Rigoletto

Rigoletto
	; Titta Ruffo, Rigoletto rolünde
Özgün isim	Rigoletto
Müzik	Giuseppe Verdi
Gala	11 Mart 1851
İlk gösterim yeri	La Fenice, Venedik
Oyuncular	Rigoletto: Dük'ün soytarısı, bariton; Gilda, Kızı, soprano; Mantua Dükü, tenor; Sparafucile: Bir kiralık katil, bas; Maddalena: kız kardeşi, kontralto; Giovanna: Gilda'nin dadısı, mezzosoprano; Kont Ceprano: bas; Kontes Ceprano: Karısı, mezzosoprano; Matteo Borsa: Bir saraylı, tenor; Kont Monterone: bariton; Marullo: bariton; Bir saray teşrifatçısı: bas; Bir soylu genç hizmetkar: mezzo-soprano;

Rigoletto Giuseppe Verdi tarafından bestelenmiş üç perdelik bir operadır. İtalyanca liberetoyu Victor Hugo'nun Le roi s'amuse adlı oyundan uyarlayarak Francesco Maria Piave yazmıştır. Operanın prömiyeri 11 Mart 1851 tarihinde Venedik'teki La Fenice opera evinde yapılmıştır. Bu opera çok kişi tarafından çalışma hayatının orta yıllarında Verdi'nin ortaya çıkardığı başyapıtlardan biri olarak görmektedirler. Modern çağlarda standard opera repratuvarının vazgeçilmez bir eseri olarak devamlı olarak sahneye konulmaktadır. Kuzey Amerika'da en çok oynanan 20 opera eseri arasında 9. sırayı almıştır.^[1]

Hazırlanışı

1850'de Venedik La Fenice opera evi Verdi'ye yeni opera teklif etmiştir. Verdi ele o zamanlar en iyi operaların bestekârı olduğu için konu seçimi kendisine bırakılmıştır.

Verdi kendisi için Ernani, I due Foscari, Macbeth, Il Corsaro ve Stiffelio operalarının liberetolarını yazmış olan "Piave"'ye Aleksander Dumas Fils'in "Kean" adlı eserine bakmasını istedi. Fakat tam bu sırada şans eseri olarak Victor Hugo'nun Le roi s'amuse eserini görüp beğendi. Fakat bu siyasi bakımdan çok tartışmaya yol açmış bir eserdi ve Kuzey İtalya'yı idaresi altında bulunduran Avusturya-Macaristan İmparatorluğu'nun sansür otoritelerinden geçmesinin zor olacağı düşünülmekteydi. Fakat Piave, Hugo'daki kralı Montua düküne değiştirdi ve siyasi güçlerin hoşlanmadığı tarafları atarak ve isimleri değiştirerek sansür otoritelerine uygun bir uyarlamayı başardı. Mekan Montua'ya ve hükümdar olan düke değiştirildi; eserin yazıldığı zamanda artık ne Mantua düklüğü ne de dükün ait olduğu Gonzalgo hanedanının bir üyesi hayatta bulunmaktaydı. Gilda'nın yatak odası sahnesi kaldırıldı. Kahramanın ismi Triboulet'den (Fransızca rigolo yani gülünç sözcüğünden çıkartılan) Rigelotto'ya çevrildi. 1850 yılı yazında Verdi ve Piave Verdi'nin doğum şehri olan Busattoya çekilip, yaptıkları yoğun çalışmalar sonucu libereto yazılıp bestesi yapılabildi.

Venedik Le Fenice opera evindeki prömiyer temsil için çok iyi tanınmış fakat genç şarkıcılar seçilmişti. Arya, ikili ve ensamble şarkılarının çok popüler olacağı tahmin edildiği için provalar asgariye indirildi ve orkestra üyeleri ve şarkıcılardan gizlilik kurallarına uymaları istendi. Gerçekten açılış temsili, özellikle dramatik sahneler, büyük bir başarı sağladı. Ertesi sabah Dük'un aryası olan "La donna è mobile" Kadın uçarıdır sokaklarda ıslıkla çalınmakta ve hatta hatırlayabilenler tarafından şarkı halinde söylenmekte idi.

Roller

Rol	Ses tipi	Prömiyerde roller, 11 Mart 1851^[2]^[3] (Orkestra şefi: - )
Rigoletto, Dük'ün soytarısı	bariton	Felice Varesi
Gilda, Rigoletto'nun Kızı	soprano	Teresa Brambilla
Mantua Dükü	tenor	Raffaelle Mirate
Sparafucile, Bir kiralık katil	bas	Paolo Damini
Maddalena, kız kardeşi	kontralto	Annetta Casaloni
Giovanna, Gilda'nin dadısı	mezzo-soprano	Laura Saini
Kont Ceprano	bas	Andrea Bellini
Kontes Ceprano, Karısı	mezzosoprano	Luigia Morselli
Matteo Borsa, Bir saraylı	tenor	Angelo Zuliani
Kont Monterone	bariton	Feliciano Ponz
Marullo	bariton	Francesco De Kunnerth
Bir saray teşrifatçısı	bas	Giovanni Rizzi
Bir soylu genç hizmetkar	mezzo-soprano

Konu özeti

Mekan: Mantua ve civarı.

Zaman: 16, yüzyıl

I. Perde

1. Sahne: Sarayda bir oda

Sarayında bir toplantıda çapkın Dük mümkün olduğu kadar çok sayıda kadınla birlik olarak zevkli bir hayat geçirmek üzerinde bir şarkı söyler. (Questa o quella - "Bu kadın veya şu bir başkası"). Kiliseyi ziyarette tanımadığı bir güzel kız görmüştür ve onunla birlikte olmayı arzu etmektedir. Fakat aynı zamanda Ceprano Kontesi'ni de baştan çıkarmak arzusundadır. Dük'ün kambur soytarısı, Rigoletto, Dükü'un eskiden dikkatini çeken saray hanımlarının kocalarıyla alaya başlar ve Dük'e bu kocaları ya hapis ederek ya da idam ettirerek bertaraf etmesini tavsiye eder. Soylu saraylılar Rigoletto'dan intikam almaya karar verirler. Bundan sonra Rigoletto Moterone Kontu ile, kızının Duk tarafından baştan çıkartılıp sonra kenara atılması dolayısıyla, alaya alır. Dük'un emri ile tutuklanan Monterone Kontu, Dük'e ve Rigoletto'ya beddua edip onları lanetler.

2, Sahne: Bir sokak ve Rigoletto'nun evinin avlusu

Bu lanetleme ile düşünceye dalan soytarı evine yaklaşmaktadır ve tam o sırada kiralık katil Sparafucile tarafından durdurulur ve Sparafucile soytarı'ya hizmete hazır olduğunu bildirir. Rigoletto kendi ile kiralık katilin durumunun benzemekte olduğunu ifade eder. (Pari siamo! - "Birbirimize benziyoruz!"). Sparafucile kılıcını saplayıp adam öldürmektedir; Rigoletto ise '"zehir gibi" laflarıyla kurbanlarını saplamaktadır. Kambur soytarı evinin sokak kapısını açarak içeri girer ve kızı Gilda orada bulunmaktadır. Birbirlerini kucaklayıp karşılarlar (Figlia! Mio padre! - "Kızım! Babam!"). Rigoletto kendinin bir kızı olduğunu Dük'ten ve diğer şehir halkından saklamaktadır ve kızı Gilda ise babasının ne iş yaptığından habersizdir. Kızını herkesi görünmekten men ettiği için Gilda ancak Kilise'de dua ederken başkaları tarafından görülebilmektedir.

Rigoletto ayrıldıktan sonra Dük ortaya çıkar. Gilda'nin dadası Giovanna'ya kilisede bir genç öğrenciyi görüp tanıdığını; bu öğrenciyi pek fakir olması halinde bile sevebileceğini ve babasına bu gerçeği söylemediği için kendini suçlu gördüğünü itiraf ettiğini duyar. Gilda tam bu gence âşık olduğunu tekrarlarken, Dük içeri girer; Gilda önce onunla tekrar görüşmeyi reddetmesine rağmen kendinin de ona âşık olduğunu bildirir. Gilda ismini sorduğu zaman kararsız bir tavırla adının Gualtier Melde olduğunu söyler. Bir kapı gürültüsü duyan ve gelenin babası olduğundan şüphelenen Gilda Dük'ün hemen ayrılmasını ister ve ikisi de birbirlerine olan aşklarını tekrarladıktan sonra Dük ayrılır. Yalnız kalan Gilda bu öğrenciye olan aşkını düşünüp kendi kendine bir şarkıya başlar (Gualtier Malde! ... Caro nome - '"Ne cok sevdiğim isim...Gualtier Maldè!")

Daha sonra intikam almak için etrafı duvarla çevrili evin dışına gelen soylu saraylılar, Rigoletto'yu hedeflerinin Ceprano Kontesi'ni kaçırmak olduğunu inandırarak onlara yardım etmesini sağlarlar. Planlarına ve hazırlıklarına Rigoletta yardım eder, ama onlar gerçekte Gilda'yi kaçırırlar. En sonunda Rigoletto kendini kandırıldığını anlar ve Ceprano Kontu'nun bedduasını hatırlayarak çöküp düşer.

II. Perde

Dük'ün Sarayı

Dük Gilda'nın ortadan kaybolmasından kaygılıdır (Ella mi fu rapita! - "Benim elimdeyken kaçırıldı.") ve ('Parmi veder le lagrime" - "Gözyaşlarını görür gibiyim."). Soylular Rigoletto'nun metresini kaçırdıklarını haber verirler ve onların tanımlamalarından Dük bunun Gilda olduğunu anlar. Dük hemen kızın kapatıldığı odaya koşar (Possente amor mi chiama - "Çok büyük bir sevda beni çağırıyor."). Dük'ün bu acayip davranışından önceleri kafaları karışan saraylı soylulara o zaman Rigoletto'yu alaya almaya başlarlar. Rigoletto önce hiç aldırmazmış gibi yaparak Gilda'yi bulmaya çalışır, çünkü kızının Duk'un eline düşmesinden korkmaktadır. Fakat sonunda saraylıları şaşırtarak gerçekte kızını aramakta olduğunu itiraf eder ve saraylılardan onu bulmak icin kendine yardım etmelerini ister. (Cortigiani, vil razza dannata - "Soyları lanetlenmiş saraylılar"). Gilda koşarak içeri girer; babasına orada bulunanları dışarı atmasını ister ve kendine sarayda ne olduğunu ayrıntılı açıklar (Tutte le feste al tempio - "Tüm kutlu olan günlerde"). Rigeletto Dük'den öç almak istemektedir fakat Gilda Dük'ün tarafını tutmaktadır ve bundan vazgeçmesini ister (Sì! Vendetta, tremenda vendetta! - "Evet! İntikam, korkunç bir intikam!")

III.Perde

Bir han'ın dışında bir sokak

Sahnenin bir kısmında, iki odasının içi seyircilerin görüşüne açık Sparafucile'nin evi bulunmaktadır. Rigoletto ve Dük'ü hala sevmekte olan Gilda evin dışına gelirler. Dük'ün sesi kadınların uçarı tabiatlarına ve sadakatsizliklarine dair aryayı söylemektedir (La donna è mobile- "Kadın uçarıdır'"). Rigoletto Dük'ün kiralık katilin evinde bulunduğunu ve Sparafucile'nin kızkardeşi olan Maddalena'yi baştan çıkartmakla uğraştığını kızı Gilda'ya böylece inandırır (Bella figlia dell'amore - "Sevdanın güzel kızı")

Rigoletto misafirini öldürmeye hazır olan kiralık katille pazarlığa girişir ve Dük'ü öldürmesi için 20 Venedik altını teklif eder. Kızına bir erkek elbisesi giyerek Verona'ya kaçmaya hazırlanmasını söyler ve kendisi sonradan ona iştirak edeceğini söyler. Karanlık bastığı zaman bir fırtına geleceği anlaşılır ve Dük geceyi o evde geçirmeye karar verir. Sparafucile Dük'e zemin katta bir yatak odası verir. Hala Dük'e âşık olan Gilda, Dük'ün sadakatsiz olduğunu bilmekle beraber, erkek elbiseleri giyip Dük'ün kaldığı evin önüne geri gelir. Maddalena'nin kardeşinden Dük'ün hayatını bağışlaması için yalvarmalarını duyar. Sparafucile, geceyarısına kadar Dük'ün yerine öldürebileceği başka bir kişi bulursa kızkardeşinin isteğini yerine getirip Dük'ün hayatını bağışlayacağını söyler. Gilda kendini Dük yerine kurban etmeye karar verir ve eve girer. Kiralık katil hemen hücum edip onu öldürücü şekilde yaralar.

Gece yarısı Rigoletto suikast ücreti ile geri döner; bir çuvala konulup bağlanmış olan bir insan sırtına yüklenir ve bu zaferine çok sevinmektedir. Suya batırmak için cesede birkaç ağır taş bağlar; fakat tam onu itip suya atacakken Dük'ün sesini yine "Kadın uçarıdır" aryasının nakaratını söylerken duyar. Şaşırır; çuvalı açar ve ağır yaralı ama daha ölmemiş olan kızını görür. Birkaç dakika için Gilda kendine gelir ve sevgilisinin yerine ölmekten haz duyduğunu babasına söyler (V'ho ingannato - "Baba, seni aldattım.") Gilda bundan hemen sonra son nefesini verir. Rigoletto'nun hiç beklemediği korkunç akıbet başına gelmiştir; "Lanetlendim" diye yeisle inlemeye başlar.

Ünlü müziksel parçalar

I. Perde

Prelüd:
Questa o quella per me pari sono: Dük'ün baladı
Pari siamo!: Rigoletto'nun monologu
Figlia! Mio padre!: Rigoletto ve Gilda ikilisi
È il sol dell'anima: Dük ve Gilda ikilisi
Caro nome: Gilda 'nın romans aryası

II. Perde

Ella mi fu rapita!... Parmi veder le lagrime: Dük'ün aryası
Cortigiani, vil razza dannata: Rigoletto'nun aryası
Tutte le feste al tempio... Sì, vendetta, tremenda vendetta: Rigoletto ve Gilda ikilisi

III. Perde

La donna è mobile: Dük'ün ünlü aryası
Un dì se ben rammentomi... Bella figlia dell'amore: Dörtlü
V'ho ingannato, colpevole fui: Gilda ve Rigoletto ikilisi

Seçilmiş ses kayıtları

Yıl	Roller (Mantua Dükü, Rigoletto, Gilda, Sparafucile, Maddalena)	Orkestra şefi, Opera Evi ve Orkestra	Marka
1935	Frederick Jagel ve Jan Kiepura, Lawrence Tibbett, Lily Pons, Virgilio Lazzari, Helen Olheim	Ettore Panizza Metropolitan Opera orkestra ve korosu	Audio CD: Naxos Tarihî Kat: 8.110020-1
1950	Jan Peerce, Leonard Warren, Erna Berger, Italo Tajo, Nan Merriman	Renato Cellini Robert Shaw (koral), RCA Victor Orkestrası and Robert Shaw Korosu	Audio CD: Membran/Quadromania Kat: 222182-444 (Il trovatore oparası da birlikte)
1955	Giuseppe di Stefano, Tito Gobbi, Maria Callas, Nicola Zaccaria, Adriana Lazzarini	Tullio Serafin, Teatro alla Scalaorkestra ve korosu	Audio CD: EMI Kat: 747469
1963	Alfredo Kraus, Robert Merrill, Anna Moffo, Ezio Flagello, Rosalind Elias	Georg Solti, RCA Italiana Opera orkestra ve korosu	Audio CD: RCA Victor
1971	Luciano Pavarotti, Sherrill Milnes, Joan Sutherland, Martti Talvela, Fuguette Tourangeau	Richard Bonynge, London Symphony Orkestrası Ambrosian Opera Korosu	Audio CD: Decca Kat: 414-269-2
1977	Plácido Domingo, Cornell MacNeil, Ileana Cotrubas, Justino Díaz, Isola Jones	James Levine, Metropolitan Opera orkestra ve korosu (prodüktör John Dexter)	DVD: Deutsche Grammophon Kat: 00440 073 0930
1982	Luciano Pavarotti, Ingvar Wixell, Edita Gruberova, Ferruccio Furlanetto Victoria Vergara	Riccardo Chailly, Wiener Philharmoniker Konzertvereinigung Wiener Staatsopernchor (film direktör:Jean-Pierre Ponnelle)	DVD: Deutsche Grammophon Cat: 00440 073 4166 DVD: Decca Kat: 071401
1998	Luciano Pavarotti, Vladimir Chernov, Cheryl Studer, Roberto Scandiuzzi Denyce Graves	James Levine, Metropolitan Opera orkestra ve korosu (prodüktör: Pal Christian Moe)	Audio CD: Deutsche Grammophon Kat: 447 064-2

Not: "Kat:" ses kayıt şirketinin verdiği katalog numarası.

Medya

"Bella figlia dell'amore": Enrico Caruso, Bessie Abott, Louise Homer ve Antonio Scotti. (1907) Victor Records şirketi ses kaydı:

Enrico Caruso tarafından söylenen La donna è mobile aryası (1908):

Enrico Caruso tarafından söylenen La donna è mobile aryası (1908)

Dipnotları

^ [1] 22 Ağustos 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. OPERA America'nın sahneye konulan "En üst 20" opera eseri listesi.
^ Listenin kaynağı: Budden, Julian: The Operas of Verdi (Cassell), Cilt 1, say. 476.
^ San Diego Opera [2] 24 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Operapaedia - Rigoletto (roller)

İçsel kaynaklar

Dışsal kaynaklar

[3] "Opera Türkiye" websitesinde Verdi'nin "Rigoletto" operası konu özeti. (Erişim:18.5.2010)
[4]29 Eylül 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Rigoletto piyano ve ses için notalar. (İtalyanca)(Erişim:7.2.2009)
[5]8 Temmuz 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Metropolitan Opera Rigoletto konu özeti (İngilizce)(Erişim:7.2.2009)
[6] Rigoletto Parasız MP3 ses kaydı. (Erişim:7.2.2009)
[7] Rigoletto librettosu. (İtalyanca)(Erişim:7.2.2009)
[8]29 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Rigoletto librettosu. (İtalyanca)(Erişim:1.4.2009)
rigoletto: türkçe online opera rehberi 24 Kasım 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.