Safevî Hanedanı
| Safevî Hanedanı | |
|---|---|
 | |
| Ülke | Safevi İmparatorluğu |
| Kuruluş | 1501 |
| Kurucu | I. İsmail |
| Yıkılış | 1736 |
| Son hükümdar | III. Abbas |
| Unvan(lar) | Şah |
Safevî Hanedanı, 1501'den 1736'ya kadar bugünkü İran ve Güney Kafkasya'yı yönetmiş hanedandır. Adını Erdebil'deki Safeviyye tarikatının kurucusu Safiyüddin Erdebilî'den almıştır.
Köken
Safevî Hanedanı'nın kökeni, 13. yüzyılın sonunda Şah İsmâil'in altıncı dereceden dedesi olan[1] Safiyüddin İshak'ın Erdebil'de kurmuş olduğu Safevî tarikatı’ndan gelmektedir.[2] Gilan'da mürşidi Şeyh Zahid-i Gilanî'nin müridi olmuş Safiyüddin, şeyhin kızı ile evlenerek Zahidiyye tarikatının başına gelmiş ve Zahid'in ölümünden sonra tarikat Safevîyye olarak tanınmıştır.[3] Şeyh Cüneyt'in tarikat başkanlığı döneminde, Akkoyunlular koruması altında olan Safevîler, büyük sayıda Azeri ve Anadolu Türk'ünü Şiîliğe çevirmeye başlamışlar.[4] Bu Şiî [Alevî] Türkmenler genelde başlarına kırmızı sarık giydikleri için, tarihi kızılbaş adını almışlar.[4]
Saffetü’s-Safa’daki verilerden hareketle Safiyüddin Erdebilî’ye “Türk’ün piri” denildiğini, şeyhin “Türk köyünde” yaşadığını ve misafir gelen Türk müritlerine daha iyi hizmette bulunarak onlara beyaz ekmek ve bal sunduğu birçok kaynaklarında bile Şeyh Safi’nin 1272 yıllarında aslen Fars olan birçok çağdaşlarının da ona, ey Türk Piri, diye hitap ettikleri görülmektedir.[5][6]
Safevî Tarikatı'nın kurucusu Safiyüddin Erdebilî hakkındaki birincil bilgi kaynağı Safvetü's-Safâ adlı eserdir. Bu eseri Safiyüddin Erdebilî'nin oğlu Sadreddin Musa, müridi olan İbn Bezzâz'a yazdırmıştır.[7] Bu eserde Şeyh Safiyüddin'in atalarından Firüzşah Zerrin Külah'ın el-Kürdî nisbesi taşıdığı belirtilmektedir ve bu nisbe kitapta şöyle açıklanmaktadır: "Pirûz'un Kürt nisbesine gelince, bu durum şöyleydi: Kürd askerleri tarikat erbabı Şeyh İbrahim Edhem'in evladından olan padişah ile birlik olup Sincar tarafından huruç ettiler. Azerbaycan'ı bütünüyle fethedip ele geçirdiler. Mugan bölgesinin ahalisinin hepsi Zerdüşt idi. Erran, Alivan ve memleket ahalisinin hepsi kâfirdi. İslam askeri buraları istila edince, bu beldeleri İslam'a döndürdüler ve Müslümanlaştırdılar. Bu beldelerin ele geçirilmesi tamamlanınca Erdebil vilayeti ve mülhakatı Pirûz'a verildi <bu Pirûz, Zerrin Külah diye şöhret bulmuştu> Bu Pirûz güçlü, varlıklı ve servet sahibi biriydi."[8]
Safvetü's-Safâ adlı eserde Şeyh Safiyüddin'in Fars bölgesinde bir şeyhle karşılaşınca "pir-i Türk" olarak çağrıldığı da yazmaktadır.[9] Ancak akademisyen Hanna Sohrweide eserdeki Türk kelimesinin Fars edebiyatında kullanılan "güzel" manasında kullanıldığını iddia eder.[9] Ayrıca Safvetü's-Safâ'da yer alan şecereye göre hanedanın kökü Ali'ye dayandırılarak seyyidlik iddia edilmektedir.[10] Ancak bu iddianın Hoca Ali veya Şeyh Cüneyd dönemlerinde icat edildiği ileri sürülmektedir.[11] Bazı modern yazarlar ilk dönem Safevî şeyhlerinin ana dillerinin Farsçanın Gilan lehçesi olduğunu savunurlar.[9]
Zeki Velidi Togan,[12] Faruk Sümer[13] gibi yazarlar ailenin kökeninin Kürt olduğunu savunurlar ancak Togan ailenin sonradan Türkleştiğini söyler. İranlı tarihçi Ahmed Kesrevi ise ailenin İranlı olabileceğini ve Kürt nisbesinin sonradan verildiğini söylemiştir.[14] Azerbaycanlı tarihçi Mirza Abbaslı, İsmail Hakkı Uzunçarşılı[15] ve Wilhem Barthold[16] ise ailenin Türk kökenli olduğunu iddia etmişlerdir.[17]
Safevi şahları
- I. İsmail (1501-1524)
- I. Tahmasb (1524- 1576)
- II. İsmail (1576- 1578)
- Muhammed Hüdabende (1578- 1587)
- I. Abbas (1587 - 1629)
- Safî (1629- 1642)
- II. Abbas (1642- 1666)
- I. Süleyman (1666- 1694)
- Hüseyin Mirza (1694- 1722)
- II. Tahmasb (1722- 1732)
- III. Abbas (1732- 1736)
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Kütükoğlu, Bekir (1962). Osmanlı-Iran Siyâsî münâsebetleri T, 1578-1590. Edebiyat Fakültesi Natbaasi. 21 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2009.
- ^ Uğur, Ahmet (1989). Yavuz Sultan Selim. Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü. s. 45. 4 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2009.
Bu hanedan adını Safevî tarikatı reisi Şeyh Safiyüddin İshak'dan almaktadır.
- ^ Çiçek, Kemal (2000). The Great Ottoman-Turkish Civilisation: Politics (İngilizce). Yeni Türkiye. ISBN 975-6782-18-8, ISBN 978-975-6782-18-7. 4 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Temmuz 2009.
- ^ a b Goldschmidt, Arthur (2002). A concise history of the Middle East (İngilizce). Westview Press. s. 142. ISBN 0-8133-3885-9, ISBN 978-0-8133-3885-9. 4 Temmuz 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Temmuz 2009.
Under the leadership of Shaykh Junayd (d. 1460) and the protection of the Black Sheep Turcomans, the Safavids began converting the large number of Turks in Azerbaijan and Anatolia to Shi'ism. These Shi'i Turks came to be called Kizilbash (red heads) because of their distinctive headgear.
- ^ Âlem-i Ârâ-yi Safevî, s. 11.
- ^ Heyyət, C. “Azərbaycanın Türkləşməsi və Azəri Türkçəsinin Təşəkkülü”, Varlıq, Tehran 1992, s. 9-12.
- ^ "İBN BEZZÂZ". TDV İslâm Ansiklopedisi. 25 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Eylül 2024.
- ^ Safvetü's-Safa 72. sayfadan aktaran; Tufan Gündüz, Kızılbaşlar Osmanlılar Safevîler, Yeditepe Yayınevi, 2. Baskı, s. 117
- ^ a b c Rıza Yıldırım, Aleviliğin Doğuşu, İletişim Yayınları, 4. baskı, s. 150
- ^ Tufan Gündüz, Kızılbaşlar Osmanlılar Safevîler, Yeditepe Yayınevi, 2. Baskı, s. 116-117
- ^ Rıza Yıldırım, Aleviliğin Doğuşu, İletişim Yayınları, 4. baskı, s. 149
- ^ Zeki V. Togan, “Sur L’origine des Safavides”, Mélanges Massignon, III, 1957, s. 356
- ^ Faruk Sümer, Safevi Devleti'nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara, 1976, s. 1
- ^ Tufan Gündüz, Son Kızılbaş Şah İsmail, Yeditepe Yayınevi, 5. baskı, s. 19
- ^ İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, C. II, Ankara, 1998, s. 225
- ^ W. Barthold, Soçineniya, C. II, bölüm I, Moskova, 1963, s. 748.
- ^ Mirza Abbaslı, Safevilerin Etnik Kökenine Dair, Belleten XL/287-329 (1976)
