Rumeli Dağlı İsyanları

Rumeli Dağlı isyanları, 18. yüzyıl sonunda ve 19. yüzyıl başlarında, Osmanlı yönetimindeki Rumeli'de 3. Selim döneminde başlayan devlete karşı ekonomik, sosyal, askerî ve siyasi nedenlerle ayaklanan eşkıya isyanlarına verilen addır. Kırcalı ya da başka bir deyişle Dağlı eşkıyalarının faaliyetleri, devletin otorite boşluğunun da etkisiyle isyana dönüşmüştür.^[1][2] Yaklaşık 30 sene süren bu anarşi dönemini Bulgar tarihçiler "Kırcalı dönemi" olarak adlandırmaktadır.^[3]

Osmanlı tarihi uzmanı olan Bulgar tarihçisi Vera Mutafçiyeva, Kırcalı Dönemi (Kırcaliysko vreme, 1993)^[4] adlı kitabında "Kırcalı" adının etimolojisini vermeye çalışır. Ona göre bu isim, ilk defa Hasköy eşkıyalarına (Hasköy Güneydoğu Bulgaristan'da bulunan ve Türklerin çoğunlukta olduğu bir şehir) verilip daha sonra yayılır. Bu isim ilk önce Kırca Ali köyünden olan ve baskın düzenleyen şahıslara verilir. Yalnız bir defa, 1785 tarihli bir Osmanlı belgesinde "kırcalı eşkıyası" olarak kayda geçen bu isim, daha sonra Rumeli'de faaliyet gösteren tüm eşkıyalara takılır. Ancak bundan sonra Osmanlı belgelerinde bu insanlar "dağlı eşkıya" olarak adlandırılır. Tarihçinin, ismin Kırca Ali köyünden gelmiş olma ihtimali üzerinde durması, bu ismin Bulgarca telâffuzunun "Kırcaliya” olmasından da kaynaklanmaktadır. Vera Mutafçiyeva, ismin coğrafi açıdan ilk olarak yaygınlık gösterdiği bölgeyi doğru gösterir, çünkü Kırcaali şehri de Hasköy'e çok yakındır. Ancak 'Kırcalı" isminin Kırca Ali adlı bir köyden ileri geldiği konusunda yanılır. Osmanlı belgelerine geçen "dağlı eşkıya" ismiyle dağlarda eşkıyalık yapan kişilerin adlandırıldığını göz önünde bulundurursak "Kırcalı eşkıyası" isminin de kırsal bölgelerde faaliyet gösteren eşkıyalara verilmesi çok doğaldır. Hasköy bölgesi de düz bir arazi üzerinde bulunduğu için, ilk olarak bu topraklarda soygun yapmak amacıyla baskın düzenleyen insanlara "Kırcalı” adının verilmiş olması ihtimali yüksektir.^[3]

İsyanları çıkaran Kırcalı/Dağlı eşkıyaları hakkında tarihçi Yusuf Akçura "Osmanlı Devletinin Dağılma Devri" adlı eserinde Lamouche ve İretchek'e (Konstantin Josef Jireček) alıntı yaparak şunları yazmıştır:
"Kırcalı eşkiyası, Tuna havzasında ve Trakyada bulunan köy ve kasabalara saldırıyordu. Kırcalılar, birçok çetelere ayrılmışlardı. Bunlar aslen Rus harplerinden sonra dağıtılan askerlerden ve yağmadan istifa­ de maksadile onlara iltihak eden kimselerden terekküp ediyordu. Bun­ların çoğu, Türk, Tatar ve Arnavut idise de içlerinde Boşnaklar ve Bul­garlar da az değildi. Kırcalılar, başta Rodop eteklerindeki Türk Hasköyünde göründüler. Miktarları, 25,000e kadar çıktı, Hepsi süvari idi; kılıç, piştav ve uzun tüfekle müsellahtılar; teşkilatları muntazamdı : Binbaşılar ve bölükbaşılar kumandası altında bölüklere ayrılmışlardı. Köylere ve şehirlere taarruzla o mahalleri yağma ve harap ediyorlar, erkekleri öldürüp kadınları beraber götürüyorlardı. Koca Balkan etrafını çok tahrip ettiler ; hatta bir aralık İstanbul civarına kadar sarktılar. . Üzerlerine gönderilen devlet askeri, ciddi neticeler alamadı ; talim ve terbiyeden mahrum olan bu asker, ya Kırcalıların önünden kaçıyor, ya­hut onlara iltihak ederek, yağmalarından istifadeyi tercih ediyordu. Kırcalılar hem Müslüman Türklere, hem Hristiyan Bulgarlara taarruz ediyorlardı.Halk kendiliklerinden toplanıp bazı mahallerde eşkıyaya muvaffakıyetle mukabele edebildi.Rumeli ahalisi, Kırcalıların hatırasını masal ve destanlar ile tespit etmiş olduklarından, bugüne kadar unutmamışlardır."^[5]

• Pazvantoğlu Osman
• Tepedelenli Ali Paşa
• Tirsinikli İsmail
• Yılıkoğlu Süleyman
• Manav İbrahim
• Emin Ağa
• Tokatçıklı Süleyman
• Kara Feyzi
• Kuşancalı Halil^[1]

Rus yazar Puşkin, 1834'te kaleme aldığı "Kırcalı" adlı öyküsünde; Kırcalı eşkıyası olan baş figürün hayatını anlatır.^[3]