Rumyantsev Harekâtı

Rumyantsev Harekâtı
II. Dünya Savaşı Doğu Cephesi
Saldırı haritası
Tarih 3-23 Ağustos 1943 Bölge Harkiv ve Belgorod, SSCB Sonuç Sovyet zaferi
Taraflar
Almanya	Sovyetler Birliği
Komutanlar ve liderler
Erich von Manstein Hermann Hoth Werner Kempf	Nikolay Vatutin İvan Konev
Güçler
Güney Ordular Grubu :4. Panzer Ordusu :"Kempf" O.M.	Voronej Cephesi Step Cephesi

Rumyantsev Harekâtı (Rusça: Операция «Полководецc Румянцев», anlam: "Komutan Rumyantsev" Harekâtı), Belgorod - Harkiv Stratejik Taarruz Harekâtı’nın kapalı adıdır. Harekât, Kızıl Ordu tarafından 3 Ağustos 1943 ve 23 Ağustos 1943 tarihleri arasında (II. Dünya Savaşı sırasında) Wehrmacht'ın 4. Panzer Ordusu ve Kempf Ordu Müfrezesi’ne karşı yapıldı.^[1] Harekât, Voronej ve Step Cepheleri tarafından Kursk çıkıntısının güneyinde, Belgorod ve Harkov civarında ve derinliğinde icra edilmiştir.

Rumyantsev Harekâtı, Stalingrad’tan bu yana en büyük Sovyet taarruzudur. STAVKA'nın 1943 Yılı Yaz - Sonbahar Genel Taarruzu'nun ikinci ayağını oluşturan bu operasyonun devamında, Doğu Cephesi'nin güney kesiminde derin bir bölgeyi geri alınmıştır.

Doğu Cephesi’nde 1943 yılı yaz – sonbahar genel taarruzları, Ostheer’in (Alman Doğu Cephesi kuvvetleri) Kursk çıkıntısına yönelen genel taarruzuyla başlamıştı. Alman üst komutanlığı (OKH), Kursk çıkıntısının iki yanından saldırarak ortadan kaldırmayı ve burada konuşlanmış olan Kızıl Ordu kuvvetlerini imha etmeyi amaçlıyordu. Bu plan hakkında kesin bilgisi olan STAVKA, bölgede yoğun bir savunma düzenlemelerine girişti. Sonuçta 5 Temmuz 1943 tarihinde başlayan Alman genel taarruzu, çıkıntının kuzey ve güney kesimlerinde durduruldu. Hitler’in 17 Temmuz 1943 tarihinde verdiği emirle Alman kuvvetleri taarruz çıkış hatlarına çekildiler.

Bu çekilme daha başlamadan çıkıntının kuzey kesiminde Kızıl Ordu, Kutuzov Harekâtı’nı başlattı. Sovyet Batı Cephesi, Bryansk Cephesi ve Merkez Cephesi kuvvetlerince 12 Temmuz 1943 tarihinde başlatılan taarruzda Oryol Kızıl Ordu tarafından geri alındı. Harekât, 18 Temmuz tarihinde Oryol çıkıntısının ortadan kalkmasıyla son buldu.

Kursk çıkıntısının güney kesiminde ise Sovyet genel taarruzu daha sonra başlatılacakdı. Güney kesimde, Prohorovka Muharebesi ardından Alman kuvvetleri 12 Temmuz – 23 Temmuz tarihleri arasında düzenli olarak geri çekildiler.^[2] Her ne kadar Kızıl Ordu birlikleri bu çekilmeyi sürekli olarak izledilerse de geniş çaplı bir muharebe olmadı. İzleyen günlerde STAVKA, Belgorod ve Harkiv’u hedef alacak olan genel taarruzun hazırlıklarını sürdürdü.

Mareşal von Manstein’in karargahı, Kursk bölgesinde ve Harkov’un güneydoğusunda, Donets’in karşı kıyılarında çok sayıda zırhlı birliklerin toplanmakta olduğunu saptamıştı. Alman Kara Kuvvetleri Üst Komutanlığı (OKH), ayrıca 3 Ağustos’ta von Manstein’in karargahını, Belgorod’un batısı yönünde yeni bir Sovyet taarruzunun yakın olduğu konusunda uyarmıştı. Bunun üzerine von Manstein, yakın zamanda Merkez Ordular Grubu emrine alınmış olan 2. SS Panzer Kolordusu’nun geri verilmesini talep etti.^[2] SS Panzer Kolordusu’nun iki tümeninin bölgeye dönüşü, Ağustos ortalarında gerçekleşmiştir.^[3]

Kursk çıkıntısının güney kesimine başlatılacak olan Kızıl Ordu genel taarruzu, 1943 Yılı Yaz – Sonbahar Genel Taarruzları Planı’nın ikinci evresi olarak düşünülmüştü. Planın birinci evresi Kursk çıkıntısının savunulmasıydı. İkinci evre, çıkıntının güney ve kuzey kesimindeki girintilere karşı girişilecek iki genel taarruzdu. Kuzey kesimdeki Oryol bölgesini hedef alan genel taarruz, Kutuzov Harekâtı olarak 12 Temmuz 1943 tarihinde başlatıldı. STAVKA, bu bölgedeki savunma evresinde yeterli ikmal malzemesi yığılmış olduğu için, bir hazırlık süresi gerekmediği kanısındaydı.^[4] Ancak güney kesimdeki harekât, Jukov ve Vasilevski’nin ısrarıyla ertelenmiştir. Stalin, taarruza bir an önce geçilmesini istiyordu. Yüksek Başkomutan Yardımcısı Jukov ve Sovyet Genelkurmay Başkanı Vasilevki, harekâta ikmal sorunlarının çözümlenmesinden önce başlanmamasında ısrarlıydı. Bu harekât, kuzeydekine oranla daha geniş kapsamlı ve derinlikli olarak düşünülmüştü ve devamında derin hedefli taarruzlar öngörülmüştü. Jukov ve Vasilevki, birliklerin kayıplarının giderilmesi, yeniden tertiplenmesi ve başta akaryakıt olmak üzere tüm ikmal maddelerinin cephe gerisine yığılması hazırlıklarının eksiksiz tamamlanmasında ısrarcı olmuşlardır. Ayrıca 1943 Yılı Yaz – Sonbahar Genel Taarruzları Planı’nın üçüncü evresi için de sağlam bir dayanak oluşturulmalıydı.^[5]

Harekâta, Voronej ve Step Cephesi kuvvetleri katılmıştır. Ağırlıklı kuvvet, Voronej Cephesi'nde idi. General Vatutin komutasındaki Cephe, Belgorod - Harkiv ekseninin kuzeyinden derinlemesine bir harekâtla görevlidir. Harekâtın gidişatı gereği zaman zaman bazı unsurlar, cephe'ler arasında ya da diğer birimler arasında aktarılmıştır.

STAVKA, Belgorod – Harkov Operasyonu’nun sonraki evrelerinde Güneybatı Cephesi'ne bağlı olan 57. Ordu’yu da kullandı. Bu, 60 bin kişilik, 100 tanklık bir kuvvetti, eski 3. Tank Ordusu’nun devamıydı. Ancak 57. Ordu, Güneybatı Cephesi Komutanlığı emrinde değil, Harekât Yüksek Komutanlığı emrinde savaşa katılmıştır. Daha sonra, 6 Ağustos'ta Step Cephesi'nin Belgorod'dan Harkova yönelik harekâtı sırasında ise Step Cephesi emrine verilmiştir. Ayrıca STAVKA 4. Muhafız Ordusu ile 47. Ordu’yu ihtiyat olarak elde tutuyordu. Bunlar 75 ve 80 bin kişilik bir kuvvetti ve bir tank kolordusu vardı. Toplam tank mevcudu 410’dur.

Böylece Stavka harekâta katılacak olan kuvvetlerini Belgorod – Harkov hattının doğu ve kuzeyinde topladı. Güneybatı Cephesi kuvvetleri doğuda, Step Cephesi kuvvetleri kuzeydoğuda ve Voronej Cephesi kuvvetleri ise Kursk çıkıntısının güney kıyısı boyunca, yani kuzeyde konuşlamıştır.

General Nikolay Vatutin komutasındaki Voronej Cephesi, kuvvetleri toplam savaşçı mevcudu 458.167 olan, yardımcı unsurlarla birlikte 693.554 kişilik bir kuvvettir. Cephe emrine tahsis edilen silahlar, 1.859 tank, 113 kundağı motorlu top, 8.728 top ve havan, 701 çoklu roket rampasıdır. Katılan ordular, 27. Ordu, 38. Ordu ve 40. Ordu, 5. Muhafız Ordusu, 6. Muhafız Ordusu, 1. Tank Ordusu, 5. Muhafız Tank Ordusu'dur. Katılan hava unsuru ise Sovyet 2. Hava Ordusu'dur. Ayrıca Voronej Cephesi emrine 4 bağımsız tank tugayı verilmiştir.^[6]

General İvan Konev komutasındaki Step Cephesi 7., 53. ve 69. Muhafız Ordulardan oluşuyordu. 1. Mekanize Kolordu ve üç bağımsız tank tugay da bu kuvvetleri destekliyordu. Hava unsuru ise 5. Hava Ordusu’dur. 198.034 muharip olmak üzere 287.034 kişilik, 454 tank, 13 kundağı motorlu top, 4.881 top ve havan ile 66 çoklu roket rampasından oluşan bir kuvvettir. Cephe kuvvetleri Donets Nehri kuzeyinin doğu kıyıları boyunca konuşlanmışlardır.^[6]

Her iki cephe'nin savaşa sürdüğü toplam insan gücü 900 bin, toplam tank gücü ise 2.832’dir.

Gerek Kursk çıkıntısında Sovyet savunma hazırlıkları ve gerekse de savunma evresini izleyen genel taarruzlar, STAVKA'nın Derinliğine savaş doktrininin giderek daha belirgin bir şekilde uygulanmasını göstermektedir. Özellikle 1943 yılında Kızıl Ordu'nun taarruz teknikleri hem çeşitlenmiş, hem de daha ustalıklı hale gelmişti. Liddell Hart, bu gelişmeleri vurgulamaktadır.

Bu aşamada, Rusların başarıları incelendiğinde, ele geçirdikleri yerlerin önce çevresini zayıflatıp daha sonra da bizzat kendilerini ele geçirdikleri görülmektedir. Rusların burada uyguladıkları farklı taarruz sistemi 1918 yılında Fosh'un uyguladığı sisteme benzemekle beraber, o yöntemin daha karmaşık ve süratli bir tarzıydı. Taarruzlarda seçilen asıl vurucu nokta, her seferinde daha aldatıcı oluyordu ve ayrıca taarruza kısa aralıklar veriliyordu. Her ne kadar hazırlık taarruzları, tehdit etmek istedikleri noktaya doğrudan yönelmiyorsa da tamamlayıcı hareket, yer açısından doğrudan hedefe yöneliyordu ve böylece psikolojik etkisi çok yüksek oluyordu. Çünkü, son darbe her zaman hiç beklenmedik bir noktadan geliyordu.^[7]

Planların son şekline göre harekât, iki evreli bir plandır. İlk evrede Voronej Cephesi, Belgorod - Tomarovka arasında Alman taktik savunmasını yararak Belgorod ve Harkov'un kuzeyinden geçen bir eksen boyunca güneybatı yönünde derinlemesine bir taarruz gerçekleştirecekti. Step Cephesi ise bu evrede, bir kısım kuvvetleriyle bu yarma harekâtına katılırken esas olarak Belgorod'u hedef alan bir taarruza girişecek ve Belgorod'u geri alacaktı.^[8] İkinci evrede ise her iki cephe kuvvetleri, Harkov'a yönelecekti; Voronej Cephesi taarruzu, Harkov’un batısından dolaşılarak Bogodukov, Valki ve Novaya Vodolaga yönünde yapılacaktı. Step Cephesi taarruzu ise Belgorod'dan hareketle Harkov'a doğudan taarruz etmek şeklinde hareket edeceklerdi. Bu iki cephe kuvvetleri Harkov bölgesine ulaştıklarında Güneybatı Cephesi de taarruza geçecekti. Bu cephe'ye bağlı 57. Ordu, Harkov’a güneybatı yönünden taarruz edecekti.^[4] (Kroki için dış bağlantı [1])

Voronej Cephesi'nin taarruzu esas olarak 5. Muhafız Ordusu, 6. Muhafız Ordusu, 5. Muhafız Tank Ordusu ve 1. Tank Ordusu tarafından, Akhtyrka yönünde yapılacaktır. Yarma operasyonu, 5. ve 6. Muhafız Orduları tarafından Tomarovka ile Belgorod’un kuzeyindeki mevkilerde bir gün boyunca sürecekti. Piyade unsurları taktik savunmayı ilk günün sonunda yardıktan sonra iki tank ordusu bu gedikten ilerleyecekti. İleri harekât ekseni, Tomarovka’nın güneyi ama Belgorod’un kuzeyi olarak belirlenmişti. İkinci gün güneybatı yönünde ilerleme devam edecek, piyade tarafından Borisovka alınacaktır. Üçüncü gün 5 Ağustos’ta Belgorod’un geri alınması öngörülmüştür. Ancak tank unsurları önde gidecek 5 Ağustos'ta daha ileride Harkov’un kuzey batısındaki bir hatta ulaşacaktır. 6 Ağustos’ta 1. Tank Ordusu güneydoğuya çark ederek Harkov’dan çekilecek olan Alman kuvvetlerinin yolunu kesecekti.

Kızıl Ordu istihkâm birlikleri, harekât öncesinde 90 köprü, 47 km. yol ve 1.000 km. yol onarımı yaptılar. Harekâta katılacak olan her iki Cephe’nin ana ikmal hattı tek bir demiryolu hattıdır ve ana ikmal merkezi 250 km. geridedir. Bu demiryolu hattı da onarım gerektirmekteydi.

Her Cephe için, topçu cephanesi olarak 1,5 milyon top ve havan mermisi, bir o kadar da yedek cephane getirildi.

Rumyantsev Harekâtı, Stalingrad’tan bu yana en büyük Sovyet taarruzudur. Dolayısıyla iletişim çok önemliydi. Kursk savunması sırasında iletişim ağı telefon kablolarıyla kurulmuştu. Ancak burada, taarruz durumunda öncelikle radyo iletişimine dayanmak gerekiyordu. Yine de karargâhlar arasında birkaç yedek hat olmak üzere kilometrelerce uzunlukta telefon hattı bağlantısı sağlandı. Motorize birliklerle komuta postaları ve karargahlar arasında esas olarak telsiz bağlantısına güvenildi. Alman savunma hatlarında daha derinlere girildikçe esas iletişim tümüyle telsiz bağlantısı yoluyla sağlandı. Gerektikçe ara bölgelerde seyyar iletişim merkezleri oluşturuldu ve bunlar her gün 30 km. ileri sürüldü. Tüm bunlar için gerekli malzeme ve düzenlemeler, harekâtın başlamasından önce sağlandı.^[9]

Ayrıca Kursk Savaşı sırasındaki yoğun çatışmalar sonrasında 1. Tank Ordusu’nun yeniden düzenlenmesi gerekti, 200 yeni tank aldı. Ordunun tank mevcudu 417’si T34 olmak üzere 542’ye ulaştı.

Sovyet Voronej Cephesi ve Step Cephesi kuvvetlerinin taarruzlarına hedef olan bölgedeki Alman kuvvetleri, Mareşal Erich von Manstein komutasındaki Güney Ordular Grubu'dur. Kızıl Ordu taarruzlarına bu gruptan General Hermann Hoth komutasındaki 4. Panzer Ordusu ve General Werner Kempf komutasındaki Kempf Ordu Müfrezesi hedef olmuştur. 4. Panzer Ordusu, 120 bin kişilik ve 150 tanklık bir kuvvettir. Kempf’in kuvvetleri ise 80 bin kişilik ve 60 tanklık bir kuvvet. İhtiyat olarak tutulmakta olan Großdeutschland Tümeni ise 15 bin kişilik ve 100 tanklık, bir kuvvettir. Harekâtın ilk günlerinden sonra savunmaya katılmış olan 2. SS Panzer Tümeni "Das Reich" ve 3. SS Panzer Tümeni "Totenkopf", 50 bin kişilik, 250 tanklık bir kuvvet. Toplam Alman kuvvetleri 300 bin kişilik, 560 tanklık bir kuvvettir.^[10] Buradaki personel sayılarına, lojistik unsurlarla birlik ihtiyatları da dahildir.

Bu iki SS Panzer Tümeni, 2. SS Panzer Kolordusu’na bağlı idi. Kolordu’nun diğer tümeni olan 1. SS Panzer Tümeni "Leibstandarte SS Adolf Hitler", 17 Temmuz 1943 tarihinde Hitler’in emriyle İtalya’ya gitmek üzere Belgorod’tan trenlere binmişti. Esasen bölgede kalan diğer iki SS Panzer Tümeni de Doğu Cephesi’nin farklı bölgesine kaydırılmıştı.^[11] Ama Sovyet taarruzları başlayınca bölgeye intikal ettirildiler.^[12]

STAVKA, her iki cephe’yi yeni topçu unsurlarıyla takviye etmiştir. Bryansk Cephesi’nden üç topçu tümeni ile bir Muhafız havan tümeni, Voronej ve Step Cephesi’ne getirildi. Ayrıca bağımsız üç topçu tugayıyla 28 topçu alayı da Step Cephesi için ayrıldı. Böylece toplam olarak 90 topçu alayı bölgeye getirilmiş oldu. Voronej Cephesi’nde operatif topçu yoğunluğu, 5. ve 6. Muhafız Ordularının taarruz hattında, kilometre başına 113 ve 129 top ve havandır. Step Cephesi'nin 53. Ordu kesiminde ise kilometre başına 242 top ve havan mevzilenmiştir. Bu topçu yoğunluğunu sağlamak için, ikinci kademedeki birliklerin topçu unsurları bir araya getirilerek birinci kademede taarruz eden birliği destekleyecek şekilde düzenlendi.^[13]

Jukov anılarına bu yarma bölgesinde kilometre başına 218 top ve havan ile 44 tanktan oluşan bir kuvvet yığılması planlandığını belirtmektedir.^[14]

Topçu taarruzu toplam süre olarak 2 saat, 50 dakika olarak planlandı. Topçu ateşi, alışıldık hazırlık ateşi'nden farklı yapılmaya çalışıldı. Alışıldık hazırlık ateşinde, topçu ateşi kesildiğinde taarruz başlar. Karşı taraf da, ateşin kesilmesiyle taarruzun başlayacağını bilir ve savunma mevzilerine yerleşir. STAVKA, burada bir şaşırtma manevrası deneyerek düzensiz bir topçu ateşi öngörmüştür. Topçu ateş programına göre ateş planı şu şekildedir.

• 5 dakika, savunmanın ön ve yakın derinliğini hedefleyen bir bombardıman
• 30 dakika, toplar susacak
• 60 dakika, düzenlenmiş ateş, havanların ve hava unsurlarının da katıldığı ateş
• 70 dakika, nokta hedef gözeterek yapılan sistemli ateş
• 5 dakika, roketlerin sürdüreceği yaylım ateşi ^[13]

Bundan sonra savunmanın iki km. derinliğinde birbirini izleyen ateş toplamaları yapılacaktır. Bu ateş toplamaları, ileri doğru kaydırılarak ilerleyen kuvvetleri destekleyecektir. Topçu taarruzunun üçüncü salvosunda, 5. Muhafız Ordusu topçu kolordusu da, Alman savunmasının ikinci hattına yönelik ateş açacaktır.^[13]

Step Cephesi'nde operatif topçu yoğunluğu, 53. Ordu bölgesinde kilometre başına 242 top ve havandır.^[13]

Harekâtın ilk gününde iyi düzenlenmiş Alman savunma mevzileri karşısında Step Cephesi kuvvetleri, Voronej Cephesi kuvvetleri ölçüsünde derin ilerlemeler sağlayamadı, taarruzlar ağır gelişti. 1. Mekanize Kolordu, muharebelere erken sokulmuştu ve bu durum, büyük ölçekli tank manevralarını sınırladı. Bununla birlikte 3 – 4 km.lik ilerlemeler dahi, Alman savunmasında zaaflar yarattı ve Alman birlikleri yer yer geri çekilmek zorunda kaldılar. Gün sonunda Sovyet 53. Ordu birlikleri 8 km. kadar ilerlemişler ve Alman 167. Piyade Tümeni’nin büyük bir kısmını imha etmişlerdi. Sovyet ilerlemesi sınırlı kalmakla birlikte Alman birlikleri 3 Ağustos gecesi, Donets Nehrinden daha gerideki –batı- savunma hatlarına çekildiler.^[15]

Savunmadaki Alman tümenleri, merkez konumda 6. Panzer Tümeni, solunda 168. Piyade Tümeni, Belgorod'un doğu kesinde ise 198. Piyade Tümenidir. Bu Alman birlikleri, gecenin ilerleyen saatlerinde, daha gerideki mevzilerine yerleşmişlerdi. 4 Ağustos'ta 53. ve 69. Sovyet orduları, tüm tank mevcutlarıyla bu mevzilere yüklendi. Belgorod'un kuzey ve doğusunda taarruzun ilerleme hızı yine de düşüktü, 6 – 9 km. kadar. 3 Ağustos akşamı, bir sonraki gün için muharebe planlarını yeniden düzenleyen 53. Ordu Komutanı General Managarov, 1. Mekanize Kolordu için yeni taarruz planı hazırlamıştı. Bu plan, Belgorod'a kuzeybatı yaklaşımından bir taarruzu öngörmekteydi. 4 Ağustos sabahı başlayan bu taarruz daha başarılı oldu. Belgorod'un hemen kuzeybatısındaki Streletskoye kasabasına yaklaşan Sovyet kuvvetleri burada birkaç Alman karşı saldırısını geri attıktan sonra taarruzlarını sürdürdüler ve akşam saatlerine doğru kasaba sokaklarına girdiler. Sonuçta Belgorod'un batı yanından da bir çevirme sağlanmıştı.^[16]

Step Cephesi Komutanı General Konev'in, 5 Ağustos sabahı kentin kuzeybatı kesiminde başlattığı taarruz, Donet'in bu bölgedeki bir kolunu geçmeyi amaçlıyordu. Sert Alman direnişi, ilk girişimleri geri attı. Daha batıdan girişilen bir tank taarruzuyla ırmak, saat 09.00 dolaylarında geçildi. 53. Ordu'nun 1. Mekanize Kolordu'suna bağlı birlikler hızla güneye doğru akmaya başladılar. Bu ileri harekât, saat 11.00'de Alman topçusunun yoğun ateşiyle Belgorod - Harkov şosesinin kuzeyinde durduruldu. Ancak daha sonraki saatlerde Kızıl Ordu birlikleri Belgorod - Harkov şosesini kestiler. Bu yol, Belgorod'u savunmakta olan Alman 11. Kolordu'sunun ana ikmal ve geri çekilme hattıdır. Bu birlikler, ileri harekâtlarını güney yönde sürdürdüler ve Belgorod'un güneybatısına doğru aktılar. Kent, üç yönden sarılmıştır ve ana ikmal hattı kesilmiştir. Öte yandan kentin etrafındaki çember de iyice daralmaktaydı. Günün erken saatlerinde Sovyet 69. Ordu'sunun kentin kuzeyine yönelen taarruzu, gün ortasında kentin dış mahallelerine dayandı. Öte yandan doğu kesimde 7. Muhafız Ordusu'nun, hemen kentin doğusunda, Donets üzerinden taarruzları da ilerleme sağlamıştır. Bu kesimde köprü kurulması girişimleri birkaç kez Alman topçusunun yoğun ateşiyle engellenmiş, fakat sonunda kurulmuştu. Öğleden hemen sonraki ilk saatlerde hem kuzeyde, hem de doğuda Kızıl Ordu birlikleri kentin varoşlarına girdiler.^[17]

Kentin doğusunda ve kuzeyinde dış mahallelere girilmiş olması üzerine General Konev, son darbeyi vurmak amacıyla genel bir taarruz başlatmaya karar verdi. Bu amaçla saat 13.30'da başlatılan ve 15 dk. süren topçu ateşi ardından genel taarruz başatıldı. Ancak, Alman 11. Kolordu'su zaten, sokak çatışmalarına girmekten kaçınarak kenti tahliye etmeye başlamıştı. Saat 14.00'de, 89. Muhafız Piyade Tümeni ileri unsurları kentin merkezindeki Narodni ve Lenin Caddelerine inmişlerdi. Kızıl Ordu, saat 18.00 itibarıyla Belgorod'da duruma hakimdi.^[18]

Sovyet kuvvetleri, 3 Ağustos için öngörülen esas hedeflere ulaşmışlardı. Özellikle 5. Muhafız Ordusu başarılı olmuştu. Ordu, Alman taktik savunmasını geçerek Tomarovka - Belgorod yolunu kesmiştir. Sovyet 1. Tank Ordusu, Tomarovka bölgesinde yönelerek, harekâtın genişletilmesi ve ilerletilmesi açısından, beklenenden daha belirgin bir başarı elde etmiştir.^[15]

Raus Kolordusu, Belgorod'un güneyine çekilmişdi ve Harkov’un kuzeyinde Donets ile Lopan ırmakları arasında yeni mevzilere yerleşti. Raus Kolordusu, beş piyade tümeni ile 6. Panzer Tümeni’nden oluşan bir kuvvettir.^[19] Bu durumda Kolordu’nun pozisyonu Sovyet hatlarında derin bir girme oluşturuyordu ve kanat açığından çevrilme tehlikesi vardı. Gerçekten Sovyet zırhlı birlikleri Kolordu cephe hattının 32 km. gerisinde belirdi. Kolordu kuşatılmaktan kurtulabilmek için kademeli olarak Harkov yönünde çekilmeye başladı. Sovyet 57. ve 69. Orduları'nın taarruzları ardından 12 Ağustos'ta Harkov'un kuzeyindeki son savunma hattına ulaşıldı 168. Piyade Tümeni bu arada dağılmıştı.^[19] Kolordu ihtiyatları savunma hatlarına getirildi. Step Cephesi, Poltova – Harkov demiryolu hattını kesmek için, 2. SS Panzer Tümeni “Das Reich” tarafından tutulmakta olan Korotiç’e taarruz etti. Şiddetli çatışmalardan sonra Korotiç 5. Muhafız Mekanize Kolordusu tarafından alındı. Ardından “Das Reich”’in mekanize piyade unsurlarınca yeniden geri alındı. Korotiç Alman kontrolünde kaldı fakat general Rotmistrov komutasındaki 5. Muhafız Tank Ordusu, 22 Ağustos 1943 tarihinde demiryolu hattını kontrol altına aldı.^[20]

Bu yaşamsal önemdeki demiryolu ulaşım hattının kaybedilmesi kendi başına ölümcül sayılmazdı fakat, Harkov’u savunmakta olan Kempf Ordu Müfrezesi’nin savaş gücüne ciddi bir darbe oldu. Bunun nedeni, top mermisi ve takviye desteğindeki gecikmelerdi. Bunun sonucunda bu tür ikmal için daha dolambaçlı ve uzun olan güneydoğu rotası kullanılmak zorunda kalındı ki, bu hat da güneydoğudan tehdit ediliyordu. Poltava yolu halen açıktı fakat Vatutin, Alman kuvvetlerinin kanatları güçlüyken baskı yapmakta tereddüt etti. Bunun yerine sol kanattaki ordularına, (5. Muhafız Ordusu ve 5. Muhafız Tank Ordusu) yöneldi. Bu kesim, Kempf Ordu Müfrezesi’nin batı cephesiydi ve SS Panzer tümenlerinin, Harkov’un güneybatı yaklaşımını tutmak için çarpıştıkları bölgeydi. Kempf Ordu Müfrezesi’nin daha zayıf olan doğu cephesinde Donets Nehri’nin batı kıyılarını Sovyet 57. Ordu’su temizlemişdi. Bu tehdit karşısında General Kempf kentin tahliye edilmesini önerdi. Manstein itiraz etmedi, fakat Hitler, “her koşulda elde tutulması” emriyle buna karşı çıktı. Harkov’un elde tutulması emrinin, “başka bir Stalingad”a neden olacağı öngörüsünden ve bu öngörünün giderek güç kazanmasından sonra Manstein 14 Ağustos 1943 tarihinde Hitler'in emriyle Mempf’i görevden alarak yerine General Otto Wöhler’I atadı. Birkaç gün sonra Kempf Ordu Müfrezesi, 8. Ordu adını aldı.^[21]

Harkov, bu durumda Alman hatlarında derin bir girinti oluşturmuşdu ve artık Alman savunması için yaşamsal bir ulaşım ve ikmal merkezi olmaktan çıkmıştı.

Kolordu Komutanı General Raus olayları şöyle anlatmaktadır

Rusların Harkov çıkıntısına bir cephe taarruzu yapmayacağı açıktı. Kenti kuşatmak için kentin batısında daha dar alanda taarruz girişiminde bulunacaklardı. Biz, elimizdeki tüm tanksavar toplarını, bu kesimin kuzey sınırında mevzilendirdik ve birçok 88 mm.lik topu, geride yüksek zeminlere yerleştirdik. Bu tanksavar savunması, beklenen Sovyet kitlesel tank taarruzunu püskürtmeye tek başına yeterli olamazdı. Fakat, son anda güçlü bir panzer bileşeniyle “Das Reich”’den bir panzer alayı, takviye kuvvet olarak geldi. Onları derhal en tehlikede olan bölgeye gönderdim. Ilk büyük çaplı saldırı devam ederken, 20 Ağustos’ta, 96 Panther, 35 Tiger tank ve 25 Sturmgeschütz III taarruz topu, henüz yerlerini almıştı. Yine de Sovyet tankları, henüz toplanmakta iken durumu fark ettiler. Birkaç dakika içinde bomba yüklü Stuka’lar kama düzeninde saldırdılar ve imha edici yüklerini iyi zamanlanmış dalışlarla bu dar alanda yakalanan düşman tankları üzerine bıraktılar. Luftwaffe’nin bu saldırısı, 11. Kolordu için çok gerekli olan savunma hazırlıklarını geliştirmeye zaman sağladı.^[22]

Harkov’daki ikmal depoları boşalmıştı ve topçu, son top mermilerini de kullandıktan sonra piyade olarak savaşmak üzere topları terk etti. 11. Kolordu’nun piyade gücü 4 bin askere düşmüştür. Cephenin her dokuz metresini tek kişiyle tutabilecek durumdadır.^[23]

General Wöhler, durumun umutsuzluğunu, Harkov savunmasının içinde bulunduğu sert gerçeklerde daha fazla direnç ortaya konulamayacağını gördü. Tükenmiş piyade alaylarının mevzilerini, yeterli topçu desteği olmadan tutamayacağının farkındaydı. Wöhler, 8. Ordu Komutanlığı’nı üstlendikten Iki gün sonra, von Manstein’den kentin bırakılması için izin istedi. Hitler'in, Harkov’un savunulması emrini dikkate almayan Wöhler ve von Manstein, azalan Alman gücü ve muazzam Sovyet ihtiyatları göz önünde bulundurulduğunda, kentin uzun süre savunulamayacağı konusunda görüş birliğine vardılar. Bunun üzerine Manstein, 21 Ağustos 1943 tarihinde Harkov’dan çekilme izni verdi.^[24]

22 Ağustos 1943 gecesi, Alman birliklerinin geri çekilmesi yoğun Sovyet baskısı altında başladı. 57. ve 69. Sovyet Orduları, gün ışıyana kadar kente üç yönden baskı uyguladılar. Sovyet kuvvetleri, topçu ateşinin ve ön hatlardaki Alman direncinin azalmasından, kentin boşaltılmakta olduğunu anladılar.

Güney yönünde yapılan bu çekilme sırasında Almanlar, koridorun açık tutulabilmesi için mücadele ettiler. Çekilişi kesmek için Sovyet birliklerinin taarruzları sürmekteydi. Alman tümenlerinin Harkov’u tahliye ettikleri koridor boyunca Sovyet topçusu ve havanları düzenli olarak ateş açtılar. Rus uçakları da yürüyüş kollarına saldırdı.

Rusları geciktirmek umuduyla Almanlar tarafından kentte büyük yangınlar çıkartılmıştı. Kent, yangın ve dumandan, topçu ateşinden, umutsuzca sürdürülen çatışmalardan, ikmal malzemesi ve cephane yığınlarının infilakından cehenneme döndü.

Sovyet 89. ve 183. Piyade Tümeni unsurları, 23 Ağustos 1943 günü saat 14.00’de kent merkezine ulaştı.

Gerçekte General Vatutin'İn nihai hedefi, Harkov'un kuzeyinden geniş bir kama gibi ilerleyerek Dinyeper'e ulaşmaktı. Bu şekilde, Güney Ordu Grubu'nu ikiye bölecekti. Mareşal von Manstein, bu tehlikeyi fark etti ve Das Reich ve Totenkopf Tümenlerini Harkov'un batısına çekti. Bu tümenlere verilen iki görev vardır. Öncelikle Kızıl Ordu'nun Dinyeper yönündeki ilerleyişini önlemek ve Kızıl Ordu ileri hareketinin güneye çark ederek Harkov'un batısına akmasına ve Kempf Ordu Müfrezesi'nin kuşatılmasına engel olmak. Totenkopf Tümeni, Akhtyrka'nın güneyinde, Harkov'un batısında mevzilendi.^[25]

Bir hafta süresince her iki tümen, Sovyet taarruzlarını başarıyla püskürttü. Ancak bu arada Harkov, savunulamaz duruma gelmişti. General Kempf, 13 Ağustos'ta tahliye için ön emir yayınladı. Hitler bu emri iptal etti. 22 Ağustos'ta General Kempf, çekilmek zorunda kaldı. Hitler Mareşal von Manstein'ii Kempf'i görevden almak için zorladı. 8. Ordu olarak yeniden düzenlendi, komutanlığına Otto Wöhler getirildi ve Harkov'da Alman cephesini yeniden tesis etmekle görevlendirildi.^[26]

Bu iki tümen, General Wöhler'İn kuvvetlerini Harkov'dan geri çekmesi sırasında önemli bir destek sağladılar, kuzeyden gelen Sovyet baskısını, karşı taarruzlarla durdurdular. Totenkompf Tümeni, 15 - 20 Ağustos tarihleri arasında bölgesel bir genel karşı taarruzla, Vatutin'in öncü kuvvetlerinin Harkov'u batıdan kuşatma girişimini kuşattı ve imha etti. Böylece Akhtyrka civarında 4. Panzer Ordusu'nun 7. Panzer Tümeni'yle teması sağladı. Her iki tümenin sağladığı destek, Alman kuvvetlerinin geri çekilebilmesini ve 8. Ordu'nun yeniden mevzi alabilmesini sağladı. Bir bakıma durumu kurtaran bu iki tümen olmuştur.^[27]

STAVKA'nın bölgede 3 Ağustos 1943 tarihinde başlayan genel taarruzu, Doğu Cephesi'ndeki Alman orduları açısından öylesine kritik bir durum yaratmıştı ki Hitler, durumu yerinde incelemek üzere 8 Ağustos 1943 günü, Manstein'in karargahına gelmiştir. Manstein, Hitler'le yaptığı görüşme hakkında anılarına şunları yazmıştır.

Genelkurmay Başkanı, 8 Ağustos’ta buraya geldiğinde kendisine açıkça söyledim ki, kendimizi, Güney Ordu Grubu için şöyle böyle bir tümen ayırıp ayıramayacağımız, ya da Kuban köprübaşını tahliye edip etmeyeceğimiz gibi sorunlarla sınırlandırmayabiliriz. Aslı önemli olan şu ki, açıkça Alman güney kanadını imha etmeye kararlı bir düşmanı engellemek için elimizden gelen her şeyi yapmalıyız.^[28]

Rumyantsev Harekâtı henüz devam ederken Kızıl Ordu, Doğu Cephesi'nin değişik kesimlerinde genel taarruzlara girişmişti. Rumyantsev Harekâtı'nın dördüncü gününde, 7 Ağustos'ta Smolensk Harekâtı'nı başlattılar. Dinyeper Taarruzu 24 Ağustos 1943 tarihinde, Kiev Harekâtı 3 Kasım'da başladı. Bu harekâtlar Alman kuvvetlerini Dinyeper hattına kadar geri atmış, dahası Dinyeper'in batı taraflarına da ilerlemişti. Kızıl Ordu taarruzları, daha geniş kapsamlı ve daha kesin sonuçlu olarak 1944 yılında da devam etti. Bir bakıma Rumyantsev Harekâtı, Berlin'de son bulan Kızıl Ordu genel taarruzlar dizisinin açılış hamlesi oldu. Kursk yenilgisiyle Wehmacht, Doğu'da stratejik inisiyatifi kaybetmişti ama bu aşamada stratejik inisiyatif STAVKA'nın elinde geçmiş değildi, strateji inisiyatifi, Rumyantsev Harekâtı ile aldılar. Rumyantsev Harekâtı ile birlikte başlayan ve daha sonra başlayan harekâtlarla, Smolensk (25 Eylül), Kiev (6 Kasım) Sovyet kuvvetlerince geri alındı. Dinyeper Taarruzu ile başlayan ve süren gelişmeler sonucu Hitler 15 Eylül'de, Mareşal von Manstein'in Güney Ordular Grubu'na Dinyeper'e çekilme yetkisi tanımıştı. Kızıl Ordu birlikleri Eylül ayı ortalarından itibaren Dinyeper üzerinde köprübaşları oluşturmaya ve genişletmeye başladı. Sonuçta Dinyeper Savaşı, Wehmacht için bir diğer bozgundu. Hitler'in Dinyeper'de durdurulacağını umduğu Kızıl Ordu, Alman savunmasını geri atmıştı.

• II. Smolensk Muharebesi
• İkinci Kiev Muharebesi
• Dinyeper Taarruzu

• Military Thought, P.I. Lisitskiy, S.A. Bogdanov, Upgrading military art during the second period of the Great Patriotic War, Jan-March, East View Publications, Gale Group, 2005 [2]
• From the Don to the Dnepr Soviet Offensive Operations, December 1942 - August 1943 - David M. Glantz
• Clark, Alan (1966). Barbarossa: The Russian-German Conflict 1941-1945. New York: William Morrow
• Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov - Harrison E. Salisbury. Kastaş yayınları 2002.
• Lost Victories - Erich Von Manstein
• II. Dünya Savaşı Tarihi - Lliddell Hart. YKB Yayınları. 2. cilt, sh: 509
• Panzer Operations The Eastern Front Memoir of General Raus 1941-1945 by Steven H Newton Da Capo Press edition 2003
• Decision in the Ukraine Summer 1943 II SS & III Panzerkorps, George M Nipe Jr, JJ Fedorowicz Publishing Inc. 1996
• Stalingrad to Berlin - The German Defeat in the East by Earl F Ziemke by Dorset Press 1968
• Bir Askerin Anıları Heinz Guderian. Kastaş Yayınları. Ağustos 1998. Cilt 2
• Soldiers of destruction: the SS Death's Head Division, 1933-1945 - Charles W. Sydnor.

Yararlanılan İngilizce Wikipedia maddeleri,

Wikimedia Commons'ta Rumyantsev Harekâtı ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• https://web.archive.org/web/20101126040451/http://onwar.com/maps/wwii/eastfront2/kharkov43.htm Kroki