Roş Haşanah

Roş Haşanah (İbranice: רֹאשׁ הַשָּׁנָה, romanize: roš hašana(h), lit. "yıl[ın] başı"), Yahudiler tarafından kutlanan İbrani takviminin yeni yılıdır. Tanah'ta Yom Teruah (יוֹם תְּרוּעָה) olarak geçen bu günün manasal meali "haykırış (çoşku) ve devirme (geçmiş yılı) günü"dür.^[1]

İki gün süren bayram boyunca ailece yemek yeme ve ballı elma veya elma reçeli yeme adetleri vardır. Sinagog’da bayramın ikinci sabahı, senenin iyi geçmesini dilemenin sembolü olarak koç boynuzundan yapılan şofar çalınır.^[2] Roş Haşanah'ın kutlandığı gün boyunca Yahudilerin dinlenme günü olan şabat günü olan yasaklar geçerlidir.

Köken

İbranicedeki Roş Aşana, köken olarak “Ras as-Sanah”, yeni yılla alakalıdır. Yahudilere göre, Roş Aşana, Dünya’nın veya evrenin yaradılışını temsil eder. Ama Haham Elazar ben Shammua’ya göre, Roş Aşana insanın yaradılışını anar.^[3]

Dini Önemi

Yahudilikte, Roş Aşana en önemli yargı günüdür (Yom ha-Din). Buna dair ilk bilinen referans Mişna’dadır.^[4] Roş Aşana hakkındaki Talmud'da, Roş Aşana hakkında üç hesap defteri açıldığını, burada kötülerin, doğruların ve bir orta sınıfın kaderinin kaydedildiğini belirtir. Doğruların isimleri hemen yaşam kitabına yazılır ve "yaşamak" için mühürlenirler. Ara sınıfa, düşünmesi, tövbe etmesi ve erdemli olması için Yom Kippur'a kadar on günlük bir süre verilir.^[5] Bu günde dünyada yaşayan her canlı Tanrı tarafından yargılanır. Talmud’a göre, Roş Aşana’da üç adet hesap kitabı açılır. Bu üç kitapta, kötünün, doğrunun ve aradakilerin kaderleri kaydedilir. Doğruların isimleri hemen yaşam kitabına yazılır. Ortada kalanlara, Yom Kipur’a kadar tövbe için erteleme verilir ve kötülerin isimleri, yaşayanların kitabından kirlendikleri için çıkarılır.

Şofar Üflemek

Babil ve Kudüs Talmud’larında var olan, Roş Aşana’daki ayinlerle ilgili kanunları içeren Mişna gibi Rabinik literatüründe, Şofar’ın kullanılışı ve formu üzerine kanunlar anlatılır. Bu ayrıca takvim yılındaki en önemli kuralları da içerir.^[6] Şofar, uzun, kısa ve kesik ve kuvvetli şekilde üflenir ve aşağıdaki seriyle takip edilir:

Teki'ah (uzun ses) 10:3
Shevarim (3 kırık sesler) 10:5
Teru'ah (9 kısa sesler) 10:9
Teki'ah Gedolah (çok uzun ses) Göç 19:16,19
Shevarim Teru'ah (3 kırık ve onu takip eden 9 kısa ses)

Bayram Zamanı ve Süresi

Roş Aşana, Pesah‘ın ilk gününden 163 gün sonradır. Gregoryen Takvimine göre Roş Aşana’nın denk gelebileceği en erken tarih 1899’da olduğu gibi ve 2013'te de olacağı gibi 5 Eylül’dür. Gregoryen Takvimine göre Roş Aşana‘nın denk gelebileceği en geç tarih 5 Ekim’dir tıpkı 1967'de olduğu ve 2043'te olacağı gibi. Yahudi ve Gregoryen Takvimlerinin arasındaki farklar gösteriyor ki; 2089‘dan sonra Roş Aşana 6 Eylül'den öncesine denk gelmeyecektir.^[7]

Roş Aşana Gregoryen Takviminin aşağıdaki günlerine denk gelecektir:

Şu anki Yahudi yılı 5772: 28 Eylül 2011 Gün Batımı - 30 Eylül 2011 Gece Yarısı
Şu anki Yahudi yılı 5773: 16 Eylül 2012 Gün Batımı - 18 Eylül 2012 Gece Yarısı

Yahudi Takvimi bir Ay Takvimi olmasına rağmen, ki bu yüzden aslında her ayın ilk günü yeni ayın ilk görünmesiyle başladı, 4. yüzyıl itibarıyla, Takvim Roş Aşana’nın Çarşamba, Cuma ve Pazar’a denk gelmeyeceği şekilde düzenlendi.^[8]

Yahudi Takvimi’ne göre günler günbatımıyla başladığından, Tevrat Roş Aşana’yı bir günlük bir kutlama olarak tanımlar, Roş Aşana’nın Başlangıcı 29 Eylül‘ün sonundaki gün batımıdır. Yahudi Takvimi Roş Aşana’nın haftanın birinci, dördüncü ve altıncı günlerine denk gelmeyeceği şekliyle düzenlenmiştir.^[9] Milattan sonra 70'te Kudüs’teki ikinci tapınağın yok olmasından ve Rabban Yohanan ben Zakkai zamanından beri, Yeni Ay’ın ilk gününün tespitinin zorluğundan, normatif Yahudi Yasalarına göre Roş Aşana iki gün olarak kutlanıyor. Yine de Roş Aşana’nın İsrail’de, Milattan sonra 13. yüzyıl sonlarına kadar 1 gün kutlandığına dair bazı kanıtlar var.^[2] İsrail’de bile bütün Yahudi tatilleri gün batımından sonra bir gün sürerken, Ortodoks ve Muhafazakâr Yahudi cemaati bile şimdi genellikle Roş Aşana için Tişrii ‘nin ilk iki gününü bekler. İki günlük Roş Aşana "Yoma Arichtah" (uzun bir gün) olarak bilinir ve teşkil edilir. Reformist Yahudilikte; bazı zümreler Roş Aşanın yalnız ilk gününü kutlarken diğerleri iki gün kutlar. Rabinik sözlü yasaları tanımayan ve Tevrat’ı kendi biçimlerinde anlayan Karayit Yahudileri, Roş Aşana için, yazılı Tevrat’da ikinci gün bulunmadığı için Tişri‘nin ilk gününü beklerler.

Roş Aşana öncesi adetler

Eylül ayı, Yamin Nora’im (Huşu günleri) ’den önce olan, insanların kendilerini sorguladıkları, Tanrı’dan af diledikleri bir süredir. Eylül ayı sonunda, Roş aşana ile başlayıp Yom Kipur’la biten on günlük Yamin Nora’im günleri başlar. Şofar, Eylül ayı boyunca her sabah üflenir. Şofar’ı üflemenin amacı, uyuyanları uykularından uyandırıp, yaklaşan yargı gününden haberdar etmektir.^[10] Şofar Şabat günleri üflenmez.^[11] Yamin Nora’im günleri yaklaşırken, Selihot adı verilen, kefaret duaları okunur.

Roş Aşana Arifesi

Roş Aşana öncesindeki güne Erev Roş Aşana (Roş Aşana arifesi) denir. Yahudi takviminde günler günbatımıyla başladığından, Roş Aşana arifesi de, Roş Aşana’nın günü gibi, Tişri ayının ilk gününe denk gelir. Bazı toplumlarda, Eylül ayının 29’u sabahında, sabah ayininden sonra, Atarat Nedarim adı verilen, yıl içinde verilip yerine getirilmeyen sözlerin feshedilmesi töreni yapılır. Bununla birlikte, festival modu gelir ama ciddi bir bekleyişle yeni yıl karşılanır.

Roş Aşana Ayinleri

Roş Aşana gününde, daimi ayinlere, piyyuttim adı verilen dini şiirler eklenir. Mahzor adı verilen özel dua kitaplarından okunur. Şofar Musaf ayininde defalarca üflenir. Ayetler okunur her Şofar üflendiğinde. Mişna’ya göre, on kefaret ayeti okunur ve onunda da Şofar üflenir. Çeşitli dini şiirler takip eder.

Roş Aşana Sederi ve sembolik yiyecekleri

Libyalı Yahudiler tarafından hazırlanan reçeller

Elma tatlısı: 'Bore Peri Haets' berahası söylenir ve ilk Yei Ratson okunur. Ardından elma tatlısı yenilir. Bunun amacı, başından sonuna kadar yeni ve tatlı olacak bir seneye başlama dileğidir.
Pırasa: İbranice’de 'karti' denen pırasa düşmanlar için söylenen 'şeyikaretu' ("yok olsunlar") ile benzeşir. İlgili Yei Ratson okunur ve ardından pırasa ağırlıklı yemekten bir lokma yenilir.
Pazı: İbranice pazı için 'salka' denir ve bu kelime, yine düşmanlar için söylenen 'şeyistaleku' ("uzaklaşsınlar") ile aynı kökten gelir. İlgili Yei Ratson okunur, ardından pazı ağırlıklı yemekten bir lokma yenilir.
Hurma: İbranicede hurma, 'tamar'dır. Bu kelime, düşmanlar için söylenen, 'şeyitamu' ("sona ersinler") ile benzeşir. İlgili Yei Ratson okunur ve birer hurma yenilir.
Kabak: İbranicede kabak, 'kara'dır. Bu kelime, hem Yahudiler hakkında verilmiş olabilecek olumsuz kararlar için söylenen 'şetikra' ("yırtılsın") sözcüğünü çağrıştırır, hem de hak edilen iyilikler için söylenen 'veyikareu' ("okunsunlar") ile aynı kökten gelir. İlgili Yei Ratson okunur, ardından kabak ağırlıklı bir yiyecek yenir.
Balık: Balık, bereketi ve çoğalmayı simgeler. Bazı ailelerde, İbranicesi 'rubya' olan, 'rav' ("çok") kelimesini çağrıştıran börülce yeme adeti vardır. İlgili Yei Ratson okunur, ardından bir parça balık ve/veya börülce yenir.
Kuzu (yoksa tavuk veya balık) başı: İbranicede baş, 'roş'tur. Bunun amacı, daima baş olmak ve kuyruk olmamak için dilekte bulunmaktır. İlgili Yei Ratson okunur, ardından baş kısmından bir parça yenilir. Bayram sofrasında başın, evin reisine servis edilmesine özen göstermek de adettendir. Bu adet, aile reisinin yaşamının uzaması ve ailenin köle değil, hür olmasını dilemek anlamındadır.

Taşlik

Roş Aşana’nın ilk günü, öğle vaktinde, Taşlik adı verilen ritüel gerçekleşir. Bir akarsuyun yanı başında dualar okunur ve sembolik olarak okuyan kişinin günahları akan suya karışır ve yok olur.

Geleneksel Selamlamalar

Roş Aşana’nın ilk gecesinde, akşam ayininde sonra Hasidik Yahudiler, Le'shana Tova Tikoteiv Vetichoteim (Le'Alter LeChaim Tovim U'Leshalom) “İyi bir yılın ve güzel bir yaşamın olsun” derler.^[12]^[13]
Şana Tova “iyi yıllar”
Shana Tova Umetukah İbranicede “Tatlı ve iyi yıllar." (שנה טובה ומתוקה)

Kaynakça

^ Levililer 23:23–32
^ ^a ^b Jacobs, Louis. "Rosh Ha-Shanah." Encyclopaedia Judaica. Ed. Michael Berenbaum and Fred Skolnik. Vol. 17. 2nd ed. Detroit: Macmillan Reference USA, 2007. 463-466.
^ Mulder, Otto (2003). Simon the High Priest in Sirach 50: An Exegetical Study of the Significance of Simon the High Priest As Climax to the Praise of the Fathers in Ben Sira's Concept of the History of Israel. BRILL. s. 170. ISBN 9789004123168.
^ Tractate on Rosh Hashanah I,2
^ Tractate on Rosh Hashanah, I,16b
^ Tractate Rosh Hashanah 1:1
^ "Rosh HaShanah and the Gregorian calendar". Oztorah.com. 30 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2012.
^ "Why is Yom Kippur never on a Sunday". Askmoses.com. 9 Aralık 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2012.
^ A popular mnemonic is "lo adu rosh" ("Rosh [Hashanah] is not on adu"), where adu has the numerical value 1-4-6 (corresponding to the numbering of days in the Jewish week, in which Saturday night and Sunday daytime make up the first day).
^ Maimonides, Yad, Laws of Repentance 3:4
^ Jewish Law permits the Shofar to be blown in the presence of a rabbinical court called the Sanhedrin, which had not existed since ancient times. A recent group of Orthodox rabbis in İsrail claiming to constitute a modern Sanhedrin held, for the first time in many years, an Orthodox shofar-blowing on Shabbat for Rosh Hashanah in 2006. TheSanhedrin.net: Shofar Blowing on Shabbat 15 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (translation of Haaretz 26 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. article)
^ "Jewish Holiday Greeting Chart". Patheos.com. 26 Temmuz 2012. 8 Ocak 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Eylül 2012.
^ Ataş, Cihan (26 Eylül 2022). "Nar ile kutlanan Yahudi yılbaşı Roş Aşana". Medyascope. 26 Eylül 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Ocak 2023.