İçeriğe atla

Sürtünmeli ünsüz

Sürtünmeli ünsüzler, birbirine çok yakın konulmuş iki farklı eklemleyicinin [en] arasındaki dar aralıktan havanın geçmesiyle üretilen ünsüz sesleridir. Eklemleyicilerin arasındaki darlık, aralıktan geçen hava akımının çalkıntılı olmasına ve bir sürtünme etkisinin oluşmasına neden olur.

Türler

Uluslararası Fonetik Alfabe'ye (IPA) çevrilmiş sürtünmeli ünsüzler şunlardır:

Islıklı sesler

Tüm ıslıklı [en] ünsüzler taçsıdır: dişsil, dişyuvasıl, artdişyuvasıl, veya damaksıl (üstdamaksıl) bir eklemleme yerine [en] sahip olabilir. Ancak artdişyuvasıl eklemleme yerinde ses, dilin aldığı şekle göre damaksıl-dişyuvasıl sesleme, dil palası seslemesi, veya dil ucu seslemesi olarak gerçekleşebilir; bu sesleme biçimlerinin her birine ayrı bir sembol ve isim verilir. Prototipik üstdamaksıl ünsüzler dil ucu altı seslemesi veya damaksıl sesleme olarak gerçekleşebilir, fakat bunlar çoğunlukla dil ucu seslemeli artdişyuvasıl ünsüzler için kullanılan aynı sembollerle gösterilir. Dişyuvasıl ve dişsil ünsüzler de dil ucu veya dil palası seslemeleri olarak gerçekleşebilirler, fakat bu fark ayrı sembollerle değil, özel diyakritiklerle gösterilir.

Merkezî ıslıksız sürtünmeli ünsüzler

IPA'de üstgırtlaksıl sürtünmeli ünsüzlerin harfleri aşağıda gösterilir. Bunlarda altsesbirimsel [en] titreme söz konusudur, fakat bunlar yutaksıl titrek ünsüz olarak da yorumlanabilirler.[2]

Aşağıdaki sesler damak yarığı olan insanların konuşmalarında sık rastlanır:

  • [ʩ] ötümsüz artdamaksıl yutaksıl sürtünmeli ünsüz
  • [ʩ̬] ötümlü artdamaksıl yutaksıl sürtünmeli ünsüz

Yansürtünmeli ünsüzler

Yansürtünmeli ünsüzler Galce, Moğolca, ve Afrika'nın güneyinde konuşulan birçok dilde (ör. Xhosa ve Zulu) rastlanır.

  • [ʪ] veya [ɬ͜s] ve [θ͜ɬ] ötümsüz oluklu yandişyuvasıl sürtünmeli ünsüz (yanpelteklenmiş [s] veya [θ]) (Çağdaş Güney Arap dilleri)
  • [ʫ] veya [ɮ͜z] ve [ð͜ɮ] ötümlü oluklu yandişyuvasıl sürtünmeli ünsüz (yanpelteklenmiş [z] veya [ð]) (Çağdaş Güney Arap dilleri)

Kaynakça

  1. ^ Pountain (2014) Exploring the Spanish Language, s. 18
  2. ^ John Esling (2010) "Phonetic Notation", in Hardcastle, Laver & Gibbon (eds) The Handbook of Phonetic Sciences, 2nd ed., p 695.

İlgili Araştırma Makaleleri

Ğ, Latin alfabesinden türetilen Türk, Azeri ve Kazak alfabelerinde; ayrıca Kırım Tatarcası, Çerkesçe, Lazca ve Tatarcanın yazımında kullanılan Latin kökenli alfabelerde de bulunan bir harftir. Kullanıldığı yazı dizgelerinde ötümlü artdamaksıl sürtünmeli ünsüz olan /ɣ/, ötümlü artdamaksıl sürtünmesiz ünsüz /ɰ/ veya ötümlü küçükdilsil sürtünmeli ünsüz /ʁ/ seslerini temsilen yer almaktadır.

Alomorf, altbiçimbirim, altbiçim, biçimbirimcik, biçimbirimsel değişke veya değişken şekil; bir biçimbirimin anlamının değişmeden ses veya yazılışının değiştiği versiyonudur. Alomorf, tek bir morfemin sesbilimsel çeşitlerini tanımlamaktadır. Bir biçimbirimin dönüşebileceği altbiçimbirimler dilin morfofonemik kurallarıyla belirlenir.

<span class="mw-page-title-main">Sesbilim</span> insanların çıkardığı sesleri inceleyen bilim dalı

Ses bilimi (fonoloji, fonetik dil), belirli dil seslerini (fonemler) inceleyen bir bilim dalıdır. Ses bilimi dil içindeki seslerin işlevlerini inceler. Konuşma seslerinin eklemlenmesi (articulatory), nakli (transport), alınması (receival) ile ilgili bir bilim dalıdır. Fonetiğin bu üç çalışma alanına karşılık gelen üç branşı vardır: boğumlama (articulatory), akustik ve işitim fonetiği. Fonolojiye zıt olarak, fonetik konuşma seslerinin fiziki yönüyle ilgilenir. Konuşma seslerinin tam bir transkripsiyonunu vermek için, birkaç özel alfabe vardır. Bu alfabelerden en çok kullanılanı bu metinde bulacağınız alfabe olan IPA’dır.

<span class="mw-page-title-main">Latino-Faliskan dilleri</span>

Latino-Faliskan veya Latin-Falisk dilleri, Hint-Avrupa dil ailesinin İtalik koluna ait bir dil grubudur. MÖ 1. milenyumun başlarında İtalya'da yaşayan Latin-Falisk halkları tarafından konuşulmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Brohice</span> Dravid dil ailesine bağlı bir dil

Brohice, bir Dravid dilidir. Pakistan'ın Belucistan Eyaleti'nde ve İran, Afganistan ve Türkmenistan'ın çeşitli yerlerindeki Brohiler tarafından konuşulmanın yanı sıra Irak, Katar ve Birleşik Arap Emirlikleri'nde bulunan Brohi gurbetçi toplulukları tarafından da konuşulur. Brohice, Güney Hindistan'ın Dravid dili konuşan en yakın komşu nüfusundan 1.500 km'den fazla bir mesafeyle izole durumdadır. Belucistan Eyaleti'ne bağlı Kalat, Huzdar, Mastung, Ketta, Kaçhi, Nasirabad, Nuşki ve Haran ilçelerinde ağırlıklı olarak Brohice konuşulur.

Haçek, karon veya ters şapka işareti (ˇ), Latin alfabesi kullanan bazı dillerde bulunan bir ayırıcı imdir. Üzerine eklendiği harfin okunuşunu değiştirmek amacıyla kullanılır.

Җ, Kiril alfabesinin bir harfidir. Dunganca, Kalmukça ve Tatarcada kullanılan bu harf Dungancada ötümsüz dişyuvasıl-damaksıl patlamalı sürtünmeli ünsüzü, Kalmukçada ötümlü artdişyuvasıl patlamalı sürtünmeli ünsüzü, Tatarcada ötümlü dişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli ünsüzü ifade eder.

Ötümsüz dişsil-dudaksıl sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümlü dişsil-dudaksıl sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümsüz dişsil sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümlü dişyuvasıl sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümlü üstdamaksıl sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümsüz dudaksıl-artdamaksıl sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümsüz dişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümlü dişyuvasıl-damaksıl sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümsüz dişyuvasıl-damaksıl patlamalı sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Ötümlü dişyuvasıl-damaksıl patlamalı sürtünmeli ünsüz sesi bazı konuşulan dillerde kullanılan bir ünsüz sestir. IPA’da bu ses olarak gösterilir.

Dişsil ünsüz, dilin üst dişlere değdirilmesiyle eklemlenen bir ünsüzdür. Bu ünsüzlerin bazı dillerdeki örnekleri /d/, /n/, /t/ ve /l/'dir, fakat bunlar, dilin dış yuvası sırtıyla temas yaptığı dişyuvasıl ünsüzlerle karıştırılmamalıdır. Bazı dillerde dişyuvasıl ünsüzler, belirli fonetik ortamlarda dişsilleşme geçirir; bu süreci geçirmiş sesler Uluslararası Fonetik Alfabe (IPA)'de simgesiyle işaretlenir. Kimi dillerde dişsilleşmiş ünsüzler, dişyuvasıl ünsüz sesbirimlerin altsesbirimlerinden birini teşkil eder; ör. İngilizce "in theory" lafındaki < n > harfinin hemen sonrasında < th > yer aldığı için /n/ sesbirimi kendisi de dişsilleşme geçirir ve şeklinde eklemlenir. Kimi dillerde ise bu tür dişsilleşmiş ünsüzler kendileri fonemiktir ve bu ünsüzlere dayalı olarak diğer sesbirimlerle yalın çift oluşturmak mümkündür; ör. Mapuçecede /n/ sesbirimini içeren sözcüğü "çok" anlamına gelirken, /n̪/ sesbirimini içeren sözcüğü "anne tarafı kuzen" anlamına gelir.

Artdişyuvasıl ünsüzler veya post-alveolar ünsüzler, dilin diş yuvası sırtının arkasına yakın bir şekilde durarak veya ona dokunarak çıkardığı ünsüzlerdir. Mafsal yeri, sırtın kendisinde bulunan dişyuvasıl ünsüzlerden daha geridedir, ancak damak ünsüzlerinin mafsal yeri olan sert damak kadar geride değildir. Türkçedeki örnekleri: ç, c, ş, j, l.

<span class="mw-page-title-main">Ön-İtalik</span>

Ön-İtalik, Proto-İtalik veya Ana İtalik; Latince ve ondan türeyen Romen dillerinin de dahil olduğu İtalik dillerin atasıdır. Doğrudan yazılı olarak tasdiklenmemiş, karşılaştırmalı yöntemle belli bir dereceye kadar yeniden oluşturulmuştur. Ön-İtalik, önceki Ön-Hint-Avrupaca dilinden türemiştir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.