Sözeylem

Sözeylem, aynı zamanda bir eylem teşkil eden sözler için kullanılan dil felsefesi ve dilbilim terimi.^[1] Konuşucunun yalnızca bilgi sunmayıp aynı zamanda bir eylem gerçekleştirdiği söylemlerdir.^[2] Örneğin, "Kimchi istiyorum; rica etsem onu bana uzatır mısınız?" ifadesi, konuşmacının kimchiyi elde etme arzusunu ifade etmesinin yanı sıra birisinin kimchiyi kendisine uzatması için bir talep sunması nedeniyle bir sözeylem olarak kabul edilir.

Doğal dillerde dolaylı edimler, olaysız ve düz edimlere göre sayısal açıdan daha fazladır; dolaylı edimler alıcının vereceği yanıt veya tepkiyi açıkça ifade etmez fakat alıcı kastedileni anlar. Bu edimlerin gerçekleştirilmesi ve bir tepki ile sonuçlanması çoğunlukla gönderen-alıcı arasındaki görev ve kişilik farklılıkları ve toplumsal statü gibi etmenlere bağlıdır.

Dorothea Franck, Söz-Eylem Kuramı'nın, "sorunun yorumuyla ilgilenmediğini; sözeylemlerin belirlenmesini, göndericinin niyeti üzerine kurduğunu" söylemiştir.^[3]

Kent Bach'a göre "neredeyse her sözeylem, konuşucunun amacının farklı yönleriyle ayırt edilen birkaç eylemin aynı anda gerçekleştirilmesidir: bir şey söyleme eylemi, kişinin bunu söyleyerek ne yaptığı (talep etme veya söz verme gibi) ve kitleyi nasıl etkilemeye çalıştığı".^[4]

Genel bakış

Sözeylem teriminin çağdaş kullanımı, J. L. Austin'in edimsel ifadeleri geliştirmesine ve düzsöz, edimsöz ve etkisöz kavramlarına dayanır. Austin'in, How to Do Things with Words adlı eserinde öne sürdüğü ve "Söz-Eylem Kuramı" adını veriği, dilin işlevine dair olan bu teori, öğrencisi John Searle tarafından uygunluk koşuluna göre sınıflandırılarak geliştirilmiştir.

Sözeylemler, söylendikten veya iletildikten sonra işlevlerini yerine getirirler. Bunlar genellikle özür dileme, söz verme, emir verme, cevap verme, rica etme, şikayet etme, uyarma, davet etme, reddetme ve tebrik etme gibi eylemleri içerir.^[5]

Austin'e göre insan, konuşurken üç eylem sergiler:

Düzsöz (locutionary act): Bir ifadenin icrasıdır.^[1] Söylenenin yazınsal, düz, söylendiği gibi olan anlamıdır.
Edimsöz (illocution): Bir düzsözün söylenmesi ile ifade edilen işlemin yerine getirilmesidir. Söyleyen kişinin niyetini ve amacını içerir, dolayısıyla konuşmacı temelli bir eylemdir.^[1]
Etkisöz (perlocutionary act): Söylenen sözün alıcıda bıraktığı etki ve işlevidir. Buna karşılık alıcının tepki vermesi beklenir.^[1]

Searle'ün uygunluk koşulu, sözeylemlerin yeterli ölçüde bütünlenmesi ve edimsel bağlamı için geçerli olan koşullardır. Searle sözeylemleri 5 ayrı başlıkla sınıflandırmıştır:

İşlemsel: Koşul ve tehdit içerebilir. Göndericinin olacak bir olay sonucunda eyleme geçeceğini bildiren sözeylemlerdir.
Uygulayımsal: Şimdiki zaman kipi ile söylenen uygulama ve oluş içeren sözeylemledir.
Buyruksal: Emir bildiren sözeylemlerdir.
Anlatımsal: Bir şeyin veya nesnenin durumunu anlatan sözeylemlerdir.
Betimleyimsel: Bir olayın veya herhangi bir şeyin özelliklerini ve halini betimleyerek anlatan sözeylemlerdir.

Kaynakça

^ ^a ^b ^c ^d İmer, K.; Kocaman, A.; Özsoy, A. S. (2019). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi. ISBN 978-605-4787-08-1.
^ Austin, J. L. (1975). Urmson, J. O.; Sbisà, Marina. (Ed.). How to do things with words (2 bas.). Cambridge, Mass.: Harvard University Press. ISBN 978-0674411524. OCLC 1811317.
^ Franck, D. (1981). H. Parret; M. Sbisa; J. Verschueren (Ed.). Seven Sins of Pragmatics: Theses about Speech Act Theory, Conversational Analysis, Linguistics and Rhetoric.
^ Ingber, Warren; Bach, Kent; Harnish, Robert M. (Ocak 1982). "Linguistic Communication and Speech Acts". The Philosophical Review. 91 (1): 134. doi:10.2307/2184680. JSTOR 2184680.
^ "The Center for Advanced Research on Language Acquisition (CARLA): Pragmatics and Speech Acts". carla.umn.edu. 21 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2019.

Ek okumalar

Kılıç, Veysel. "Söz-Eylem Kuramı".
Schuhmann, Karl; Smith, Barry (1990). "Elements of Speech Act Theory in the Work of Thomas Reid" (PDF). History of Philosophy Quarterly. 7: 47-66. 5 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
Brock, Jarrett (1981). "An Introduction to Peirce's Theory of Speech Acts". Transactions of the Charles S. Peirce Society. 17 (4): 319-326. JSTOR 40319937.