Sümerce

Sümerce
Sümerce
Sümerce: eme-ĝir, eme-gi
Bölge	Irak (Mezopotamya)
Etnisite	Sümerler
Ölü dil	MÖ 3350
Dil ailesi	Yalıtık dil
Dil kodları
ISO 639-2	sux
ISO 639-3	sux

Sümerce (𒅴𒂠), Sümerlerin ana dili. Güney Mezopotamya'da MÖ 4000 yılında konuşuluyordu. MÖ 2000'li yılların başlarında yerini konuşma dili olarak Akadcaya bıraktı^[1] ancak Mezopotamya'da MS 1. yüzyıla kadar kutsal, şölensel, edebî ve bilimsel bir dil olarak kullanılmaya devam etti. Daha sonra ise bu dil 19. yüzyıla kadar unutuldu. Mezopotamya'da konuşulan diğer dillerin aksine Sümercenin izole dillerden olduğu kabul edilir.^[2]^[3]

Kronoloji

Yazılı Sümercenin kronolojisi birçok farklı dönemden oluşur denebilir:

Arkaik Sümerce - MÖ 3500-2600/2500
Eski ya da Klasik Sümerce - MÖ 2600/2500 - MÖ 2300/2200
Neo-Sümerce (Yeni Sümerce) - MÖ 2300/2200 - MÖ 2000
Geç Dönem Sümercesi - MÖ 2000 - MÖ 1800/1700
Post-Sümerce - MÖ 1800/1700 - MÖ 100

"Post-Sümerce" terimi, dilin ölmesinden sonra Babilliler ve Asurlular tarafından, bir çeşit ayin dini olarak dini törenlerde ve sanatsal veya ilmi amaçlarla kullanılmaya devam ettiği dönemi kapsar. Her ne kadar bazı bilim adamları Sümercenin Güney Mezopotamya'nın küçük bir bölgesi olan Nippur ve çevresinde MÖ 1700'e kadar konuşulmaya devam ettiğini söyleseler de, dilin neslinin tükenmesi kabaca, MÖ 2000 yılında Mezopotamyada yer alan son Sümer devleti olan Üçüncü Ur Hanedanının yıkılışına denk gelir.^[4]

Nippur'daki geç dönem Sümercesi tapınak hattatlık (yazı) okulundan günümüze kalan birçok edebi eser ve Sümerce-Akadca çift dilli sözcük listeleri bulunur. Bunlar Sümercenin anlaşılmasında büyük rol oynamıştır. Sümerce edebi eserlerin %80'i Nippur'da bulunmuştur.^[5]^[6] Dilin özellikle Akadca konuşan devletler tarafından yoğun bir şekilde resmî ve edebi dil olarak kullanılması durumu, geç dönem Sümercesi ile daha sonrasındaki dönem arasındaki ayrımının da anlaşılmasını sağlamıştır.

Sınıflandırma

Sümerce bilim dünyasındaki genelgeçer görüşe göre bilinen herhangi bir dille bağlantısı olmayan izole bir dildir.^[2]^[3] Farklı dil aileleriyle ilişki kurmaya yönelik amatör ve profesyonel çalışmalar yürütülmüş olsa da bu çalışmalar genel olarak kabul görmemiştir.^[3]^[7]^[8]^[9]

Diğer iddialar

Tarih boyunca Sümerce ile bağlantılı olduğu öne sürülmüş dil ailelerinden bazıları şu şekilde listelenebilir:

Güney Kafkas dilleri^[10]^[11] (Nicholas Marr)
Munda dilleri (Igor M. Diakonoff^[12])
Dravid dilleri (bkz. Elam-Dravid dilleri^[13])
Ural dilleri (Simo Parpola^[14]) veya Ural–Altay dilleri (Simo Parpola,^[14] C. G. Gostony,^[15] András Zakar,^[16] Ida Bobula,^[13]^[17] Thomas Walter,^[18] Ekrem Akurgal^[19])
Baskça^[13]
Nostratik diller (Allan Bomhard^[13]^[20])
Çin-Tibet dilleri, özellikle Tibet-Birman dilleri (Jan Braun,^[21] C. J. Ball, V. Christian ve K. Bouda^[22])
Dene-Kafkas dilleri (John Bengtson^[23])

Muazzez İlmiye Çığ^[24] ve bazı Türk tarihçiler Sümercenin bir Türk dili olduğunu öne sürmektedir.^[25]^[26] Eklemeli bir dil olması açısından Sümerce Türkçe, Macarca gibi dillerle benzerlik gösterse de, aynı benzerliği kelime dağarcığı, söz dizimi ve dilbilgisinin diğer kuralları açısından gösterdiği söylenemez.^[27]

Konuyla ilgili olarak 20. yüzyılın sonlarından itibaren yeniden bir sınıflandırma girişimi yapılmış, nostratik diller adı verilen geniş dil ailesine aidiyeti önerilmiş; ancak savı öne süren Alan Bomhard daha sonra savının zayıflığını kabul etmiştir. Ural dilleriyle bağlantısı öne sürülse de bu da kabul görmemiştir. Sümercenin telaffuzunun tahmini olarak bilinmesi, sınıflandırma girişimlerinde gramerin yeterince ele alınmaması, Sümercenin bölge dilleriyle olan geniş alışverişi göz önünde bulundurulduğunda izole dil olduğu hâlen kabul görmektedir.^[2]

Yazı sistemi

Sümerce tarihte bilinen ilk yazılı dildir. Sümerce çiviyazıları daha sonra Akkad ve Elamlılar tarafından kullanılmıştır. Ayrıca, Hitit dili gibi hiyeroglifsel el yazılarına sahip Hint-Avrupa dillerine de uyarlanmıştır. Ugaritçe ve Eski Farsça gibi dillerin farklı ve kolay yazılış şekillerinin kökeni de, logografik işaretler içermeyen Sümerce çivi yazılarına dayanır.

Sümer-Akkad çivi yazısı hece alfabesi

Sol: Erken Akad hükümdarları tarafından kullanılan Sümer-Akad çivi yazısı hecesi. Sağda: Akad İmparatorluğu hükümdarı Naram-Sin'in mührü (okunabilirlik için ters çevrilmiş), MÖ 2250 civarı. Naram-Sin'in adı (Akadca: 𒀭𒈾𒊏𒄠𒀭𒂗𒍪: DNa-ra-am DSîn, Sîn 𒂗𒍪 EN.ZU şeklinde yazılmıştır) sağ sütunda dikey olarak yer almaktadır. British Museum.

Sümercenin deşifresi ve anlaşılması

Logogram çivi yazısını okumanın anahtarı, Eski Farsça, Elamca ve Akadca yazılmış üç dilli bir çivi yazısı olan Behistun yazıtından gelmiştir. (Benzer bir şekilde, Mısır hiyerogliflerini anlamanın anahtarı da iki dilli [Yunanca ve Mısırca, Mısır metni iki alfabede] Rosetta taşı ve Jean-François Champollion'un 1822'deki transkripsiyonuydu).

1838'de Henry Rawlinson, Georg Friedrich Grotefend'in 1802 tarihli çalışmasını temel alarak, modern Farsça bilgisini kullanarak Behistun yazıtlarının Eski Farsça bölümünü çözmeyi başardı. Metnin geri kalanını 1843'te ele geçirdiğinde, o ve diğerleri, Eski Farsça için deşifre ettiği 37 işaretten başlayarak yavaş yavaş Elamca ve Akadca bölümlerini tercüme edebildiler. Bu arada, arkeolojik kazılardan, çoğu Semitik Akad dili olmak üzere daha birçok çivi yazılı metin gün ışığına çıkıyordu. Bunlar usulüne uygun olarak deşifre edildi.

Ancak 1850 yılına gelindiğinde Edward Hincks çivi yazısının Semitik olmayan bir kökeni olduğundan şüphelenmeye başladı. Sami dilleri ünsüz biçimlerine göre yapılandırılmıştır, oysa çivi yazısı fonetik olarak işlediğinde, ünsüzleri belirli sesli harflere bağlayan bir heceydi. Dahası, belirli işaretlere verilen hece değerlerini açıklayacak hiçbir Semitik sözcük bulunamamıştır. Julius Oppert, Mezopotamya'da Akadcadan önce Semitik olmayan bir dilin var olduğunu ve bu dili konuşanların çivi yazısını geliştirdiğini öne sürmüştür.^[28]

1855'te Rawlinson güney Babil'deki Nippur, Larsa ve Uruk yerleşimlerinde Semitik olmayan yazıtların keşfedildiğini duyurdu.

1856'da Hincks, çevrilmemiş dilin eklemeli bir karaktere sahip olduğunu ileri sürdü. Bu dil bazıları tarafından "İskitçe", bazıları tarafından da kafa karıştırıcı bir şekilde "Akadca" olarak adlandırılmıştır. 1869'da Oppert, bilinen "Sümer ve Akad Kralı" unvanına dayanarak "Sümerce" adını önerdi ve Akad krallığın Sami kısmını ifade ediyorsa, Sümer'in Sami olmayan ekini tanımlayabileceğini düşündü.

İki dilli bir Sümer-Akkad metnini bilimsel olarak ilk ele alan kişi, 1879'da Die sumerischen Familiengesetze'yi (Sümer aile yasaları) yayınlayan Paul Haupt'tur.^[29]

Ernest de Sarzec 1877'de Sümer bölgesi Tello'da (antik Girsu, Lagaş eyaletinin başkenti) kazılara başladı ve 1884'te Sümer tabletlerinin transkripsiyonlarını içeren Découvertes en Chaldée'nin ilk bölümünü yayınladı. Pennsylvania Üniversitesi 1888 yılında Sümer Nippur kazılarına başlamıştır.

R. Brünnow tarafından hazırlanan Sümer İdeograflarının Sınıflandırılmış Listesi 1889'da yayımlandı.

Sümercede işaretlerin sahip olabileceği fonetik değerlerin şaşırtıcı sayısı ve çeşitliliği, dilin anlaşılmasında bir sapmaya yol açtı - Parisli bir oryantalist olan Joseph Halévy, 1874'ten itibaren Sümercenin doğal bir dil değil, gizli bir kod (bir kriptolekt) olduğunu savundu ve önde gelen Asurologlar on yıldan fazla bir süre bu konuda mücadele ettiler. Friedrich Delitzsch, 1885'ten başlayarak bir düzine yıl boyunca Halévy'nin argümanlarını kabul etti ve 1897'ye kadar Halévy'den vazgeçmedi.^[30]

Paris'teki Louvre Müzesi'nde çalışan François Thureau-Dangin de 1898'den 1938'e kadar yayınladığı Les inscriptions de Sumer et d'Akkad (Sümer ve Akkad Yazıtları) gibi yayınlarla Sümerce'nin deşifre edilmesine önemli katkılarda bulunmuştur. Paris'teki Collège de France'dan Charles Fossey de bir başka üretken ve güvenilir akademisyendi. Contribution au Dictionnaire sumérien-assyrien, Paris 1905-1907 adlı öncü çalışması, P. Anton Deimel'in 1934 tarihli Sumerisch-Akkadisches Glossar'ının (Deimel'in 4 ciltlik Sumerisches Lexikon'unun III. cildi) temelini oluşturur.

1908'de Stephen Herbert Langdon, Charles Virolleaud'nun editörlüğünü yaptığı Babyloniaca dergisinin sayfalarında, Bruno Meissner'in nadir logogramlar üzerine yeni ve değerli bir kitabını incelediği "Sumerian-Assyrian Vocabularies" başlıklı makalesinde Sümerce ve Akadca kelime bilgisindeki hızlı gelişmeyi özetlemiştir.Sonraki araştırmacılar Langdon'ın tablet transkripsiyonları da dâhil olmak üzere çalışmalarını tamamen güvenilir bulmamışlardır.^[31]

1944 yılında Sümerolog Samuel Noah Kramer "Sümer Mitolojisi" adlı eserinde Sümercenin deşifresinin ayrıntılı ve okunabilir bir özetini sunmuştur.^[32]

Çoğu modern ya da klasik dilin durumuna kıyasla, makul Sümerologlar arasında bile nispeten az fikir birliği vardır. Özellikle sözel morfoloji hararetle tartışılmaktadır. Genel gramerlere ek olarak, Sümer gramerinin belirli alanlarıyla ilgili pek çok monografi ve makale vardır ki bunlar olmadan alanla ilgili bir inceleme tam sayılamaz.

Sümerce alanındaki başlıca kurumsal sözlük çalışması 1974 yılında başlatılan Pennsylvania Sümerce Sözlük projesidir. PSD 2004 yılında Web'de ePSD olarak yayımlanmıştır. Proje şu anda Steve Tinney tarafından yürütülmektedir. Sözlük 2006'dan bu yana çevrimiçi olarak güncellenmemiştir, ancak Tinney ve meslektaşları ePSD'nin yeni bir baskısı üzerinde çalışmaktadır ve bu çalışmanın taslağı çevrimiçi olarak mevcuttur.

Ses Bilgisi

Sümerce fonolojiyle ilgili çağdaş bilgimiz kusurludur ve eksiktir. Bu konuşan bir kitlenin olmamasından, Akadca fonolojisiyle aktarılmasından ve çivi yazısının getirmiş olduğu zorluklardan kaynaklanmaktadır. I.M. Diakonoff'un da belirttiği gibi, "Sümercenin morfofonemik yapısını bulmaya çalıştığımızda, buna doğrudan ulaşamadığımızı, aksine çok kusurlu ve morfofonemik gösterimi temel almayan mnemonik bir yazı sistemi sayesinde rekonstrükte ettiğimizi unutmamalıyız".

Ünsüzler

Sümercenin en azından şu ünsüz seslere sahip olduğu düşünülmektedir:

Sümerce Ünsüzler
		Çift Dudak	Alveolar	Postalveolar	Velar	Damaksıl
Nazal		m ⟨m⟩	n ⟨n⟩		ŋ ⟨g̃⟩
Patlayıcı	Soluksuz	p ⟨b⟩	t ⟨d⟩		k ⟨g⟩	ʔ
Patlayıcı	Soluklu	pʰ ⟨p⟩	tʰ ⟨t⟩		kʰ ⟨k⟩
Sızıcı			s ⟨s⟩	ʃ ⟨š⟩	x ⟨ḫ~h⟩	h
Affricate	soluksuz		t͡s ⟨z⟩
Affricate	Soluklu		t͡sʰ ⟨ř~dr⟩
çarpmalı			ɾ ⟨r⟩
akıcı			l ⟨l⟩
yarı ünlü				j

Ünlüler

Çivi yazıyıla ayırtedilebilen ünlüler /a/, /e/, /i/ ve /u/ şeklindedir. Çeşitli araştırmacılar /o/ ve /ɛ/, /ɔ/ gibi daha fazla ünlü fonemlerin varlığını ileri sürmüşlerdir. Bu ünlü varlıkları muhtemelen Akadca bu fonemleri ayırtetmediği için gizlenmiştir. Bu tranliterasyonu yapılmış Sümercede çeşitli eş seslilerin de varlığını kanıtlıyor görünmektedir. Bu hipotezler tamamen kabul edilmiş değildir.

Sargon Öncesi Lagaş yazıtlarında ünlü genişliğine yönelik bir ünlü uyumu olduğuna dair bazı kanıtlar vardır. ve muhtemelen de birden fazla ünlü uyumu kuralıyla birlikte. Ayrıca son dönemlerdeki yazıların bazılarında görüldüğü şekliyle, belirli bir ön ek veya son ekin ünlüsünün bitişik hecedekine kısmen veya tamamen uyum sağladığı bazı durumlar da vardır ve kesin olmasa da kayda değer şekilde iki heceli köklerin iki hecesinde de aynı ünlünün olmasına doğru bir eğilim mevcuttur. Bu örüntüler bazı araştırmacılar tarafından daha zengin bir ünlü hazinesine dair bir kanıt olarak yorumlanmıştır.

Heceler V, CV, VC, CVC gibi şekilde olabilirdi. Eğer Sümercenin daha karmaşık heceler vardıysa da bunlar çivi yazısı ile tam olarak ifade edilmemiştir.

İsim Çekimi

İsimler

Sümerce bir isim genel olarak bir ya da iki heceden oluşur (igi "göz", e₂ "ev", nin "bayan, hanım"). Lakin šakanka "pazar" gibi üç heceli bazı kökler de vardır. Canlı ve cansız olmak üzere (ilki tanrılara ve bazı örneklerde "heykel" sözcüğüne gelir, diğeri ise topluluk çoğul isimlerine) İki dil bilgisel cinsiyet vardır ve bu ayrım anlamsal açıdan tahmin edilebilir.

Sıfatlar ve diğer niteleyiciler isimden sonra gelir (lugal maḫ "muhteşem kral"). İsimler çekimli değildir, aksine dil bilgisel işaretleyiciler isim ifadesine bir bütün olarak belirli bir düzende gelir. Genel olarak düzen şu şekildedir:


isim	sıfat	sayı	tamlayan eki	sıfat tümceciği	iyelik eki	çoğul eki	durum eki

İyelik, çoğul ve durum eklerine klasikleştiği üzere "ek" olarak bilinmektedir fakat son zamanlarda edat ve son takı olarak tanımlanmaktadır.

Çoğul eki canlı cinsiyetli isimler için /-(e)ne/ şeklindedir. Cansız isimler çoğul eki almazlar. Lakin çokluk ayrıca ḫi-a "çeşitli" sıfatıyla, /-meš/ bildirme eki ile, ismin tekrarlanmasıyla (kur-kur "tüm yabancı topraklar") veya sadece fiil şeklinin çokluğuyla ifade edilebilir. Fiil şeklindeki çokluk sadece canlı isimler içindir.

Genel olarak tanımlanan hal ekleri şu şekildedir:


durum	ek
yalın	/-Ø/
ergatif	/-e/ (sadece canlı isimler)
allatif	/-e/ (sadece cansız isimler)
tamlayan	/-ak/
eşitlik	/-gin/
yönelme	/-r(a)/
terminatif	/-(e)š(e)/
birliktelik	/-da/
bulunma	/-a/
ayrılma	/-ta/

Zamirler

Kanıtlanan kişi zamirleri şu şekildedir:


	bağımsız yalın şekilde	iyelik/ek/takı şeklinde
1. Tekil Kişi	g̃e₂₆-e	-g̃u₁₀
2. Tekil Kişi	ze₂-e	-zu
3. Tekil Kişi Canlı	a-ne or e-ne	-(a)-n(i)
3. Tekil Kişi Cansız		-b(i)
1. Çoğul Kişi		-me
2. Çoğul Kişi		-zu-ne-ne
3. Çoğul Kişi Canlı	a/e-ne-ne	-b(i)
3. Çoğul Kişi Cansız		-b(i)

Çoğu ekte, ünlüler ünlü ile biten sözcüklere geldiğinde düşer.

Sayılar

Sümerce onluk ve altmışlık bir sistemin bileşimine sahiptir (Örneğin, 600 "on altmış"). Sümerce sayı sistemi 10'u temel alan altmışlık bir sistemdir. Sayılar ve bileşik sayılar aşağıdaki şekildedir:


sayı	sözcük	açıklama notları
1	diš, deš, dili
2	min, mina
3	eš
4	limmu, lím
5	ia, í
6	aš	ía 'beş' + aš 'bir'
7	imin
8	ussu
9	ilimmu	ía/í (5) + limmu (4)
10	u, hà, hù, a, u
11	u-diš (?)
20	niš
30	ušu
40	nimin	'iki 10 eksik'
50	ninnu	'on eksik'
60	g̃iš(d), g̃eš(d)
600	g̃eš(d)u	on g̃eš(d)
1000	lim
3600	šar

Ayrıca bakınız

Sümer ve Türk Dillerinin Tarihî İlgisi ve Türk Dilinin Yaşı Meselesi

Kaynakça

^ Woods C. 2006 “Bilingualism, Scribal Learning, and the Death of Sumerian.” In S.L. Sanders (ed) Margins of Writing, Origins of Culture: 91-120 Chicago [1] 29 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ ^a ^b ^c Crawford, Harriet, (Ed.) (2013). The Sumerian World. Routledge. s. 97. 15 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2017.
^ ^a ^b ^c Hayes, John (1997). Kaye, Alan (Ed.). Phonologies of Asia and Africa: Including the Caucasus. Eisenbrauns. s. 1002. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2017.
^ Ignace J. Gelb. "Sumerian language". Encyclopaedia Britannica. 14 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2017.
^ LISTS OF PERSONAL NAMES FROM THE TEMPLE SCHOOL OF NIPPUR 8 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Pensilvanya Üniversitesi (1916)
^ "Nippur - Sacred City Of Enlil". Chicago Üniversitesi. 19 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Şubat 2017.
^ Adam Falkenstein, Das Sumerische, Brill Archive, 1964, s.23
^ Fischer Weltgeschichte, Band 2, Fischer Bücherei, 1965, s.47
^ Piotr Michalowski, "Sumerian," The Cambridge Encyclopedia of the World's Ancient Languages." Ed. Roger D. Woodard (2004, Cambridge University Press). s. 19–59
^ "unige.ch". 19 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2020.
^ "inrp.fr". 19 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2020.
^ DIAKONOFF, Igor M., 1997. "External Connections of the Sumerian Language." Mother Tongue 3: 54–63.
^ ^a ^b ^c ^d "Aleksi Sahala 2009–2012, "Sumero-Indo-European Language Contacts" – University of Helsinki" (PDF). 22 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ocak 2020.
^ ^a ^b Simo Parpola, "Sumerian: A Uralic language" in Language in the Ancient Near East. Compte rendu de la 53^e Rencontre Assyriologique Internationale, Moscow., July 23, 2007 (work in process)
^ Gostony, C. G. 1975: Dictionnaire d'étymologie sumérienne et grammaire comparée. Paris.
^ Zakar, András 1971: "Sumerian – Ural-Altaic affinities". Current Anthropology 12(2): 215–225. JSTOR 2740574.
^ Bobula, Ida 1951: Sumerian affiliations. A Plea for Reconsideration. Washington D.C. (Mimeographed ms.)
^ “The Sumerians were a dark-haired people, speaking an agglutinative language something like ancient Turkish (Turanian) in its formation, and writing in a system of conventionalized pictures, which developed later, as we have stated, into cuneiform signs.” (Thomas Walter Manson, A companion to the Bible, T. & T. Clark, 1950, s.192)
^ “It has been accepted that the language of the Sumerians, who came to the Arabian peninsula from outside and who developed a very brilliant civilization in the 3rd millennium BC, belongs to the Uralic-Altaic group of languages, which also includes Turkish, Japanese, Finnish and Hungarian.” (Ekrem Akurgal, The Hattian and Hittite civilizations, Ministry of Culture, Ministry of Culture, 2001, s.114)
^ Bomhard, Allan R. & PJ Hopper (1984) "Toward Proto-Nostratic: a new approach to the comparison of Proto-Indo-European and Proto-Afroasiatic" (Current Issues in Linguistic Theory, 27)
^ Jan Braun, "SUMERIAN AND TIBETO-BURMAN, Additional Studies", Wydawnictwo Agade, Warszawa, 2004, 83-87111-32-5.
^ Yurii Mosenkis: Austro-Asiatic Elamite and Tibeto-Burman Sumerian: the traces of the Eurasian Supermacrofamily Homeland in West Asia? 16 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
^ Ruhlen, Merritt. The Origin of Language: Tracing the Evolution of the Mother Tongue. John Wiley & Sons, Inc: New York, 1994. p. 143
^ Muazzez İlmiye Çığ, Sumerliler Türklerin Bir Koludur, Kaynak Yayınları.
^ Polat Kaya, For the Origin of the Crescent and Star: Sumerian and Ural-Altaic Kinship, M. Sc. E. E., 1997
^ Atatürk ve Türklerin Saklı Tarihi, Sinan Meydan
^ Kramer, Samuel Noah (1963). The Sumerians: Their History, Culture and Character (İngilizce). Chicago University Press. ss. 306-7.
^ Kevin J. Cathcart, "The Earliest Contributions to the Decipherment of Sumerian and Akkadian 16 Haziran 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.", Cuneiform Digital Library Journal, 2011
^ Keilschrift, Transcription und Übersetzung : nebst ausführlichem Commentar und zahlreichen Excursen : eine assyriologische Studie (Leipzig : J.C. Hinrichs, 1879)
^ Prince, J. Dyneley, "The Vocabulary of Sumerian", Journal of the American Oriental Society, vol. 25, pp. 49-67, 1904
^ "Sumerian-Assyrian Vocabularies" |url= değerini kontrol edin (yardım). 21 Temmuz 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Temmuz 2023.
^ Kramer, Samuel Noah (1961) [1944]. com/ane/sum Sumerian Mythology |url= değerini kontrol edin (yardım). 25 Mayıs 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2005.