Safevî-Rus Savaşı (1651-1653)
| Rus-İran Savaşı (1651-1653) | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Rus-Pers savaşları | |||||||||||
| |||||||||||
| Taraflar | |||||||||||
 Rusya Çarlığı |  Safevi Devleti | ||||||||||
| Komutanlar ve liderler | |||||||||||
| I. Aleksey | II. Abbas | ||||||||||
| Güçler | |||||||||||
| 10 000 | 12 000 | ||||||||||
Safevi-Rus Savaşı (1651-1653) - II. Abbas saltanatı sırasında, Safevi İmparatorluğu'nun Kuzey Kafkasya'daki etkisini artırmaya yönelik girişimi Ruslarla bir çatışmaya neden oldu. 1646'dan itibaren, Rus hükûmeti, İsveç'e Safevi topraklarından ipek ticareti yapan yabancı tüccarların pozisyonlarını zayıflatmaya başladı ve 1649'da Sobornoe Ulojenie kabul edildi. Sonuç olarak, yabancı tüccarlar için olanaklar daha da sınırlı hale geldi. II. Abbas'ın saltanatının ilk yıllarında, Ruslarla ilişkilere önem vermedi ve Osmanlı İmparatorluğu ile ilişkilerini geliştirme tekliflerini görmezden geldi. 1647 ve 1653 yıllarında kervan soygunları ve Rus tüccarlarının Safevi topraklarında tutuklanması nedeniyle ikili ilişkilerdeki gerilimler arttı. Ayrıca, Rus sınırlarının güneye doğru genişlemesi, bu alanları kendi mülkleri olarak gören Safevilerden karşı tepki aldı. Bu gerilimler 1651-1653 savaşı veya çatışmasına yol açtı. Bu savaşın patlak vermesinin bir diğer nedeni de, Rusların devrilen Gürcü kralı I. Teimuraz için bir kale inşa etme isteği oldu.[2][1] Ruslardan yardım talep eden I. Teimuraz, bu haber Şah II. Abbas'a ulaştıktan sonra amacına ulaşamadı. Hemen, Şah II. Abbas konuyu çözmek için askerler hazırladı. Azerbaycan beylerbeyi Hosrov Han, Erdebil, Karabağ ve Astara'daki yerel Kızılbaş kuvvetleri ile birlikte Rusları yenilgiye uğrattı, üslerini ele geçirdi ve kovdu.[3] Sonra İsfahan ve Moskova arasında elçiler seyahat ederek son bir barış antlaşması imzalandı, ancak bu on yıl sonra oldu.[2]
Savaştan önce bölgedeki durum
17. yüzyılda, Rus İmparatorluğu'nun Kuzey Kafkasya'daki ana kaleleri Terek kalesi idi, burada voyvoda ve imparatorluğun savaşçıları konuşlanmıştı. Orta 17. yüzyılda, Terek bölgesinde 70'in üzerinde Kabardey soylu ailesi, birçok Rus, Ermeni, Azerbaycanlı ve İranlı ticaret ve el sanatlarıyla uğraşıyordu. Kuzey Kafkasya'dan gelen soylu aileler buraya göç ettiler ve Rus vatandaşlığını kabul ettiler. Kabardey soylu ailelerinden biri olan Muçal Sunçaleyeviç Çerkezis, Terek'te bir eve sahipti. 1645 yılında, çarın kararnamesiyle prens oldu ve Rus olmayanların yöneticisi olarak atandı. Bölgedeki garnizon, bir albay tarafından yönetilen 2.000 savaşçı ve 500 strelets'ten oluşuyordu. Prens Muçal'ın kendi 500 kişilik askerî birliği vardı ve gerektiğinde Rus ordusuna yardım etmekle yükümlüydü.[4][5]
Terek Nehri'nin sağ kıyısında, Sunja Nehri'nin akışının girdiği ve günümüz Grozni şehrinin kuzeydoğusuna yakın bir yerde, Ruslar 1635 yılında Sunja hapishanesini restore ettiler. Yaklaşık 1645 yılında, Prens Muçal, takipçileriyle birlikte Terek'ten ayrıldı ve Sunja hapishanesinin yakınına yerleşti. Takipçileri arasında Kabardeyler, Çeçenler ve Kumuklar vardı. Hapishanenin iki verst ötesinde, İldar Mirzə liderliğindeki Rus vatandaşlığını kabul etmiş Terek Kumukları vardı. Sunja'nın batısında, IV. İvan zamanından beri Rus koruyuculuğunu kabul etmiş Kabardeyler yaşıyordu.[6]
1629 yılında, Avar Han'ı, Rus çarına başvurdu ve ona Goysu'da bir kale inşa etmesini istedi ve ona yardım etmeyi vadetti. Ayrıca, Avar Han'ı, Rus vatandaşlığı elde etmek için şartların oluşturulmasını istedi ve babasının Kuzey Kafkasya'da inşa edilen ilk Rus kalesi olan Terek'in serbest bırakılmasına yardım ettiğini hatırlattı.[7][8]
| “ | Bir adam olarak çıktım Avar Han, büyük bir hükümdarın biricik oğlu, oğlumu sana verdim. | ” |
Bu dönemde Safevi Devleti'nin Kuzey Kafkasya'da uyguladığı politikalar, Kumukları Ruslara yaklaşmaya ve yardım istemeye zorlamıştır. 1637'de Kumuk Şamhalı, Rus Çarından kendisini tebaası olarak tanıyan bir mektup aldı. O zamanlar Kumuklar zaten Safevi imparatorluğunun tebaasıydı, bu yüzden hem Ruslardan hem de Kızılbaşlardan çifte vassalları vardı, ancak Dağıstan'ın Safevi yönetimi altında olması Rusya'nın çıkarına değildi. 1642 yılında, Rusya hükûmeti, Moskova'daki Kızılbaşların elçisi Acı bykə'yi "Kumuk halkının Çar'ın hizmetkârları olduğunu" kesin bir şekilde belirtti, ancak Kumuklar, Rusların ve Kızılbaşların bölgedeki güçlenmesine engel olarak, bağımsız bir siyaset izlemekteydi. Şamhal III Surxay Başlı, Şah İsmail taraftarlarının kale inşasının önüne geçti. Aynı zamanda, onlar Rusların bölgedeki güçlenmesini de istememekteydi. 1650 yılında Surxay Han, Ruslardan kaçan Nogayları kendi topraklarına kabul etti. Buna karşılık, onun topraklarına saldıran Rus ordusu Germerçik savaşında Nogay-Kumuk ordusuna yenildi. Bundan sonra Endirey Kumuklarının lideri olan Kazan Alp, Surhay ile barıştı ve bu da 1642'den beri Kumuklar arasında devam eden iç çekişmeyi sona erdirdi.[9][10][11]
Bunlar yaşanırken bölgedeki Kızılbaşların etki alanı da genişlemekte ve artık Kumukları tehdit etmekteydi. Bölgedeki en güçlü Kumuk hükümdarlığı Tarku Hanlığı idi. Bu hanlığın liderleri Buynaksk hükümdarı, Dağıstan valisi ve yakın zamana kadar Derbent hanı unvanını taşımaktaydılar. Diğer önemli Kumuk hükümdarlığı ise Endirey Hanlığı idi. Derbent'in kuzeybatısında Kaytak usmiliyi bulunmaktaydı. 1645 yılında II. Abbas, Ruslara yakın olduğu bilinen Rüstem Han'ı Kaytak'dan kovdu ve onun yerine kendisine tabi olan Amirhan Sultanı hükümdar olarak atadı.[12]
Çelişkilerin nedenleri
1639'da, Safevi-Osmanlı savaşı (1623-1639) sona erdi ve bu iki devlet arasında Kasr-ı Şirin antlaşması imzalandı. Yeni koşullarda Safeviler Derbent'ten Sünce'ye kadar, Osmanlılar ve Kırım hanları ise Karadeniz'den Kabarda'ya kadar kendi hakimiyetlerini genişletmek istiyorlardı. Kuzey Kafkasya'da Safevi çıkarları Rusya ile çatışmaya neden oldu. Şah II Abbas'ın yönetiminde, Rusya ile sakin ilişkileri vardı, ancak Rusların Kuzey Kafkasya'da işgalci planları, onun Rusya'ya karşı tutumunu değiştirdi. Tartışmalar 1650'de, Şirvanlı ve Dağıstanlı tüccarların Kabarda'ya gitmekte olan konvoylarına Kazak hırsızlarının saldırısıyla başladı. Şirvan beylerbeyi Şamaxılı Xosrov khan çok kızgındı, çünkü Xosrov khanın mülkü de yağmalanmıştı. Ruslar, konvoyun Terek (voyevoda) sıradan geçmek için izin alınmadığı için Kazakların ona saldırdığını bahane etti. Şamahı beylerbeyi Astrahan sırdarını Kazakları desteklemekle suçladı ve ondan tazminat talep etti. Han mektubunda yazdı ki, eğer Ruslar kendi haydutlarına sahip çıkamazlarsa, o köklerini kesmeye hazırdır ve gerektiğinde Terek şehrini ve Astrahan'ı yerle bir eder.
| “ | "Şirvan Beylerbeyi Hossrov Han'ın Kazak haydutlarıyla ilgili olarak Ruslara cevap mektubu. 1650'nin sonu ... Kazaklar defalarca hem benim kişisel mülklerime, hem de devlet mülklerine zarar veriyorlar. Ve siz her zamanki gibi yine bir bahaneyle cevap veriyorsunuz. Onlara bu cesareti Həştərxandan alırlar. Eğer siz kendi haydutlarınıza sahip çıkamazsanız, ben onlara sahip çıkıp köklerini bir defalık keserim. Astrahan sırdarına deyin, ədavəti varsa, meydana gelsin. Lazım gelse, ben hem Terek'i hem de Astrahan'ı yerle bir ederim. Şahımız bütün bunlardan haberdardır ve bir daha bu tekrarlansa, biz gerekli önlemleri alarak "dostluk perdesi"ni yüzümüzden atacağız. "1651-1653 Safevi-Rus savaşları" | ” |
Osmanlı ve Safevi imparatorlukları arasındaki uzun süren savaş 1639'da Kasr-ı Şirin barış antlaşması ile sona erdi. Yeni imzalanan anlaşmaya göre Kafkasya iki imparatorluk arasında nüfus bölgelerine ayrıldı. Osmanlı ve Kırım hanlığı Karadeniz sahili boyunca ve Kabarda'da üstünlük kurmaya çalışırken, Safevi şahı Derbent'ten yukarıya doğru, Sunja çayına kadar olan bölgelerde nüfuz üstünlüğünü kurabilirdi. Bu durumda bölgede Rusya ve Safevi imparatorluğu arasında çıkar çatışması oldu. II. Abbas tahta çıktıktan sonra Rusya ile barışı sürdürme kararlılığı gösterdi ve ticareti ve işbirliğini genişletmek için adımlar attı, ancak sonra fikrinden vazgeçti. II. Abbas'ın yeni hedefi sadece Rusların Dağıstan bölgesine girmesinin önüne geçmek değil, aynı zamanda Rusları tüm Kuzey Kafkasya'dan kovmaktı. Bunun için şah dağlıların iç işlerine karışmaya başladı.[12]
Savaşın başlamasında, Hazar Denizi kıyısında faaliyet gösteren Kazak kuvvetlerine karşı Husrav hanın çıkması ana sebep oldu. 1650'de Kreben Kazakları Şamahılı ve Dağıstanlı tüccarların kafilesine saldırarak kafile mallarını yağmaladılar. Yağmalanan kafilede Safevi imparatorluğunun Şirvan beylerbeyi olan Husrav hanın da kişisel malları vardı. Biraz sonra ortaya çıktı ki, kafile iki devlet arasında imzalanan anlaşmanın şartlarına aykırı olarak hareket ederek Terek hakimine bilgi vermemişti ve bu nedenle Kazakların saldırısına maruz kalmıştı. Husrav han, Rus hakimine yazdığı mektupta, vurulan zararın tazmin edilmesini ve Kazakların cezalandırılmasını talep ediyordu. Husrav han, Rus hükûmetinin hiçbir adım atmayacağına inanarak, bir ay içinde "hem Terek'i, hem de Astrahan'ı kara toprağa" çevirebileceğini ve Kazakları kendisinin cezalandırabileceğini yazdı. Rusya ile Safevi arasındaki askeri operasyonların doğrudan nedeni Sunja kalesinin yeniden inşasıydı. Terek ve Sunja'daki Rus kaleleri şahın Dağıstan'da etkisini yaratma planlarına engel oluyordu. Nitekim 1658'de Kızılbaçlar'ın Moskova'daki elçisi Dagul Sultan, savaşın başlama sebebinin Sunja kalesi değil, Terek kumları olduğunu bildirmiştir. Sunja yerleşiminin kurulması ve Kumugların buraya yerleşmesinden sonra bölgede çatışmalar, cinayetler ve hırsızlıklar artmış, bunun sonucunda Safevi tebaası bölgeyi ziyaret edememiştir. 1650'de Safevi tarafının bir saldırıya hazırlandığından haberdar olan Tarku Şamhalı Surkhay han III, Astrahan valisi Grigory Cherkazsky'ye bir saldırı için hazırlanmanın gerekli olduğunu söyleyen bir mektup yazdı. Vali bu mektuba cevaben Terek atamanlarına ve Kazaklara Sunja hapishanesine yardım etmelerini ve olası bir saldırıyı önlemek için önlem almalarını emretti.[12][13]
Sunja Kalesi'ne ilk yürüyüş
1651 yılında, Şirvan'da bulunan Hüsrev Han Şah II. Abbas'dan emir alır. Emirde, Hüsrev Han'a zaman kaybetmeden Kızılbaş ordusunun Sunja'ya yürüyüşünü organize etmek ve ordunun komutasını üstlenmek görevi verilir. Şah Abbas'ın emri, sadece Sunja kalesini ele geçirmekle sınırlı değildir. Hüsrev Han'ın da belirttiği gibi, Şah Abbas ona Sunja'yı ele geçirmeyi ve zaman kaybetmeden Astrahan'a yürümeyi emretmiştir. Hüsrev Han, Sunja kalesini ele geçirmek için Tarku şamhalı Surhay Han'a yardım eder. Onun ordusuna Tarku kumandanlarından başka, Endirey kumandanları ve Kaytak usmiliyinin savaşçıları da dahil olmuştur. Endirey kumandanlığını Qazan Alp, Kaytak usmiliyinden gelenlere ise Emirhan Sultan komuta eder. Yardım için, Hüsrev Han, 800 kişilik düzenli Kızılbaş ordusundan bir bölük ve iki top gönderir. 800 kişiden 500'ü Şamahı'dan, 300'ü Derbent'den gelmiştir. Ayrıca, bu orduda yer alan noqay ordularından olan Çoban Mirza ve Şatemir Mirza'nın komutasındaki birlikler de katılırlar. Ayrıca, Miçık ve Argun nehirleri boyunca yaşayan Çeçen halkı olan çıçkızyanlar ve şibutyanlar da bu orduya katılırlar. Sunja'ya saldırmaya hazırlanan ordu, toplam 12 bin savaşçıya sahiptir. 25 Ekim 1651'de birleşik ordu Sunja nehrinin kıyısına ulaşır. İlk çatışma, Kazak Şadri'nin mevkisi yakınında gerçekleşir. Rus birlikleri savunma pozisyonu alır ve Kızılbaşlarla ve kumukların ilk saldırısını püskürtmeyi başarırlar.[12]
Başarılı olamayan Surhay Han, Terek Nehri yakınındaki Verhnevo Çerlonova'da bulunan Kazak mevkiine gitmek için yola çıktı. Buradaki Kazaklar kendilerini güçlendirmiş ve yeni savunma hatları inşa etmişlerdi. 1 Kasım'da Terek Voyvodası Prens Şetinin, Rus ordusu komutanı Prens Muçalı'nın yardımına yeni bir birlik gönderdi. Yeni birlikler arasında atıcılar, boyar çocukları ve Tleva Tukaşev'in komutasındaki Halk Tatarları da yer alıyordu. 2 Kasım'da Surhay Han yeni bir saldırı kararı aldı ve Çerlenova'daki Kızılbaş ve Kumuk ordusu Asmanovskiy'e saldırmak istedi. Ancak 2 Kasım'da başlayan saldırı yine Ruslar tarafından püskürtüldü ve Prens Muçalı'nın karşı saldırısı başarılı oldu. Kızılbaş ve Kumuk birlikleri Sunja Nehri'ne doğru geri çekildi. Muçal, birliklerini Safevi ordusunu takip etmek için gönderdi. Muçal'ın kararlı adımları ve zamanında yardımı sayesinde Ruslar Safevi saldırılarını püskürtmeyi başardılar. 7 Kasım'da Muçal'ın gözcüleri ona Safevi ordusunun tamamen geri çekildiği bilgisini verdi. En çok zayiatı Prens Muçal'ın kendi halkı çekti. Onun raporuna göre, saldırı sırasında 3 bin Tatar atı, 500 devesi, 10 bin boynuzlu, 15 bin boynuzsuz hayvanı ele geçirildi ve çok sayıda insan esir alındı. Safevi ordusu için ilk harekât başarısız oldu. Surhay Han, mazeret yaratmak için Terek Tatar köylerini hedef seçtiğini söyledi. Çünkü onlar Kabardey'e giden yolları kapattılar ve bu saldırıyla onlara cevap verildi.[12]
Sunja Kalesi'ne ikinci yürüyüş
1652 yılında II. Abbas yeni bir sefere hazırlanıyordu. Şamhal Surhay ve Kazan Alp, kendi savaşçılarıyla birlikte Aktaşeye geldiler ve Sunja'ya doğru yürüyüşe hazırlanmaya başladılar. Kırım'a gönderilen bir elçilik, onları Ruslar'a karşı olan yürüyüşe katılmaya davet etti. Bu sırada Rusya'nın yeni Terek valisi Vasili Voilinskiy'e Kırım Tatarlarının Azov'a gelmesi ve Astrahan hakkında konuşmaya başladıklarını bildiren sadık Tatarlar tarafından haberdar oldular. Rus hükûmeti Sunja surlarını güçlendirdi. İkinci seferin başlamasına yakın, garnizona güçlendirmek için Mutçal Çərkəzski kabardin Murza Urus han Yansoxov'un ve oğlunun liderliğinde destekler gönderdi. Kendisi ise kaleye girmeyi tercih etmeden, dağlarda çarpışarak ve buradan Qızılbaş ordusuna saldırmayı tercih etti. Sunja surlarında 800 Rus garnizonu vardı. Burada 212 Rus nişancı ve Kazaklar, Urushan'ın liderliğinde kabardinler ve İldar Mirzə'nin liderliğinde 500 Terek Qumuqları vardı. Ordunun genel komutanı İvan Yatsin idi. 7 Mart 1653'te, Safavi İmparatorluğu'nun Kızılbaşlarından, Nogaylardan, Kumuklardan, Dağlılardan ve Kafkasya koruyucularından oluşan ordusu, Sunja'yı kuşattı. Yine ordunun liderliğini Şamxal Surxay han yapıyordu. Surhay han, geri kalanı ele geçiremeyince Kabardin ve Kazak köylerini yağmaladı ve tahrip etti. Sunja surlarında kalan Rus ordusunun durumu gün geçtikçe kötüleşiyordu. Surhay han, kale duvarları önünde toplarla saldırmak için hendekler kazdırmış ve oraya ateş açtırmıştı. Ayrıca ormanlardan odun getirilmiş ve kale duvarlarının yanında yakılmıştı.[12]
Terek şehrinin kuşatılması sırasında, Çeçenlerden oluşan bir süvari birliği, Çepay Murza tarafından yönetildi ve Semyon Stromilov'un komutasındaki yardım birliği ile birlikte gönderildi. Ancak bu birlik, kuşatılanlara yardım etmek için yarı yolda kalarak geri çekilmek zorunda kaldı ve Terek'e geri döndü. Terek'e saldırı tehdidi olduğundan, Terek valisi Sunja'ya yardım etmek için çok fazla asker gönderemiyordu. 14 Mart'ta, Ivan Dolqovo-Saburov'un 200 askerlik birliği Heşterhan'dan Terek'e gitti. Heşterhan'ın da saldırıya uğrayacağına dair söylentiler dolaştığı için ordunun cephede gönderilmesi mümkün olmadı. 19 Mart'ta, Terek kumandanı İldar Mirza'nın yönetimindeki Terek kumandanlığı, Surhay Han ile görüşmelere başladı ve geri kalan askerler Terek'e döndü. Sonrasında gelen Kızılbaş ordusu Sunja'yı yaktı. Bir süre sonra Surhay Han da Tarku'ya geri döndü. 1653'te Aleksey Mixailoviç, son çatışma hakkında gönderdiği mektupta, orada savaşan Rus subaylarına, Ruslara yardım eden Yansohov gibi kişilere teşekkür etti. Onlara teşekkür edilmesinin ana nedeni, kalede uzun süre direnç göstermeleri ve çarın hazinesini oradan kurtarmalarıydı.[12][14]
Sonuç
1653 yılında Şah II. Abbas, gelecek askeri operasyonlarında daha da ileri gitmeyi planladı. Amacı Terek ve Haştarhan'ı ele geçirmek ve Rusları tüm Kafkasya'dan çıkarmaktı. Bu amaçla, Surhay Han ordusunu topladı, bölgedeki Kızılbaş ordusu Derbent'te toplandı ve İsfahan'da Şah II. Abbas komutasındaki büyük Kızılbaş ordusunun toplanmasına başlandı, ancak durum beklenmedik şekilde değişti. Babür İmparatorluğu'nun doğu sınırlarına saldırması ve Kandahar'ı yeniden kuşatması II. Abbas'ın planlarını değiştirdi. İki cephede savaşmak istemeyen Abbas, Ruslarla görüşmelere başladı. Rusya, Polonya ile savaşa hazırlanıyordu ve Safevi İmparatorluğu ile barış da ilgilendiriydi. Prens Ivan Lobanov-Rostovski ve Ivan Kominin, 1654 Nisan'ında Safevi İmparatorluğuna elçi olarak gönderildi ve Ferhabad'da Şah II. Abbas ile görüştü. Karşılıklı anlaşmalarla geçen görüşten sonra, Ekim ayında Rus elçileri geri döndü. Sunja istihkamının ele geçirilmesi, Safevi pozisyonlarının Kuzey Kafkasya'da güçlenmesine neden oldu. II. Abbas, dağlara baskıyı daha da artırarak, 1658'de iki kale inşa edildiğini duyurdu. Bu, yerlilerin isyanı ile sonuçlandı. 1659'da Surhay Han, Ahmed Han Jenkuteyski, Kazan Alp Endireyski ve Buday bey Magomatotov Rus hakimiyetine geçti.[12][2][1]
Ayrıca bakınız
- Safevi-Rus antlaşması (1717)
- Kasr-ı Şirin Antlaşması
- Safevîler
Kaynakça
- ^ a b c Matthee 2012, s. 122.
- ^ a b c d Matthee 1999, s. 169.
- ^ Matthee 2019, s. 122.
- ^ Бабулин 2006, s. 169.
- ^ Олеарий 2003, s. 363.
- ^ Кушева 1963, s. 365—366.
- ^ Ризванов 1969, s. 202.
- ^ АН СССР 1988, s. 25.
- ^ Абдусаламов 2013, s. 3.
- ^ Новосельского və Устюгова 1955, s. 1032.
- ^ Кидирниязов və Мусаурова 2003, s. 199.
- ^ a b c d e f g h Бабулин 2006.
- ^ Зевакин 1929.
- ^ "Сурхай - шаухал 1651-1653 гг". 30 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Mayıs 2014.
Kaynak
- Rudi Matthee. The Politics of Trade in Safavid Iran: Silk for Silver, 1600-1730. Londra: I.B. Tauris. 13 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
- Rudi Matthee (2012). Abbas II. Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation. ISBN 978-9004445154. 23 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
- George Bournoutian. From the Kur to the Aras: A Military History of Russia's Move into the South Caucasus and the First Russo-Iranian War, 1801–1813. Brill.
- Rudi Matthe (2019). Persia in Crisis: Safavid Decline and the Fall of Isfahan. New York: Taylor & Francis. 13 Kasım 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
- И. Б. Бабулин (2006). Русско-иранский военный конфликт 1651—1653 гг. Рейтар.
- М. Б. Абдусаламов (2013). Взаимоотношения кумыкских феодальных владетелей с Cефевидским Ираном в первой половине XVII в. Вестник Забайкальского государственного университета. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
- Д. С. Кидирниязов, Ж. К. Мусаурова. Очерки истории ногайцев XV-XVIII вв. Изд-во дом "Народы Дагестана".
- Е. С. Зевакин Конфликт России с Персией в середине XVII столетия (1929). Конфликт России с Персией в середине XVII столетия // Азербайджан в начале XVIII века.
- Rudi Matthee (2012). Abbas II. Encyclopædia Iranica, Online Edition. Encyclopædia Iranica Foundation. 23 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Nisan 2023.
