Rıza Tevfik Bölükbaşı
| Rıza Tevfik Bölükbaşı Bey | |
|---|---|
 Osmanlıca Edirne mebus-u muhteremi feylesof doktor Rıza Tevfik Bey, 1910. | |
| Doğum | 1869 Cisri Mustafapaşa, Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | 30 Aralık 1949 (80–81 yaşında) İstanbul, Türkiye |
| Defin yeri | Zincirlikuyu Mezarlığı, İstanbul |
| Takma ad | Feylesof Rıza |
| Milliyet | Osmanlı Türkü |
Rıza Tevfik Bölükbaşı (d. 1869, Cisr-i Mustafapaşa – 31 Aralık 1949, İstanbul), Türk şair, filozof ve siyasetçidir.
Hece vezninde yazdığı şiirlerle tanınan Rıza Tevfik Bölükbaşı, felsefeye merakı nedeniyle Feylesof Rıza olarak anılırdı. Tıp eğitimi gören Rıza Tevfik, Osmanlı döneminde milletvekilliği, Millî Eğitim Bakanlığı da yapan çok yönlü bir kişilikti. Politikadaki tutarsızlıkları ve ateşli kişilik yapısı nedeniyle olaylarla dolu bir ömür sürdü. Sevr Antlaşması’nı imzalayan Osmanlı delegesi olarak Yüzellilikler arasında yer aldığı için uzun yıllar sürgünde yaşadı; gurbet acısını, şiirlerinde dile getirdi. Sürgünde iken yazdığı "Uçun Kuşlar" isimli şiirinde yer alan,
- "Uçun kuşlar uçun! Burada vefa yok!
- Öyle akar sular, öyle hava yok!
- Feryadıma karşı aks-i sedâ yok!
- Bu yangın yerinde soğuk kül vardır."
kıt'ası, o zamanki sıla özlemini dile getirir.
Hayatı
Çocukluk, gençlik yılları ve eğitimi
Rıza Tevfik, 1869 yılında Cisr, Edirne Eyaleti'nde (günümüzde Bulgaristan'da bulunan Svilengrad'daki Mustafapaşa), Çerkes kökenli bir annenin ve Arnavut kökenli bir babanın ilk çocuğu olarak doğdu.[2][3][4] Daha sonrasında Edirne'de intihar ederek ölen bir de bir erkek kardeşi Besim vardı.
Mülkiye Valisi olan babası tarafından İstanbul'daki bir Yahudi okuluna[5] yerleştirilen Rıza Tevfik, erken yaşta İspanyolca ve Fransızca öğrendi. Öğrenci yılları boyunca önce ünlü Galatasaray Lisesi'nde ve daha sonra İmparatorluk Tıp Okulu'nda (Tıbbiye) öğrenim gördü. Huzursuz bir kişiliğe sahip olduğundan sürekli dikkat çekiyordu. Ancak otuz yaşında tamamen mezun olabildi ve bunun sonunda doktor oldu.
1869 yılında Cisr'de (o yıllarda Edirne vilayetine bağlı bir kaza; günümüzde Bulgaristan’ın Hasköy iline bağlı Svilengrad ilçesi) doğdu. Babası Mülkiye kaymakamlarından Hoca Mehmet Tevfik, annesi Kafkas muhacirlerinden Münire Hanım idi. Mehmet Tevfik Bey’in emekli olmasından sonra ailesi ile gelip yerleştikleri İstanbul’da kardeşi Ahmet Nazif dünyaya geldi. Bir Musevi okulunda öğretmenlik yapan Mehmet Tevfik Bey oğlunu da aynı okula kaydetti.[6] Rıza Tevfik bu okulda Yahudi İspanyolcası ve Fransızca öğrendi.
1879'da babasının savcı yardımcısı olarak atanması üzerine göç ettikleri İzmit’te Münire Hanım sıtmadan hayatını kaybedince aile İstanbul’a döndü. Rıza Tevfik, babasının Gelibolulu bir ailenin kızı olan Şakire Hanım’la evlenmesinden sonra eğitimine bir süre Gelibolu’da bir Ermeni mektebinde devam etti; ardından Gelibolu Rüştiyesi’nde okuyarak okulu birincilikle bitirdi.[6]
1885’te Mektebi Mülkiyeyi Şahane’ye girdi, özellikle edebiyat derslerinde başarılı oldu; ancak üçüncü sınıfta iken babasını kaybetti (1891), arkasından da ihtilalcilikle suçlanarak bazı hocalar ve öğrencilerle birlikte okuldan çıkarıldı.
Doktorluk mesleğine ilgi duymadığı hâlde eğitimine devam edebilmek için Tıbbiye'ye girdi.[6] Öğrencileri etrafına toplayıp Namık Kemal'in hürriyet şiirlerini okuması; cumhuriyet hakkında konuşmalar yapmaya başlaması bu okuldan da uzaklaştırılmasına sebep oldu ancak Umumi Mektepler Nazırı Mustafa Zeki Paşa’ya yazdığı bir dilekçe sayesinde okula geri dönebildi. Ertesi sene Sirkeci'de bir kahvede hürriyet, adalet ve hükûmet şekilleri üzerine yaptığı bir konuşma nedeniyle hapsedildi; bu defa da Zaptiye Nazırı Hüseyin Nazım Paşa'nın aracılığı ile hapisten kurtulup okula dönebildi. Okulu 1897’de bitirip doktor olabildi.
Gümrük idaresinde, sonra Cemiyeti Tıbbiyeyi Mülkiye'de, daha sonra Karantina İdaresinde doktor olarak çalıştı. Tıbbiye’nin son sınıfında iken ilk Türk kadın pedagoji öğretmeni Ayşe Sıdıka Hanım ile evlenerek 3 kız çocuğu sahibi olan Rıza Tevfik 1903’te çocukları henüz 3, 4 ve 7 yaşlarında iken eşini kaybetti. Ertesi yıl ikinci evliliğini Nazlı Hanım ile yaptı; bu evliliğinden iki oğlu oldu.[6]
1908'li yıllarda ise Ulum-u İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası'nın kurucuları arasında yer aldı ve bu dergide çeşitli yazılar yazdı.[7]
Siyasete girişi
O dönemde gizli bir cemiyet olan İttihat ve Terakki Cemiyeti’ne 1907’de Manyasizade Refik Bey’in ısrarıyla girdi.[6] Ertesi sene Meşrutiyet ilan edildiğinde Rıza Tevfik, Selim Sırrı Bey (Tarcan) ile birlikte İstanbul’da at üstünde dolaşıp nutuklar vererek halkın galeyanını kontrol altına almada başarılı oldu.[a] Devrim günleri boyunca iri cüssesi ile de nam salan Rıza Tevfik, Dersaadet’in en etkili kişileri arasına girdi ve kendisine siyaset yolu açıldı. Genel seçimde Osmanlı parlamentosuna Edirne mebusu olarak girdi.
1910 yılında İttihat ve Terakki Fırkası’nın meclisi feshetmesi üzerine istifa etti; iki yıl sonra Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na girdi. İttihat ve Terakki Fırkası’ndan eski arkadaşları tarafından Sultanahmet’teki cezaevinde bir ay kadar hapsedilen; bir yıl sonra Gümülcine’de 1912 Osmanlı genel seçimleri sırasında propaganda yaparken yine eski partili bir grup tarafından fena hâlde dövülen Rıza Tevfik, ikinci seçimde mebus seçilemeyince siyaseti bir süre için bırakmıştır.[6]
Felsefe dersleri, konferansları
Bu dönemde devrin belli başlı gazete ve dergilerinde şiirler, edebiyat ve felsefe ile ilgili makaleler yazdı; ülkenin I. Dünya Savaşı’na sürüklenmesine karşı çıktı. Tiyatro salonları ve kıraathanelerde halka açık verdiği konferanslar ile tanındı.
Vaniköyü'nde Raif Oğan'ın kurduğu Rehberi İttihad-ı Osmâni özel lisesinde Türkiye'de ilk defa felsefe dersleri verdi.[6] Bu dersler önce “Mebhas-i Marifet (Bilgi Teorisi)” adıyla taş basma olarak basıldıktan sonra 1914’te “Felsefe Dersleri-Birinci Kısım” adıyla yayımlanmıştır. Yakın dostu Tevfik Fikret’in 1915’te ölümünden sonra Arnavutköy Kız Koleji'nde ve Robert Kolej'de Fikret’ten boşalan edebiyat derslerini verdi.
Siyasete dönmesi ve Darülfunun hocalığı
1918’de siyasete yeniden dönerek son Osmanlı kabinesinde Maârif Nâzırı (Eğitim Bakanı) olarak bulundu. Felsefenin eğitim sisteminde yer alması için çabaladı. Aynı yıl Hür ve Kabul Edilmiş Masonlar Büyük Locası'nın büyük üstadı seçilerek burada bir yıl görev yaptı.[8] 16 Mart 1919'da Meclis-i Âyan üyeliğine atanmıştır. 1919-1920’de Şura-yı Devlet (Danıştay) Reisliği’ne getirildi.
Aynı tarihlerde Darülfünun’da felsefe ve estetik dersleri verdi. Padişah Vahdettin ve Damat Ferit Paşa'nın ısrar ve baskısı sonucu 1919'da Paris'te toplanan barış konferansına Türkiye temsilcisi olarak katılmak zorunda kaldı. Ertesi yıl ise Sevr Antlaşması’nı imzalayan heyette yer almak zorunda kaldı. Darülfünun’daki öğrencileri onun Sevr'e imza koyan heyette yer almasını büyük tepki ile karşılayıp derslerini boykot ettiler, protesto gösterileri düzenlediler. Darülfünun grevine yol açan gerilimin son damlası Süleyman Nazif ile Hüseyin Daniş arasında Fuzûlî’nin Türklüğü üzerine yapılan tartışma olmuştur. 29 Mart 1922’de yapılan konferansta hakem rolünü üstlenen Rıza Tevfik, Fuzûlî'nin Türk değil, Acem olduğunu iddia etmiş, “Türk de olsa ne çıkar” diyerek nutkuna devam etmişti. Ertesi gün Edebiyat Fakültesi öğrencileri bir kararname hazırlayarak Rıza Tevfik, Ali Kemal, Hüseyin Daniş, Cenab Şahabettin ve Marujan Barsamiyan’ın görevlerinden istifa etmelerini istediler. Edebiyat Fakültesi’nde başlayan boykot diğer üç fakülteye de sıçradı. Gelişmeler üzerine üniversite nizamnamesi değiştirilerek hocaların durumu hakkında karar verme yetkisi Darülfünun Divanı’na bırakılmış ve Divan söz konusu hocalara süresiz izin vererek bir anlamda öğrencilerin isteklerini yerine getirmiştir.[9] Rıza Tevfik, kurumdan istifa etti.
Sürgün yılları
Aleyhinde oluşan olumsuz hava nedeniyle korkan Rıza Tevfik, Millî Mücadele aleyhtarı Ali Kemal’in linç edilmesi üzerine Mısır'a gitmekte olan bir yük gemisine binerek 8 Kasım 1922’de ülkeyi terk etti.
Türkiye’den ayrılışından bir buçuk yıl sonra TBMM’nin aldığı bir kararla sürgüne gönderilecek Yüzellilikler listesinde yer aldı. Listede yer almasının nedeni, Sevr’i imzalayan heyette yer alması idi. Sürgün yıllarında Hicaz, Amerika Birleşik Devletleri, Ürdün ve Lübnan'da yaşadı. Ürdün Kralı Emir Abdullah kendisine yakınlık göstermiş, maaş bağlamış; Divan tercümanlığı ve Asarı Atika müdürlükleri görevlerinde bulunmasını sağlamıştır. 1928'de ABD'de bulunan çocuklarını ziyaret edip orada Türk edebiyatı hakkında çeşitli konferanslar veren Rıza Tevfik, 1934'te Ürdün'deki resmî görevinden emekli oldu. Lübnan kıyılarında Beyrut yakınlarındaki Cünye kasabasına yerleşti.
Son yılları
1939’da çıkan Af Kanunu’ndan faydalanarak 1943’te kendi ifadesiyle "hesaplaşmak için değil, helalleşmek için" yurda döndü.
30 Aralık 1949’da felç tedavisi için yattığı İstanbul Vakıf Gurebâ Hastanesi’nde saat 21.30’da zatürreden öldü.[10] Cenaze namazı 1 Ocak 1950’de Şişli Camii’nde kılınmıştır. Defni ardından Rıza Tevfik’i çok seven Refi' Cevad Ulunay mezarı başında insanlara konuşma yapmıştır.[11] Mezarı, Zincirlikuyu Asrî Mezarlığı’nda bulunmaktadır.
Eserleri
Servet-i Fünûn edebiyatının kuruluş yılları olan 1895'ten itibaren devrin edebî dergilerinde Abdülhak Hamit etkisi altında aruz vezniyle şiirler yayımladı. Asıl şöhretini 1913'ten sonra yayımladığı şiirlerle kazandı.[6] Millî edebiyatın oluştuğu bu dönemde hece vezni ve kısmen sade Türkçe ile şiirler yazdı; divan, koşma ve nefes tarzındaki şiirleriyle bir dönemin halk edebiyatının canlanmasına yardımcı oldu.
Rıza Tevfik Bölükbaşı, bütün şiirlerini tek kitabı olan Serâb-ı Ömrüm adlı kitabında bir araya getirmiştir. Bu kitap, 1934’te Lefkoşa’da basıldı.
Halk edebiyatının tanıtılması ile ilgili çalışmalar da yapan Bölükbaşı’nın Ömer Hayyam çevirileri, Tevfik Fikret hakkında incelemesi ve Darülfünun'da vermiş olduğu felsefe derslerinin ders notları kitaplaştırılarak Felsefe Dersleri adıyla yayımlanmış olup felsefi açıdan Türk fikir hayatında önemli bir yere sahiptir. Bu eserin transkripsiyonu 2001 yılında Dr. Münir Dedeoğlu tarafından günümüz Türkçesiyle yeniden yayımlanmıştır.
"Abdülhak Hamid ve Mülâhazât-ı Felsefiyesi" adlı eserini Abdullah Uçman İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları'ndan çıkarmıştır.
Bazı hatıraları, (İletişim Yayınları) tarafından "Biraz da Ben Konuşayım" başlığıyla yayımlanmıştır.
Notlar
- ^ Bu dönemdeki faaliyetleri için bkz. Y. Doğan Çetinkaya, 1908 Osmanlı Boykotu: Bir Toplumsal Hareketin Analizi, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2004). Yine Canlı Tarihler (İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1944) serisinin 4. cildinde Selim Sırrı Tarcan bölümüne de başvurulabilir.
Kaynakça
- ^ Salname-i Nevsal-i Afiyet_1315. 1315.
- ^ Rıza Tevfik (1950). Bütün cepheleriyle Rıza Tevfik: şiirler, makaleler, hatıralar. Halk Basımevi. s. 8.
Rıza Tevfik'in Hayatı ve Eserleri 1868 yılında Rumelinin Mustafapaşa köprüsünde doğan Bm Tevfik Bölükbaşı, baba cihetile Arnavut, ana cihetile Çerkeş olup bu ciheti şu beytiyle açıklamıştır: Babam Arnavuddu, anam Çerkeş Bilmiyen varsa...
- ^ Hilmi Yücebaş; Rıza Tevfik (1958). Filozof Rıza Tevfik: hayatı, şiirleri, hâtıraları. s. 6.
...1868 yılında Rumelinin Cisr-i Mustafa paşa (Tsaribrod) kasabasında doğan Rıza Tevfik Bölükbaşı. baba cihetiyle Arnavut, ..
- ^ Refik Ahmet Sevengil (1968). Türk tiyatrosu tarihi: Neşrutiyettiyatrosu. Maarif Basımevi. s. 8.
...sonraları tanınmış şair Rıza Tevfik Bölükbaşı (Arnavut ve göçmen)..
- ^ Süssheim, Karl (2002). The Diary of Karl Süssheim (1878-1947): Orientalist Between Munich and Istanbul. Franz Steiner Verlag. s. 56. ISBN 978-3-515-07573-2. 16 Şubat 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Mayıs 2020.
- ^ a b c d e f g h A. Can Tuncay, Büyük Üstad Rıza Tevfik, Mimar Sinan Sayı 83, Mart 1992
- ^ Aynur Erdoğan. "Meşrutiyet'in Evrimci Dergisi: Ulûm-ı İktisadiye ve İçtimaiye Mecmuası" (PDF). 5 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ekim 2016.
- ^ "Büyük Üstatlar". 19 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Eylül 2021.
- ^ "Fazıl Baş,Darülfünun'un Cihan Harbi Yılları, Cihanharbi.com sitesi, Erişim tarihi:07.08.2015". 24 Ocak 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Ağustos 2015.
- ^ 31 Aralık 1949 tarihli Yeni Sabah gazetesi
- ^ 2 Ocak 1950 tarihli Akşam gazetesi
