Radbruch formülü

Radbruch formülü (Almanca: Radbruchsche Formel), ilk olarak Alman hukuk profesörü ve politikacı Gustav Radbruch tarafından 1946 tarihli bir makalede formüle edilen bir hukuk teorisidir. Teoriye göre bir yargıç, bir kanun ile adil olarak gördüğü şey (adalet) arasında bir çelişki olduğunu görüyorsa ve söz konusu kanun, ancak ve ancak "dayanılmaz derecede adaletsiz" ise veya insanların kanun önündeki eşitliğini ''kasıtlı olarak göz ardı ediyorsa'' yasayı uygulamamalıdır.

Radbruch'un formülü kaynağını bir Kara Avrupası hukuk sisteminden almaktadır. Formülün Radbruch'un Nazi Almanyası'ndaki yargı deneyimine bir tepki olarak ortaya çıktığına inanılmaktadır ve formül Federal Almanya Cumhuriyeti'ndeki mahkeme kararlarında birçok kez uygulanmıştır. Nazi döneminde alınan kararların hepsinin yasal bir dayanağının olması (ırk ayırımını öngören ve Yahudiler ile evlenmeyi yasaklayan 'Nürnberg Yasaları' yasaları gibi) yürürlükte olan kanunların her zaman adil olup olmadığı ve adil değil ise uygulanmak zorunda olunup olunmadığı konusunda tartışmalar yaratmıştır. Hakim önüne gelen olayda yürürlükteki kanunları uygulamak zorundadır ancak ya kanunlar adil değilse ne olacaktır veya eğer hakim yürürlükte olan ve uygulamakla yükümlü olduğu ancak adil olmayan bir kanunu uygularsa daha sonra sorumlu olacak mıdır gibi sorular sorulmuştur. Yürürlükte olan kanunların istisnasız olarak uygulanmasını katı bir şekilde savunan hukuki pozitivizm bu konularda eleştirilmiştir. Bu sorulara ilişkin bir cevap arayışında olan bu formül, savaş sonrası yargılamalarda kullanılmış ve Nazi döneminde yürürlükte olan adaletsiz kanunları uygulayan kişiler bu formülle cezalandırılabilmiştir.

Teoriden ilk kez bahsedilen Gesetzliches Unrecht und übergesetzliches Recht makalesi, bazı yazarlar tarafından 20. yüzyılın en etkili Alman hukuki-felsefi yazılarından biri olarak kabul edilir.^[1]

İkinci Dünya Savaşı'ndan önce Radbruch, hukuk ve ahlak arasında katı bir ayrım olması gerektiğini söyleyen mutlak hukuki pozitivizmin bir destekçisi gibi görünüyordu. Bu görüşe göre yargıçlar pozitif hukuku (yani var olan yürürlükteki yasaları) istisnasız bir şekilde uygulamak zorundaydılar. Üçüncü Reich dönemine dair deneyimleri (o zamanlar bir profesör olan Radbruch'un öğretmenlik yapmasının yasaklandığı dönem), Radbruch'un görüşünü değiştirmiş gibi görünüyordu. Savaşın bitiminden kısa bir süre sonra Radbruch, formülünü ilk kez 1946 tarihli bir makalesinde dile getirdi.

Hem Alman Federal Anayasa Mahkemesi hem de Federal Adalet Divanı Radbruch'un formülünü defalarca uygulamıştır. İlk görünümü Nasyonal Sosyalist dönemindeki suçlarla ilgili davalarda oldu. Bu davalardaki sanıklar, eylemleri sırasında geçerli olan Nasyonal Sosyalist yasalarına göre eylemlerinin yasal olduğunu savundu. Mahkemeler Radbruch'un formülünü kullanarak şunu iddia etti: bazı kanunlar o kadar tahammül edilemezlerdi ki, kanun olarak kabul edilemezlerdi ve dolayısıyla söz konusu fiilleri haklı çıkarmak için kullanılamazlardı. Daha yakın zamanlarda formül, Doğu Alman askerlerine karşı olan davalarda yeniden ortaya çıktı.