mümkün olmuştur. Ruslar bu alfabeyi Hristiyanlığı yaymak ve folklor malzemelerini derlemek amacıyla kullanmıştır.

Bu sırada Rusya ve Saha Cumhuriyeti dışında Modern Sahaca olarak adlandırılabilecek dilin ilk yazılı örneğine, 1692 yılında Nikolaas Witsen adlı bir gezginin Amsterdam'da yayınladığı Noord en Oost Tartarye (Kuzey ve Doğu Tatarcası)[3] adlı kitapta geçen parçalar olarak kabul edilir. Bu kitapın ilk baskısında Sahaca 35 kelime ve 29 sayı yer aldı ve Hollandaca karşılıkları verildi. Kelimeler hem Kiril hem de Latin alfabesiyle gösterildi. 1705 yılındaki ikinci baskısında ise "Babamız" adlı Sahaca duaya yer verildi. Bu kitap 1785 yılında tekrar basıldı ve Sahacaya çevirisi yapıldı.[4] Saha edebiyatının ilk yerli eseri ise Afanasiy Yakovleviç Uvarovskay (1800-1862) tarafında 1848 yılında kaleme alınan Ahtıılar (Hatıralar) adlı eserdir.

I. Altay-Yakut Dil Konferansı Katılımcıları, Yakutsk, 1934. Soldan Sağa Oturanlar: G. U. Germogenov, P. A. Oyunsky, Bilinmiyor, G. V. Ksenofontov. Soldan Sağa Ayaktakiler: N. I. Stepanov, V. M. Novikov. Milliyetçilik yaptıkları iddiasıyla bu resimdeki Ksenofontov idam edilmiş, Oyunsky şüpheli şekilde ölmüş, diğerleri ise baskı altına alınmıştır.

20. yüzyıl başlarında 1905 Rus Devrimi'nin verdiği rahatlamayla Saha Soyuha (Sahaların Birliği) adlı derneği kurulması ve Saha Olonho (1908-1909, Saha Hayatı), Saha Doyduta (1907-1908, Saha Ülkesi), Saha Sanata (1912-1915, Sahaların Sesi) adlı dergiler ile Rusça-Sahaca Yakutskiy Kray adlı gazetenin çıkarılmasıyla Sahaca edebiyat dili olarak yaygınlaşmaya başlamıştır.[5] Sahaların ilk klasik yazarları olarak Aleksey Eliseeviç Kulakovskiy (1877-1926),[6] A. İ. Sofanov (1886-1935), N. D. Neustroev'i (1894-1926) edebiyat tarihleri ve antolojilerine almışlardır. Kulakovskiy'in 1900 yılında kaleme aldığı Bayanay Algıha (Nehrin Armağanları / Orman Ruhu'nun Dünyası) adlı şiiri Sahacanın ilk edebi eseri sayılır.[7] Kulakovskiy'in Oyun Tüle (Şaman'ın Rüyası), Saha Cahtalların Metiriettere (Saha Kadınlarının Portreleri) adlı şiirleri ile 1912 yılında Yakutskay Intelligentsii'ye (Saha Aydınları) tebliğ edilmiş ve çok beğenilmiştir fakat bu tebliğ yasaklanmış ve ancak 1992'de yayınlanabilmiştir. Kulakovskiy, 1925'te Bakü'de yapılan I. Türkoloji Kurultayı'na delege olarak katılmış ve geri dönerken bilinmeyen bir hastalıktan dolayı 6 Haziran 1926'da Moskova'da öldüğü duyurulmuştur. Sofanov'un İye Doydu (Anayurt) adlı şiiri ile Cadanı Çakıp (Zavallı Yakup) adlı tiyatro oyunu bugün dahi etkisini sürdürmektedir. Sofanov 1928 yılında yaptığı bir konuşmadan dolayı beş yıllık bir sürgüne gönderilmiştir. Sürgündeyken hastalanan yazar 1935'te ölmüştür. Neustroev ise Sahaların ilk komedi tiyatrosu yazarıdır ve Sahaların modern tiyatrosunun kurucusu kabul edilmektedir. Neustroev yazdığı Dikaya Jizn (Vahşi Hayat), Timir Con Oğoloro (Demir Milletin Çocukları), Kuhağan Tıın (Kötü Ruh), Tieteybit (Aceleci) gibi eserleriyle bugüne kadar etkisini sürdürmüştür. Eserleri 1930'dan sonra yasaklanmış ancak 1950'den sonra kısmen yayınlanmıştır.[8]

27 Nisan 1922'de Yakutistan Özerk Cumhuriyeti'nin kurulmasıyla bölgede önemli değişiklikler meydana gelmiş, Sovyet ideolojisi yeni ekonomik ve kültür politikalarını yaymak için edebiyatı bir araç olarak görmüştür. Bu konuda P. A. Oyunskiy, S. A. Novgorodov, N. D. Neustroev, A. A. İvanov gibi bazı Saha aydınları rejimi desteklerken V. Leontev, P.V. Ksenofontov gibi aydınlar da rejime muhalif olmuştur. Yakut Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin ilk devlet başkanı da olan Plato Alekseeviç Oyunskiy, önceleri Saha Sovyet Edebiyatı'nın kurucusu olarak gösterilirken 1937'de milliyetçilikle suçlanmış, 1937'de hapishanede ölmüştür. Yazar, Könül Irıata (Özgürlük Türküsü) şiirinde ve Kıhııl Oyun (Kızıl Şaman) manzum tiyatrosunda folklorik malzemeyi çok iyi kullanmıştır. Ayrıca çocukluğundaki destan bilgisinden faydalanarak kaleme aldığı 36 bin dizelik Culuruyar Nurgun Bootur (Engel Tanımaz Nurgun Bootur) adlı dokuz bölümlük kahramanlık destanı bugün Sahaların gururu sayılmaktadır. Uzun yıllar yasaklı kalmasına rağmen yazarın külliyatı 1958-1969 yılları arasında Sahaca 7 cilt halinde yayınlanmıştır.[5]

Oyunskiy ile başlayan Saha Sovyet Edebiyatı 1920'li yıllarda P. N. Çernih-Yakutskiy, Aleksey Andreeviç İvonov-Künde, Arhip Georgieviç Kudrin-Abağıınıskay, Nikaloy Egoroviç Mordinov-Amma Aççıgıya, Stepan Afanaseviç Savvin-Kün Ciribine, Gerasim Dmitrieviç Byastinov, Mihail Nikolaeviç Timofeev-Tereşkin gibi yazarlar tarafından temsil edilmiştir. 1930'lu yılların yazarları ise Borogonskay, Beriyak ve Çağılgan gibi edebi açıdan zayıf olan ideolojik yazarlardır. Bu döneme damgasını vuran yazarlar Semen Stepanoviç Yakovlev-Erilik Eristiin ve Stepan Pavloviç Efremov'dur. II. Dünya Savaşı sırasında P. Yakovleviç-Tulaahınan, V. A. Protodyakov-Kulantay ve D. S. Fedorov-Taas gibi yazarlar ön plan çıkmıştır. Savaş sonrasında S. R. Kulaçikov-Elleya, D. K. Sivtsev-Suorun Omollon, B. Habırııs ve İ. Ertyukov önemli eserler vermişlerdir.[9][10]

Ülkede bugüne kadar 700.000 civarında Sahaca kitap basılmıştır. Günümüzde Rusça-Sahaca karışık 3 dergi, 28 gazete yayınlanmaktadır. Bunun dışında Sahaca birçok radyo ve televizyon yayını yapılmaktadır.

Kaynakça

  1. ^ M. Fatih Kirişçioğlu, Saha (Yakut) Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara,1999.
  2. ^ M. Fatih Kirişçioğlu. "Olonkho Metinlerinin Toplanması ve Araştırılması", Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya, 2003, S. 13, s. 227-233.
  3. ^ Nicolaes Witsen. Noord en Oost Tartarye, Amsterdam, 1692.
  4. ^ Предпосылки возникновения якутской книги. Память Якутии. 3 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (Dil: Rusça, Son Erişim: 22/02/2020.)
  5. ^ a b Hayit Baymirza. "Yakut (Saha)'ların Menşe Meselesi", Sovyetler Birliği'ndeki Türklüğün ve İslam'ın Bazı Meseleleri, İstanbul, 1987, s. 47-49.
  6. ^ Klakovskaya, Lyudmila. Eksekyulyakh, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, C. 1, S. 19, s. 305-312, 2013.
  7. ^ Duranlı, Muvaffak. A. E. Kulakovskij, The Founder of Modern Sakha Poetry and His Critical Product is "Gifts of The River", Journal of Turkish World Studies, C. VII, S. 1, s. 55-65, İzmir, 2007.
  8. ^ Yuriy Vasilyev. "Yakutların Üç Klasiği" Türk Dünyası Anayurttan Atayurda, 2 (1), Ankara, 1993. s. 39-42.
  9. ^ Maksimova, P. V. Yakutska Literatura, Yakutsk, 1994.
  10. ^ Samir Kazımoğlu. "Saha (Yakut) Türklerinin Edebiyatı", Türk Toplulukları Edebiyatı, C. II, Ankara, 1997.

İlgili Araştırma Makaleleri

Türklerin Anadolu'ya geldikten sonra edebiyatları iki gruba ayrılmıştır. Arapça ve Farsçayı çok iyi bilen aydınların oluşturduğu "Yüksek Zümre Edebiyatı" ve İslam öncesinden gelen sözlü bir "Halk Edebiyatı". Anadolu'ya göç eden Türkler arasında aynı ayrım devam etti. Medrese eğitimi gören aydın kesim Arap ve Fars edebiyatlarının tesirini devam ettirirken, halk yine saz şairleri aracılığıyla halk edebiyatını devam ettirdi. Dolayısı ile Anadolu Türk Edebiyatı iki grupta incelenmektedir. Bu gruplardan biri halk edebiyatıdır.

<span class="mw-page-title-main">Yakutça</span> Yakutların konuştuğu, Türk dillerinin Sibirya grubuna bağlı dil

Yakutça veya Sahaca, Saha Türklerinin konuştuğu dildir. Çuvaşça ile birlikte Türkçenin toplam iki lehçesinden biridir. Türk dillerinin Sibirya grubuna bağlı dil 450.140 kişi tarafından konuşulur. Ayrıca Taymir Yarımadası'nın doğusunda yaşayan halkların ticaret dilidir. Konuşucuların çoğunluğu Rusya'ya bağlı Yakutistan'da yaşar.

<span class="mw-page-title-main">Oğuz Kağan Destanı</span> Türk destanı

Oğuz Kağan Destanı Türk destanlarından, Hun-Oğuz destanları grubundandır. Oğuz Kağan Destanı'nın dört ayrı yazması vardır. Çağatayca, Farsça ve Uygurca yazmalardaki Oğuz Kağan Destanı; Oğuz boyları, Türk dili, edebiyatı, folkloru, târihi ve kültürü hakkında bilgi verir. Destan Türklerin atası olduğu varsayılan Oğuz Kağan'ın hayatını anlatır.

<span class="mw-page-title-main">Yakutlar</span>

Yakutlar ya da Sahalar, Rusya içindeki Saha Cumhuriyeti'nde yaşayan Türk halkı.

Kayıkçı Kul Mustafa, Türk halk edebiyatının Bektaşî koluna bağlı halk ozanı. Şairin doğum ve ölümüyle ilgili net bilgiler bulunmamakla beraber; 17. yüzyıl ozanı olduğu belirlenebilmiştir. Kimi kaynaklarca 1658'de öldüğü rivayet edilmektedir. Ancak bu iddianın tersi olarak 1659'dan sonra öldüğünü savunan araştırmalar da vardır. Edebiyatçı Ahmet Kabaklı ise Kayıkçı Kul Mustafa'nın ölümünün 1646'dan sonra gerçekleştiğini söylemektedir.

<span class="mw-page-title-main">Türk edebiyatı</span> Türkçe yazılmış edebî eserler

Türk edebiyatı, Türk yazını veya Türk literatürü; Türkçe olarak üretilmiş sözlü ve yazılı metinlerdir.

Batı edebiyatlarının temelini Yunan ve Latin edebiyatı oluşturur. Yunan Edebiyatı'nda İlyada ve Odise destanlarıyla Homeros, trajedileriyle Aiskhilos, Sophokles ve Euripides, komedileriyle Aristophanes, tarih eserleriyle Herodot, felsefe eserleriyle Eflatun, Aristoteles, fablleriyle Ezop kendinden sonrakileri etkilemiştir. Yunan edebiyatı MÖ 2. yüzyılda biter.

İslamiyet öncesi Türk edebiyatı ya da Destan dönemi Türk edebiyatı, Türklerin İslamiyeti kabulünden önceki dönemlerde oluşturdukları edebiyata verilen isimdir. İslamiyet öncesi Türk edebiyatı M.Ö 4000'li yıllardan başlayarak Türklerin İslamiyeti kabul ettiği XI. yüzyıla kadar sürmektedir. Bu dönem edebiyatı genellikle sözlü ürünlerden oluşmuştur ve yazılı ürünler yok denecek kadar azdır. İslamiyet öncesi Türk edebiyatında M.S VI. yüzyıla kadar olan dönem sözlü edebiyat dönemi olarak adlandırılırken, ilk yazılı eserlerin verilmeye başlamasından sonra yazılı edebiyat dönemi başlamıştır. Eski Türklere ait olan en eski yazılı belgeler ise Orhun Yazıtları'dır Bu yazıtlar Türklerin bilinen ilk alfabesi olan Orhun alfabesi ile Göktürkler tarafından yazılmış yapıtlardır. Genel olarak Orhun Yazıtları'ndan önceki dönem sözlü edebiyat, sonrası ise yazılı edebiyat olarak nitelendirilmiştir.

Halk hikâyesi veya halk öyküsü, toplumsal iz bırakmış bir olaydan veya bir yazınsal ürünün sözlü kültürde bıraktığı derin etkiden kaynaklanarak ortaya çıkan halk edebiyatı ürünlerine verilen ad. Ayrıca, bazı halk bilimciler halk öyküsünü: "Çağdaş çağlara yaklaştıkça geçirdiği değişimle destanların yerini tutan halk ürünü." olarak görmüştür. Destanlar olağanüstü ögelerin çokça rastlandığı türlerdir. Halk hikâyeleri ise olağanüstülük düzeyinin ikinci safhasında yer alır ve destanlara oranla halk hikâyelerinin olay örgüsü daha gerçekçidir. Halk hikâyeleri bu yönüyle modern çağların yazın türleri olan roman ve öykü gibi mensur türlerle, destan arasında bir geçiş sürecini yansıtan ürünlerdir. Halk hikâyelerinde olaylar belirli kahramanların üzerine kurulmuştur. Bu kahramanlar çoğu kez; tanınmış bir edebî ürünün içeriğinde yer alan kahramanların topluma mal olması ve anonimleşmesiyle oluşmuştur. Aslen Divan edebiyatı'na ait mesneviler olan Leyla ile Mecnun ve Ferhat ile Şirin gibi eserler, taç eserlerin toplum tarafından sözlü kültüre aktarılıp "halk hikâyesi" haline gelmesinin en önemli örnekleridir. Bunun yanında halk edebiyatı ürünlerinde de bu duruma rastlanmaktadır. Örneğin, Kayıkçı Kul Mustafa'nın Genç Osman Destanı; toplumun beğenerek halk hikâyeleştirme sürecine dahil ettiği eserlerdendir. 1930'da edebiyat tarihçisi Fuat Köprülü, Genç Osman Destanı'nı halk hikâyelerinin oluşum evrelerini tespit etmek maksadıyla incelemiştir. Ayrıca bu çalışma; Türk edebiyatındaki anonim hikâyeleşme süreci hakkında yapılmış ilk çalışmalardan biri olmuştur.

Olongo - Yakut edebiyatında destan, epik şiir. Olonho veya Olungu olarak da söylenir. Şiir şeklindeki söylencedir.

Genç Osman Destanı, 17. yüzyılda Kayıkçı Kul Mustafa tarafından yazılan ve Türk halk edebiyatının en önemli epik eserlerinden biri sayılan duygusal koçaklamadır. Yapıtta Osman adındaki genç bir yeniçerinin savaş sırasındaki yiğitliği ve ölümü anlatılmaktadır.

Yakut alfabesi, Kiril alfabesi temel alınarak Yakutçanın (Sahaca) yazımında kullanılan alfabe. Yakutların 19. yüzyıl başlarına kadar bir yazı dili ve dolayısıyla alfabeleri yoktu, Rusya'nın siyasi amaçlarını desteklemek amacıyla bölgeye gönderilen misyonerlerin ve devlet görevlilerinin ürettiği, resmi ve dini yazılar için özerk alfabeler geliştirilmeye başlanmıştır. Rus alfabesi dışında Saha dili için özel olarak oluşturulan ilk alfabe 1851 yılında Otto von Böhtlingk tarafından hazırlanmıştır. Bu alfabe 1899 yılında Eduard Karloviç Pekarskiy, 1908 yılında Vasili Radloff tarafından düzenlenmiştir. 1924 yılında mevcut alfabeye büyük harfler ve noktalama işaretleri eklendi. 1929 yılında Kiril temelli alfabe yerine Latin alfabesi temelli bir alfabeye geçildiyse de artan Rus baskısıyla Modern Saha Alfabesi, 1939 yılında Sovyetler Birliği tarafından kurulan bir komisyonla günümüzde de hala kullanılan Saha Kiril Alfabesi olarak son şeklini almıştır. Modern alfabeye daha sonradan "Ҕҕ, Ҥҥ, Өө, Һһ, Үү" harfleri de eklenmiştir.

Olonhohut veya Olonhosut (Sahaca: Олоҥхоhут) Olonho Destanı anlatıcısı olan halk ozanlarına veya aşıklara verilen genel bir isimdir.

Ahtıılar ; 1848 yılında Afanasiy Yakovleviç Uvarovskay (1800-1862) tarafından yazılan anı kitabıdır.

<span class="mw-page-title-main">Yakut İlahiyat Fakültesi</span>

Yakut İlahiyat Fakültesi ; Rus Ortodoks Kilisesi'ne bağlı, din adamı yetiştiren bir yüksek öğretim kurumudur. 1858 yılında kurulduğunda Saha Cumhuriyeti'nin ilk profesyonel eğitim kurumu oldu. Bölgede asimilasyon ve misyonerlik faaliyetlerinde bulundu ancak okuryazarlık oranının ciddi oranda artmasında etkili oldu. Sahaların en önemli edebi ve siyasi kişilerinden biri olan Platon Alekseeviç Oyunskiy, lise eğitimini 1914'te bu okulda tamamladı.

<span class="mw-page-title-main">Sardana Oyunskaya</span>

Sardana Platonova Oyunskaya, ; Saha folklorist, edebiyat eleştirmeni, filolog, Rus Bilimler Akademisi Sibirya Şubesi Onurlu Emektarı, Onurlu Kültür İşçisi Madalyası sahibi.

<span class="mw-page-title-main">P. A. Oyunskiy Saha Akademi Tiyatrosu</span> Yakutistanda bulunan tiyatro binası

P. A. Oyunskiy Saha Akademi Tiyatrosu (Sahaca: П. А. Ойуунускай аатынан Саха академическай театра), Yakutistan'da bulunan ve çeşitli tiyatro oyunlarının sergilendiği bir tiyatro binasıdır.

P. A. Oyunskiy Edebiyat Müzesi, Yakut Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Dönemi'nde 17 Nisan 1970'te Yakutsk şehrinde Saha Türkü edebiyatçı ve siyasetçi Platon Alekseeviç Oyunskiy'in 1935-1938 yılları arasında ailesiyle yaşadığı evinin müzeye dönüştürülmesiyle kurulmuş bir edebiyat ve edebiyat tarihi müzesidir.

Yakutistan Millî Marşı, Rusya'nın federal bir bölgesi olan Saha Cumhuriyeti'nin bölgesel marşıdır. Millî marş, Saha Cumhuriyeti'nin bayrağı ve arması ile birlikte Saha Cumhuriyeti'nin resmi simgelerinden biridir. Başlangıçta Saha (Yakut) dilinde Savva Tarasov ve Mihail Timofeyev tarafından yazılmıştır. Vladimir Fedorov, marşı Rusçaya çevirmiştir. Müziği Kirill Gerasimov tarafından bestelenmiştir. Marş resmi olarak 15 Temmuz 2004'te kabul edilmiştir.

Gavril Koleşov Yakut aktör ve yazar, RSFSR'nin Onurlu Sanatçısı (1982), Yakut Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Halk Sanatçısı (1971).


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.