Râşidîn Halifeliği
Râşidîn Halifeliği | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 632-661 | |||||||||||||
 Raşidun Halifeliği İmparatorluğu zirvede | |||||||||||||
| Başkent | Medine (632-656) Kûfe (656-661) | ||||||||||||
| Resmî dil(ler) | Klasik Arapça | ||||||||||||
| Resmî din | İslâm | ||||||||||||
| Hükûmet | Hilâfet | ||||||||||||
| Halife | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||
| |||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||
| 655 | 6.400.000 km2 | ||||||||||||
| Para birimi | Dirhem | ||||||||||||
| |||||||||||||
| Hilâfet Arapça: خِلافة |
|---|
 |
Râşidîn Halifeliği (Arapça: الخلفاء الراشدين, romanize: Hulefâ-yi Râşidîn), İslâm peygamberi Muhammed'in halefi olan ilk halifeliktir. Muhammed'in MS 632'deki (H. 11) vefatından sonra ilk dört ardışık halifesi (halef) tarafından yönetildi. Bu halifeler, Sünni İslam'da topluca Râşidîn ya da "Doğru Yolda olan" halifeler (Arapça: الخلفاء الراشدين, al-Khulafāʾ ar-Rāšidūn) olarak bilinirler. Bu terim Şîa'da kullanılmaz, çünkü Şii Müslümanlar ilk üç halifenin yönetimini meşru görmez.[1]
Raşidun Halifeliği, yirmi beş yıllık hızlı bir askeri genişleme dönemi ve ardından beş yıllık bir iç çekişme dönemi ile karakterize edilir. Râşidîn Ordusu zirvesinde 100.000'den fazla erkeğe sahipti. 650'lere gelindiğinde, halifelik Arap Yarımadası'na ek olarak Levant'ı kuzeyde Transkafkasya'yı Batıda Mısır'dan günümüz Tunus'una kadar Kuzey Afrika; doğuda Orta Asya ve Güney Asya'nın bazı bölgelerine ve İran platosuna kadar uzanan bir alana boyun eğdirmişti. Dört Raşidun halifesi, Kureyş kabile konfederasyonunun şura adlı önde gelen üyelerinden oluşan küçük bir seçim kurulu tarafından seçildi
Hilafet, Muhammed'in MS 632'de ölümü ve ardından onun liderlik yerine geçiş konusundaki tartışmalardan doğdu. Muhammed'in Benî Teym b. Mürre klanından yakın bir arkadaşı olan Ebû Bekir, ilk Raşidun lideri seçildi ve Arap Yarımadası'nın fethine başladı. 632'den 634'te ölümüne kadar hüküm sürdü. Ebu Bekir'in yerine , İran'ın fethine devam eden ve sonunda 651'de Sâsânî İmparatorluğu'nun düşüşüne yol açan Benî Adî b. Kâ'b klanından atanan halefi Ömer geçti. Ömer, 644 yılında İranlı bir köle tarafından suikast sonucu öldü ve yerine, Ömer tarafından düzenlenen altı kişilik bir komite tarafından seçilen Emevîler kabilesinin bir üyesi olan Osman geçti. Osman döneminde Ermenistan, Fars ve Horasan'ın fethi başladı.[2]
Osman 656'da Mısırlı isyancılar tarafından öldürüldü[3] ve yerine Birinci Fitne (656-661) olarak bilinen iç savaşa başkanlık eden Muhammed'in Haşimoğulları klanının bir üyesi olan Ali geçti. Savaş öncelikle Osman'ın kanunsuz bir şekilde öldürüldüğüne inanan, kuzeni ve Levant valisi Muâviye'yi destekleyenler ile onun öldürülmeyi hak ettiğine ve Ali'nin halife olması gerektiğine inananlar arasındaydı. İç savaş, Sünni ve Şii Müslümanlar arasındaki ayrımı kalıcı olarak pekiştirdi; Şii Müslümanlar, Ali'nin Muhammed'den sonraki ilk meşru halife ve İmam olduğuna inanarak, onun Muhammed'le olan kan bağına vurgu yaptı.[4] Ek olarak, savaştaki üçüncü bir fraksiyon hem Ali'nin hem de Muaviye'nin görevden alınması ve şura tarafından yeni bir halife seçilmesi gerektiğine inanıyordu; bu hizip Mısır valisi Amr b. Âs'ı destekledi. Savaş, Raşid Halifeliğinin sona ermesine ve 661'de Muaviye yönetiminde Emevî Halifeliğinin kurulmasına yol açtı.
Muhammed'in MS 632'de ölümünden sonra, Medineli arkadaşları, Muhammed'in ev halkı onun cenaze töreniyle meşgulken, Müslümanların işlerini yönetmede onun yerine hangisinin geçmesi gerektiğini tartıştılar. Ömer ve Ebû Ubeyde b. Cerrâh, Ebû Bekir'e bağlılıklarını taahhüt etti, kısa süre sonra Ensar ve Kureyşliler de bunu takip ettiler. Ebu Bekir böylece "Resulullah'ın halefi" veya ilk Halife seçilerek seferlere başladı. Önce Muhammed'e biat edip İslam'ı kabul etmelerine rağmen Ebu Bekir'e hiçbir borcu olmadığını iddia eden Arap kabilelerine boyun eğdirmesi gerekecekti. Ebu Bekir ve diğer üçü bir monark değildi ve asla böyle bir unvan talep etmediler. Aksine, seçilmeleri ve liderlikleri liyakate dayalıydı.[5][6][7][8]
Menşei
Sünnilere göre, dört Raşid Halifenin tümü evlilik yoluyla Muhammed'e bağlıydı, erken İslam'a geçmişti,[11] açıkça cennet vadedilen on kişi arasında idiler ashaptan ve destek yoluyla en yakın arkadaşlarıydı ve genellikle Muhammed tarafından büyük ölçüde övülmüşlerdi ve doğmakta olan Müslüman topluluk içinde liderlik rolleri onaylanmıştı.
Sünni Müslümanlara göre, Raşidun Halifeliği terimi, Muhammed'in kendisinden sonraki halifeliğin 30 yıl süreceğini [12] (Raşidun Halifeliği'nin uzunluğu) ve Onun daha sonra krallık yönetimi ile takip edileceğini bildirdiği ünlü bir [13] hadisinden türetilmiştir. (Emevi Halifeliği kalıtsal bir monarşiydi).[14][15] Ayrıca, es-Sünen ve el-Müsned Ahmed ibn Hanbel'deki diğer hadislere göre, ahir zamana doğru, Hilafet Allah tarafından yeniden tesis edilecektir.[16]
Tarih
Muhammed'e Veraset
Muhammed'in ölümünün hemen ardından, Ensar'ın (Medine yerlileri) Benî Saide klanının Sakife'sinde (avlu) bir toplantısı gerçekleşti.[17] O sırada genel kanı, toplantının amacının, Muhacirleri (Mekke'den gelen göçmenler) kasıtlı olarak dışlayarak, kendi aralarında Müslüman topluluğunun yeni bir liderine karar vermek için Ensar'ın karar vermesiydi, ancak bu daha sonra tartışma konusu haline geldi.[18]
Bununla birlikte, her ikisi de Muhammed'in önde gelen arkadaşları olan Ebu Bekir ve Ömer, toplantıyı öğrendiklerinde olası bir darbeden endişelendiler ve toplantıya acele ettiler. Ebu Bekir geldikten sonra, toplanan adamlara, Muhammed'in kendi kabilesi olan Kureyş'in dışında bir lider seçmeye yönelik herhangi bir girişimin, topluluk içinde gerekli saygıyı ancak onlar sağlayabilecekleri için, büyük olasılıkla ihtilafla sonuçlanacağı konusunda bir uyarıda bulundu. Daha sonra Ömer ve Ebû Ubeyde b. Cerrâh'ın elinden tuttu ve onları potansiyel seçenekler olarak Ensar'a sundu. Kureyş ve Ensar'ın kendi aralarından bir lider seçmeleri ve daha sonra birlikte yönetecekleri önerisiyle karşılandı. Grup bu teklifi duyunca ısındı ve kendi aralarında tartışmaya başladı. Ömer aceleyle Ebu Bekir'in elini tuttu ve ona biat etti.[19]
Ebu Bekir, olayın aceleci doğasının bir sonucu olarak çekişmelerle karşı karşıya kalmasına rağmen, Sakife'nin bir sonucu olarak (Halife unvanı altında) Müslüman cemaatinin başı olarak neredeyse evrensel olarak kabul edildi. Aralarında en önde gelenleri Ali olan birkaç sahabe başlangıçta onun otoritesini kabul etmeyi reddetti.[17] Ali'nin Muhammed'in hem kuzeni hem de damadı olarak liderliği üstlenmesi makul bir şekilde beklenebilirdi.[20] İlahiyatçı İbrahim el-Nakhai, Ali'nin, kendileriyle paylaştığı soy bağlarıyla açıkladığı gibi, Ensar arasında da kendi halefi için destek gördüğünü belirtti. Arka arkaya adaylığının Sakife döneminde gündeme gelip gelmediği bilinmiyor, ancak bu pek olası değil.[21] Ebu Bekir daha sonra Ömer'i, onun biatını kazanmak için Ali ile yüzleşmeye gönderdi ve bu, şiddet içerebilecek bir tartışmaya yol açtı.[22] Ancak altı ay sonra grup Ebu Bekir ile barış yaptı ve Ali ona sadakatini sundu.[22]
Ebu Bekir'in yönetimi
Muhammed'in ölümünden kısa bir süre sonra ortaya çıkan sorunlar, yeni toplumun ve devletin birliğini ve istikrarını tehdit etti. İrtidat, Mekke ve Medine'deki insanlar, Taif'teki Banu Sakif ve Umman'daki Beni Abdul Kays hariç, Arap Yarımadası'ndaki her kabileye yayıldı. Bazı durumlarda, tüm kabileler irtidat etti. Diğerleri, İslam'a resmen meydan okumadan sadece zekât vergisini alıkoydu. Birçok kabile lideri peygamberlik iddiasında bulundu. İlk irtidad olayı ile Muhammed daha yaşarken savaşıldı ve sonuçlandırıldı; peygamberlik iddiası olan Esved el-Ansî Güney Arabistan'ı işgal etti;[23] 30 Mayıs 632'de (6 Rebiülevvel, 11 Hicri) İranlı bir Müslüman olan Yemen Valisi Fērōz tarafından öldürüldü.[24] Muhammed'in vefatından kısa bir süre sonra ölüm haberi Medine'ye ulaştı. Yemame irtidatı, Muhammed'in ölümünden önce ortaya çıkan başka bir peygamberlik iddiası olan Müseylimetülkezzâb [25] tarafından yönetildi; isyancıların diğer merkezleri Necid, Doğu Arabistan (o zamanlar el-Bahrayn olarak biliniyordu) ve Güney Arabistan (el-Yaman olarak biliniyordu ve Mahra dahil) idi. Birçok kabile Muhammed'e boyun eğdiklerini ve Muhammed'in ölümüyle biatlarının sona erdiğini ifade ettiler.[25] Halife Ebu Bekir, sadece bir lidere boyun eğmekle kalmayıp ümmete katıldıklarında ısrar etti, kendisi de onun yeni başkanıydı.[25] Bu durum Ridde savaşlarına yol açtı.[25]
Ebu Bekir stratejisini buna göre planladı. Müslüman ordusunu birkaç kolorduya ayırdı. En güçlü kolordu ve Müslümanların birincil gücü, Hâlid b. Velîd'in kolordusuydu. Bu birlik, isyancı güçlerin en güçlüsüyle savaşmak için kullanıldı. Diğer birliklere, daha az tehlikeli olan mürted kabileleri boyun eğdirmek için ikincil öneme sahip alanlar verildi. Ebu Bekir'in planı önce Necd'i ve Medine yakınlarındaki Batı Arabistan'ı temizlemek, daha sonra Malik ibn Nüveyre ve güçlerini Necd ve el-Bahreyn arasında ele geçirmek ve nihayet en tehlikeli düşman Müseylime ve Yemame'daki müttefiklerine karşı konsantre olmaktı. Bir dizi başarılı seferden sonra Halid bin Velid, Yemame Savaşı'nda Müseylime'yi yendi.[26] Sefer Hicri onbirde yapılmış ve tamamlanmıştır. 12 Hicri yıl 18 Mart 633'te Arap yarımadasının Medine'de halifenin yönetimi altında birleşmesiyle doğdu.
İsyanlar bastırıldıktan sonra Ebu Bekir bir fetih savaşına başladı. Tam bir imparatorluk fethini planlayıp amaçlamadığını söylemek zor; bununla birlikte, sadece birkaç on yıl içinde tarihin en büyük imparatorluklarından birine yol açacak olan tarihi bir yörüngeyi harekete geçirdi. Ebu Bekir, Sâsânî İmparatorluğu'nun en zengin eyaleti olan Irak'la başladı.[27] General Halid bin Velid'i 633'te Sasani İmparatorluğu'nu işgal etmesi için gönderdi.[27] Daha sonra, Roma'nın Suriye eyaletini işgal etmek için dört ordu daha gönderdi,[28] ancak belirleyici operasyon ancak, Irak'ın fethini tamamladıktan sonra Halid'in 634'te Suriye cephesine transfer edilmesiyle gerçekleştirilebildi.[29]
Ömer'in halefiyeti
Danışmanlarının baştaki çekincelerine rağmen, Ebu Bekir, Ömer'deki askeri ve siyasi yiğitliği fark etti ve onun halife olarak başarılı olmasını istedi. Karar vasiyetinde yer aldı ve Ebu Bekir'in 634'te ölümü üzerine Ömer'in makamı onaylandı. Yeni halife, selefi tarafından başlatılan fetih savaşını sürdürdü, Sâsânî İmparatorluğu'na, kuzeye Bizans topraklarına girdi ve oradan da Mısır'a ulaştı. Bunlar, güçlü devletler tarafından kontrol edilen büyük zenginlik bölgeleriydi, ancak Bizanslılar ve Persler arasındaki uzun süren çatışma, her iki tarafı da askeri açıdan yorgun bırakmıştı ve İslam orduları onlara kolayca galip geldi. 640'a gelindiğinde tüm Mezopotamya, Suriye ve Filistin'i Raşidun Halifeliğinin kontrolü altına almışlar; Mısır 642'de ve tüm Sasani İmparatorluğu 643'te fethedildi.
Halifelik hızlı genişlemesini sürdürürken, Ömer onu bir arada tutabilecek bir siyasi yapının temellerini attı. Devlet işlerini yürütmek için bir büro olan Divan'ı kurdu. Ordu, doğrudan devlet kontrolü altına alındı ve maaşa bağlandı. En önemlisi, Ömer, fethedilen topraklarda, Müslüman olmayan nüfusun İslam'a geçmesini talep etmedi ve hükûmeti merkezileştirmeye çalışmadı. Bunun yerine, tabi nüfusların dinlerini, dillerini ve geleneklerini korumalarına izin verdi ve hükûmetlerine nispeten dokunulmadan kaldı, yalnızca bir vali (emir) ve amil adında bir mali görevli atadı. Bu yeni mevkiler, imparatorluğu finanse eden verimli vergilendirme ağının ayrılmaz bir parçasıydı.
Fetihten elde edilen ganimet ile Ömer, inancını maddi yollarla destekleyebildi: Muhammed'in yoldaşlarına, maaşlar verildi, bu da onların kendi topluluklarında ve ötesinde dini çalışmalar yapmalarına ve manevi liderlik uygulamalarına izin verdi. Ömer, İslami takvimi oluşturmasıyla da anılır; Arap takvimine benzer, ancak kökeni, Muhammed'in Medine'ye göç ettiği Hicret yılı olan 622'de belirlenir.
Ömer, 644 yılında İranlı köle Ebu Lü'lüe Firuz tarafından sabah namazı sırasında öldürüldü.[30][31]
Osman'ın seçilmesi
Ömer ölmeden önce, bir sonraki halifeyi karara bağlamak üzere altı kişilik bir heyet atadı ve onları kendi aralarından birini seçmekle görevlendirdi. Adamların hepsi Ömer gibi Kureyş kabilesindendi.
Komite seçenekleri Osman ve Ali olma üzere ikiye indirdi. Ali, Kureyş kabilesinin Banu Haşim klanından (Muhammed ile aynı klan) idi ve Muhammed'in kuzeni ve damadıydı ve görevinin başlangıcından beri onun arkadaşlarından biriydi. Osman, Kureyş'in Emevî kabilesindendi. Muhammed'in ikinci kuzeni ve damadı ve İslam'ın ilk mühtedilerinden biriydi. Sonuçta Osman seçildi.
Osman on iki yıl halife olarak hüküm sürdü. Saltanatının ilk yarısında, tüm Râşidîn arasında en popüler halife iken, saltanatının ikinci yarısında Mısırlılar tarafından yönetilen ve kısa bir süre de olsa halife olarak Osman'ın yerini alacak olan Ali'nin etrafında yoğunlaşan artan muhalefetle karşılaştı.
Osman, iç sıkıntılara rağmen Ömer'in başlattığı fetih savaşlarına devam etti. Râşidîn ordusu Kuzey Afrika'yı Bizanslılardan aldı ve hatta İspanya'ya baskın düzenleyerek İber yarımadasının kıyı bölgelerini ve ayrıca Rodos ve Kıbrıs adalarını ele geçird. Ayrıca 652'de Sicilya kıyılarına baskın düzenlendi.[32] Raşidun ordusu Sasani İmparatorluğu'nu tamamen fethetti ve doğu sınırları aşağı İndus Nehri'ne kadar uzandı.
Osman'ın en kalıcı projesi Kuran'ın son derlemesiydi. Onun otoritesi altında, ana dili Arapça olmayanların Kuran'ı kolayca okuyabilmeleri için aksan işaretleri Arap harfleriyle yazılmıştır.
Osman'ın Kuşatılması
Bir protestonun evinde kuşatmaya dönüşmesinin ardından Osman, Müslümanlar arasında iç savaş çıkmasını önlemek için herhangi bir askerî harekâta girişmeyi reddetti ve barışçıl bir çözüm için müzakere etmeyi tercih etti. Müzakerelerden sonra protestocular geri döndüler, ancak onları takip eden bir adam yakaladılar. Adamın elinde protestocuların infazını içeren bir emir vardı, bu noktada protestocular emri alarak Osman'ın evine döndüler. Osman, protestocuları sakinleştirmeye çalıştı ve emri yazmadığına yemin etti. Protestocular, Halifeliği bırakmasını talep ederek yanıt verdi. Osman reddetti ve odasına geri döndü, bunun üzerine protestocular Osman'ın evine girdi ve Kur'an okurken onu öldürdü.[30][31] Daha sonra, isyancıları öldürme emrinin aslında Osman'dan gelmediği, daha ziyade onu devirmek için bir komplonun parçası olduğu keşfedildi.
Kriz ve parçalanma
Üçüncü Halife Osman ibn Affan'ın öldürülmesinden sonra, Muhammed'in Medine'deki sahabeleri, Muhammed'in ölümünden bu yana liderlik için üç kez pas geçilen Ali'yi yeni Halife seçtiler. Kısa süre sonra Ali, bazıları Osman'ın akrabası olan birkaç eyalet valisini görevden aldı ve onların yerine Malik el-Eşter ve Selmân-ı Fârisî gibi güvenilir yardımcıları getirdi. Ali daha sonra başkentini Medine'den bugünkü Irak'ta bir Müslüman garnizon şehri olan Kûfe'ye nakletti.
Nüfusun bir kısmı arasında Halife Osman'ın öldürülmesinin intikamını alma talepleri yükseldi ve Zübeyr b. Avvâm, Talha b. Ubeydullah ve Muhammed'in dul eşi âişe tarafından yönetilen büyük bir isyancı ordusu faillerle savaşmak için yola çıktı. Ordu Basra'ya ulaşarak ele geçirdi ve 4.000 şüpheliyi öldürdü. Daha sonra Ali Basra'ya yöneldi ve halifenin ordusu isyancı orduyla karşılaştı. Ne Ali ne de muhalif güçlerin liderleri Talha ve Zübeyr savaşmak istemese de, iki ordu arasında gece savaş çıktı. Sünni Müslüman geleneklerine göre, Osman'ın suikastına karışanların, Ali ile muhalif ordu arasındaki müzakerelerin onların yakalanması ve infazıyla sonuçlanmasından korktukları için savaş başlattıkları söyleniyor. Bu şekilde yapılan savaş, Müslümanlar arasındaki ilk savaştır ve Cemel Vak'ası olarak bilinir. Ali galip geldi ve anlaşmazlık çözüldü. Talha ve Zübeyr savaşta öldürüldü ve Ali, oğlu Hasan bin Ali'yi Ayşe'ye Medine'ye kadar eşlik etmesi için gönderdi.
Bundan sonra, Osman'ın kanının intikamı için bu kez Osman'ın akrabası ve Suriye eyaletinin valisi Muâviye b. Ebû Süfyân tarafından bir başka feryat yükseldi. Ancak bu, Osman'ın öldürülmesinin intikamını almaktan ziyade Muaviye'nin halifeliği üstlenme girişimi olarak kabul edilir. Ali, Muaviye'nin güçleriyle Sıffîn Savaşı'nda bir çıkmaza girdi ve ardından hakem Amr b. Âs'ın Muaviye'yı desteklediğini açıklamasıyla sonuçlanan tartışmalı bir hakemliği kaybetti. Bundan sonra Ali, hakemlikten memnuniyetsizliklerinin bir sonucu olarak hem Ali'ye hem de Muaviye'ye karşı çıkan eski taraftarlarının bir hizbi olan asi Hâricîlere karşı Nehrevan Savaşı'nda savaşmak zorunda kaldı. Bu iç isyan ve birçok ilde halk desteğinin olmaması nedeniyle zayıf düşen Ali'nin kuvvetleri, halifeliğin topraklarının çoğu üzerindeki kontrolünü Muaviye'ye kaptırırken, imparatorluğun büyük bölümleri -Sicilya, Kuzey Afrika, İspanya'nın kıyı bölgeleri ve Anadolu'daki kaleler de bazı bölgeler dış imparatorlukların eline geçti.
661'de Ali, iç savaşı sona erdirmek amacıyla tüm farklı İslami liderlere suikast düzenlemeye yönelik bir Haricî planının parçası olarak İbn Mülcem tarafından öldürüldü, ancak Hariciler Muaviye ve 'Amr ibn-i As'a suikast yapmayı başaramadılar.
Ali'nin oğlu, Muhammed'in torunu Hasan ibn Ali, kısa bir süre için halifeliği üstlendi ve Muaviye ile anlaşmaya vardı. Anlaşma, Muaviye'nin saltanatı sırasında bir halef tayin etmeyeceğini ve İslam dünyasının bir sonraki lideri seçmesine izin vereceğini (bu anlaşma daha sonra Muaviye tarafından oğlu I. Yezid'i halefi olarak atadığı için bozulacaktı) belirtiyordu. Hasan öldürüldü ve Muaviye, Rashidun Halifeliğinin yerini alarak Emevî Halifeliğini kurdu.[30][31]
Askeri genişleme
Rashidun Halifeliği istikrarlı bir şekilde genişledi; 24 yıl içinde Mezopotamya, Levant, Anadolu'nun bir kısmı ve Sâsânî İmparatorluğu'nun çoğunu kapsayan geniş bir bölge fethedildi.
Sasani Perslerinin aksine Bizanslılar Suriye'yi kaybettikten sonra Anadolu'ya geri çekildiler. Sonuç olarak, Müslümanlar arasındaki iç savaşlar fetih savaşını uzun yıllar durdurmasına rağmen, Mısır'ı da işgalci Raşid ordusuna kaptırdılar ve bu da Bizans İmparatorluğu'nun toparlanmasına zaman verdi.
Sasani İmparatorluğu'nun Fethi
633'te Halife Ebu Bekir tarafından başlatılan Sasani İmparatorluğu'nun ilk İslami istilası, sadece dört ay süren hızlı bir fetihti. Ebu Bekir, Ridde savaşlarından sonra Mezopotamya'yı fethetmek için generali Halid bin Velid'i gönderdi. Halid Irak'a girdikten sonra 18.000 kişilik ordusuyla art arda dört savaşta belirleyici zaferler kazandı: Nisan 633'te yapılan Zincirler Savaşı; Nisan'ın üçüncü haftasında Nehir Savaşı; Mayıs ta Walaja Muharebesi, (bir kerpeten hareketini başarılı bir şekilde kullandığı) savaştı ve Ullais Muharebesi, 633 yılının Mayıs ayının ortalarında. 633 Mayısının son haftasında Irak'ın başkenti Hira Savaşı'ndaki ilk direnişin ardından Müslümanların eline geçti.
Ordularını dinlendirdikten sonra Haziran 633'te, direnen ve mağlup olan Anbar'a doğru hareket eden Halide, Temmuz 633'te birkaç haftalık bir kuşatmanın ardından teslim oldular. Halid daha sonra güneye doğru hareket etti ve Temmuz 633'ün son haftasında Ein ul Tamr şehrini fethetti. Artık Irak'ın neredeyse tamamı İslami kontrol altındaydı. Halid, Kuzey Arabistan'daki Daumat-ul-jandal'dan bir başka Müslüman general olan İyâz b. Ganm'ın isyancı kabileler arasında sıkışıp kaldığı bir yardım çağrısı aldı. Halid oraya yöneldi ve Ağustos 633'ün son haftasında Daumat-ül-jandal Savaşı'nda isyancıları yendi. Arabistan'dan dönerken büyük bir Pers ordusunun toplandığı haberini aldı. Birkaç hafta içinde, birleşik büyük bir Pers ordusu tarafından yenilgi riskinden kaçınmak için onları parça parça yenmeye karar verdi. Hanefiz, Zumiel, Sanni ve Muzieh'de Fars ve Hristiyan Arap yardımcılarının dört bölümü mevcuttu.
Kasım 633'te Halid ordusunu üç birliğe böldü ve geceleyin Muzieh Muharebesi, ardından Sanni Muharebesi ve son olarak Zumail Muharebesi ile bu yardımcılara gece üç farklı taraftan tek tek saldırdı. Bu yıkıcı yenilgiler, İran'ın Irak üzerindeki kontrolünü sona erdirdi. Aralık 633'te Halid, Firaz Savaşı'nda Sâsânîler, Bizans ve Hristiyan Arapların birleşik güçlerini yendiği sınır şehri Firaz'a ulaştı. Bu, Irak'ın fethindeki son savaştı.[33]
Halid daha sonra Suriye'de Bizans İmparatorluğu'na karşı başka bir sefere liderlik etmek için Mezopotamya'dan ayrıldı, ardından Mezopotamyada orduya Mithna ibn Haris komuta etti. Persler bir kez daha Mezopotamya'yı yeniden kazanmak için ordularını yoğunlaştırdı, bu sırada Mithna ibn Haris, Medine'den takviye gelene kadar savaşı geciktirmek için orta Irak'tan Arap çölü yakınlarındaki bölgeye çekildi. Ömer, Ebu Ubeyd el-Sakafi komutasında takviye kuvvetler gönderdi. Bu ordu, Ebu Ubeyd'in öldürüldüğü Köprü Savaşı'nda Sasani ordusuna yenildi. Yanıt, Yermük Savaşı'nda Levant'ta Romalılara karşı kesin bir Müslüman zaferinin ardından ertelendi. Ömer daha sonra güçleri doğuya transfer edebildi ve Sasanilere karşı taarruza devam etti. Ömer, İran ordusuna karşı Sa'd b. Ebû Vakkās komutasına 36.000 adam ve suriye cephesinden 7500 asker gönderdi. Bunu, önce Perslerin galip geldiği Kādisiye Savaşı izledi, ancak savaşın üçüncü gününde Müslümanlar üstünlük kazandı. Efsanevi Pers generali Rüstem savaş sırasında öldürüldü. Bazı kaynaklara göre, Pers kayıpları 20.000 idi ve Araplar 10.500 adam kaybetti.
Bu savaşın ardından, Arap Müslüman orduları, kısa bir kuşatmadan sonra Yazdücerd tarafından hızla boşaltılan Pers başkenti Ctesiphon'a (Arapça Madā'in olarak da bilinir) doğru ilerledi. Şehri ele geçirdikten sonra, Yezdücerd ve kalan birliklerini takip ederek doğuya doğru ilerlemeye devam ettiler. Kısa bir süre içinde, Arap orduları Celûlâ Muharebesi'nde büyük bir Sasani karşı saldırısını ve ayrıca Kasrışîrin ve Masabadhan'daki diğer çarpışmaları kazandı. 7. yüzyılın ortalarında Araplar, şu anda İran'ın Hûzistan eyaleti olan bölge de dahil olmak üzere tüm Mezopotamya'yı kontrol ediyordu. Halife Ömer'in birliklerini Zagros dağlarından İran platosuna göndermek istemediği söyleniyor. Bir rivayete göre, Arapları ve Persleri ayrı tutmak için bir "ateş duvarı" dilemiştir. Daha sonraki yorumcular bunu, kuvvetlerinin aşırı genişlemesine karşı sağduyulu bir önlem olarak açıklar. Araplar, henüz garnizon yapılması ve yönetilmesi gereken geniş toprakları daha yeni fethetmişti. Bununla birlikte, Pers hükûmetinin devam eden varlığı, fethedilen topraklarda isyana teşvikti ve Bizans ordusunun aksine, Sasani ordusu sürekli olarak kaybettikleri toprakları geri almak için çabalıyordu. Ömer öne çıktı ve çatışmalar sonunda Sasani İmparatorluğu'nun toptan fethi ile sonuçlandı. Sasani kralı Yezdicerd, işgalcileri yeniden toplamak ve yenmek için bir çaba daha yaptı. 641 yılına gelindiğinde, modern İran'da Hemedan'ın yaklaşık kırk mil güneyindeki Nihâvend Savaşı'nda yer alan yeni bir kuvvet oluşturmuştu. Ömer'in atadığı general Nu'man ibn Mukarrin el-Muzani'nin komutasındaki Raşidun ordusu, İran güçlerine saldırdı ve tekrar bozguna uğrattı. Müslümanlar bunu Zaferlerin Zaferi (Fath alfotuh) olarak ilan ettiler, çünkü bu son en güçlü Sasani ordusunu paramparça ederek Sâsânîlerin Sonunu işaret etti.
Yezdicerd başka bir ordu kuramadı ve avlanan bir kaçak oldu. 642'de Ömer, Pers İmparatorluğu'nun geri kalanını fethetmek için orduyu gönderdi. Bugünkü İran'ın tamamı fethedildi, ardından Büyük Horasan (modern İran Horasan eyaleti ve modern Afganistan'ı içeriyordu), Mâverâünnehir, Belûcistan ve Makran (modern Pakistan'ın bir parçası), Azerbaycan, Dağıstan (Rusya), Ermenistan ve Gürcistan; bu bölgeler daha sonra Osman'ın saltanatı sırasında yeniden fethedildi ve Ömer'in saltanatı sırasında fethedilmeyen bölgelere daha da genişletildi; bu nedenle, Raşidun Halifeliğinin doğudaki sınırları aşağı İndus Nehri'ne ve kuzeyde Amuderya Nehri'ne kadar uzanıyordu.
Bizans İmparatorluğu'na karşı savaşlar
Bizans Suriye'nin Fethi
Halid Irak'ın kontrolünü sağlamlaştırdıktan sonra Ebu Bekir, Ebû Ubeyde b. Cerrâh (baş komutanları olarak görev yapan), Amr b. Âs, Yezîd b. Ebû Süfyân ve Shurhabil ibn Hasan olmak üzere dört farklı komutan altında Bizans cephesindeki Suriye'ye dört ordu gönderdi. Ancak, Bizans ordusunun Ajnadayn'da toplanmasıyla ilerlemeleri durduruldu. Ebu Ubeyde sonra takviye gönderdi. Ebu Bekir, şu anda Ctesiphon'a saldırmayı planlayan Halid'e ordusunun yarısı ile Irak'tan Suriye'ye yürümesini emretti. Irak'tan Suriye'ye iki ana yol vardı, biri Mezopotamya'dan, diğeri Daumat ul-Jandal'dan geçiyordu. Halid, Suriye Çölü'nde alışılmadık bir yol izledi ve 5 günlük tehlikeli bir yürüyüşün ardından kuzeybatı Suriye'de göründü.
Sawa, Arak, Tadmur, Sukhnah, el-Qaryatayn ve Hawarin sınır kaleleri işgalci Müslümanlara ilk düşenlerdi. Halid Şam yolu üzerinden Busrâ'ya yürüdü. Bosra'da, Ebu Ubaidah ve Shurhabil Kolordusu Halid'e katıldı ve bunun üzerine, Ebu Bekir'in emirlerine göre Halid, Ebu Ubeyde'den genel komutayı devraldı. Hazırlıksız yakalanan Bosra, Temmuz 634'te kısa bir kuşatmadan sonra teslim oldu (bkz.
Halid, Bosra'dan diğer kolordu komutanlarına Ecnadeyn'da kendisine katılmaları için emirler gönderdi; burada erken dönem Müslüman tarihçilere göre 90.000 kişilik bir Bizans ordusu (modern kaynaklar 9.000'i belirtiyor) [34] Müslümanları geri püskürtmek için yoğunlaşmış idi. Bizans ordusu 30 Temmuz 634'te Ecnâdeyn Savaşı'nda kesin bir yenilgiye uğradı. Müslümanlar ve Bizanslılar arasındaki ilk büyük meydan savaşıydı ve müslümanların orta Suriye'yi ele geçirmesinin önünü açtı. Kısa bir süre sonra 19 Eylül 634'te Bizans kalesi Şam fethedildi. Bizans ordusuna, aileleri ve hazineleriyle birlikte olabildiğince uzağa kaçmaları ya da sadece Şam'da kalmayı ve haraç ödemeyi kabul etmeleri için 3 günlük bir süre verildi. Üç gün geçtikten sonra, Halid'in komutasındaki Müslüman süvari, Maraj-al-Debaj savaşında bilinmeyen bir kestirme yol kullanarak Roma ordusuna yetişerek onlara saldırdı.[]
22 Ağustos 634'te Ebu Bekir öldü ve Ömer'i halefi yaptı. Ömer halife olduğunda, Ebû Ubeyde b. Cerrâh'ı Müslüman ordularının genel komutanlığına geri verdi. Elinde tuttuğu Halid'in tavsiyelerine büyük ölçüde güvenirken Suriye'nin fethi yavaşladı.[35]
Bizans ordusunun son büyük garnizonu, Ecnadeyn'dan kurtulanların katıldığı Fahl'daydı. Arkalarında bu tehdit varken Müslüman orduları ne kuzeye ne de güneye ilerleyemedi. Böylece Ebu Ubeyde durumla ilgilenmeye karar verdi ve 23 Ocak 635'te "Filistin'in Anahtarı" olduğu ortaya çıkan Fahl Savaşı'nda bu garnizonu bozguna uğrattı. Bu savaştan sonra Ebu Ubeyde ve Halid kuzeye, Emesa'ya doğru yürüdüler; Amr ve Shurhabil Filistin'i ele geçirmek için güneye ilerlerken Yezid Şam'da konuşlandı.[35] Müslümanlar Fahl'dayken, Şam'ın zayıf savunmasını sezinleyen Herakleios, şehri yeniden ele geçirmek için bir ordu gönderdi. Ancak bu ordu Şam'a ulaşamadı ve Emesa'ya giderken Ebu Ubeyde ve Halid tarafından yolu kesildi. Ordu, Maraj-al-Roma savaşında ve Şam'ın ikinci savaşında yok edildi. Emesa ve stratejik Kalkis kasabası, Herakleios'un savunma hazırlaması ve yeni ordular kurması için zaman kazanmak için bir yıl boyunca Müslümanlarla barış yaptı. Müslümanlar barışı memnuniyetle karşıladılar ve fethedilen topraklar üzerindeki kontrollerini pekiştirdiler. Ancak Müslümanlar, Emesa ve Chalcis'e takviye kuvvet gönderildiği haberini alır almaz, Emesa'ya yürüdüler, burayı kuşattılar ve sonunda Mart 636'da şehri ele geçirdiler.[36]
Savaşta alınan esirler, İmparator Herakleios'un Suriye'yi geri alma planlarını onlara bildirdi. Yakında eyaleti geri almak için muhtemelen 200.000 kişilik bir ordunun ortaya çıkacağını söylediler. Halid, Haziran 636'da burada durdu. Ebu Ubeyde ilerleyen Bizans ordusunun haberini duyar duymaz, bir sonraki hamlesini planlamak için tüm subaylarını topladı. Halid, Suriye eyaletinde (Suriye, Ürdün, Filistin) bulunan tüm güçlerini birleştirmelerini ve ardından savaş için Yermuk ovasına doğru hareket etmelerini önerdi.
Ebu Ubeyde, Müslüman komutanlara fethedilen tüm bölgelerden çekilmelerini, daha önce topladıkları haraçları iade etmelerini ve Yermuk'a doğru hareket etmelerini emretti. Herakleios'un ordusu da Yermuk'a doğru ilerledi, ancak Müslüman orduları oraya Bizanslılardan bir veya iki hafta önce, Temmuz 636'nın başlarında ulaştı. Halid'in seyyar muhafızı, Roma ordusunun Hristiyan Arap yardımcılarını bir çatışmada yendi.
Yermük Savaşı'nın yapıldığı Ağustos ayının üçüncü haftasına kadar başka bir şey olmadı. Savaş 6 gün sürdü, bu sırada Ebu Ubeyde tüm ordunun komutasını Halid'e devretti. Sayıları beşe bir olan Müslümanlar, yine de Ekim 636'da Bizans ordusunu yendiler. Ebu Ubeyde, gelecekteki fetihlere karar vermek için Halid de dahil olmak üzere yüksek komutanlarıyla bir toplantı yaptı ve Kudüs'e yerleşti. Kudüs kuşatması dört ay sürdü, ardından şehir teslim olmayı kabul etti, ancak yalnızca Halife Ömer İbn Al Hattab'a şahsen teslim oldu.
Halife Ömer ibn Al Hattab geldi ve Kudüs Nisan 637'de teslim oldu. Ebu Ubeyde, Amr bin el-As, Yezid bin Ebu Süfyan ve Sharjeel bin Hassana'yı geri almak için bölgelerine geri gönderdi; çoğu savaşmadan teslim oldu. Ebu Ubeyde, Halid ile birlikte 17.000 kişilik bir orduyla kuzey Suriye'ye taşındı. Halid, süvarileriyle birlikte Hazir'e gönderildi ve Ebu Ubeyde, Kasrin şehrine taşındı.
Halid, Hazir Savaşı'nda güçlü bir Bizans ordusunu yendi ve Ebu Ubeyde'den önce Kasrin'e ulaştı. Şehir Halid'e teslim oldu ve kısa bir süre sonra Ebu Ubeyde Haziran 637'de geldi. Ebu Ubeyde daha sonra Halep'e doğru hareket etti ve Halid her zamanki gibi süvarilere komuta etti. Halep Savaşı'ndan sonra şehir nihayet Ekim 637'de teslim olmayı kabul etti.
Anadolu'nun işgali
Ebu Ubeyde ve Halid bin Velid, Suriye'nin tüm kuzeyini fethettikten sonra, Bizans birliklerinin yan ve arka tarafını temizlemek için Azez kalesini alarak kuzeye Anadolu'ya doğru hareket ettiler. Antakya'ya giderken, bir Roma ordusu onları üzerinde demir bir köprü bulunan bir nehrin yakınında engelledi. Bu nedenle, gelen savaş Demirköprü Muharebesi olarak bilinir. Müslüman ordusu Bizanslıları yendi ve Antakya MS 30 Ekim 637'de teslim oldu. Yıl içinde daha sonra Ebu Ubeyde, Anadolu'nun bir kısmı, Edessa ve Ağrı ovasına kadar olan bölge de dahil olmak üzere çoğu güçlü bir direniş olmadan fethedilen Cezire'nin batı kısmına karşı iki ayrı ordunun başında Halid ve İyad ibn Ghanm'ı gönderdi. Diğer bölükler, MS 638 sonbaharında Halid tarafından fethedilen önemli şehir olan Toros Dağları ve Malatya'ya kadar batıda Anadolu'ya gönderildi. Osman'ın saltanatı sırasında, Bizanslılar bölgedeki birçok kaleyi geri aldılar ve Osman'ın emriyle bu kalelerin kontrolünü yeniden kazanmak için bir dizi sefere çıktılar. 647'de Suriye valisi Muâviye b. Ebû Süfyân Anadolu'ya bir sefer göndererek Kapadokya'yı işgal etti ve Caesarea Mazaca'yı yağmaladı. 648'de Raşidun ordusu Frigya'ya baskın düzenledi. 650-651'de Kilikya ve Isauria'ya yapılan büyük bir saldırı, Bizans İmparatoru II. Konstans'ı Muaviye ile müzakerelere girmeye zorladı. Ardından gelen ateşkes kısa bir soluklanma sağladı ve II. Konstans'ın Ermenistan'ın batı kesimlerinde tutunmasını mümkün kıldı. 654-655'te Osman'ın emriyle Konstantinopolis'e saldırmak için bir sefer hazırlandı, ancak bu plan 656'da patlak veren iç savaş nedeniyle gerçekleştirilemedi.
Türkiye'deki Toros Dağları, Halife Osman'ın saltanatı sırasında Anadolu'daki Raşidun Halifeliğinin batı sınırlarını belirledi.
Mısır'ın Fethi
639'da Mısır, Bizans İmparatorluğu'nun bir valiliğiydi. Ancak, sadece on yıl önce II. Hüsrev (616 - 629 CE) yönetimindeki Sasaniler tarafından işgal edilmişti. Bizans İmparatorluğu'nun gücü, Müslümanların Suriye'yi fethi sırasında paramparça oldu ve bu nedenle Mısır'ın fethi çok daha kolaydı. 639'da Amr b. Âs liderliğindeki yaklaşık 4000 Raşid askeri, eski firavunların topraklarını fethetmek için Ömer tarafından gönderildi. Raşidun ordusu Aralık 639'da Filistin'den Mısır'a geçti ve hızla Nil Deltası'na ilerledi. İmparatorluk garnizonları surlarla çevrili kasabalara çekildiler ve burada bir yıl veya daha uzun süre başarılı bir şekilde direndiler. Bununla birlikte, Müslümanlar takviye için asker gönderdiler ve 640'ta 12.000 kişinin daha katıldığı işgalci ordu, Heliopolis Savaşı'nda bir Bizans ordusunu yendi. Amr daha sonra, 8 Kasım 641'de imzalanan bir antlaşma ile kendisine teslim edilen İskenderiye yönünde ilerledi. Thebaid'in neredeyse hiçbir muhalefetle karşılaşılmadan teslim olduğu görülüyor.
Bu değerli vilayetin Bizans İmparatorluğu'ndan kolaylıkla koparılması, Mısır valisi ve İskenderiye Patriği Cyrus'un [37] ihanetinden ve Bizans generallerinin beceriksizliğinden ve çoğu askerin kaybından kaynaklanıyor gibi görünüyor. Cyrus, yerel Kıptî Hristiyanlara zulmetti. O, yedinci yüzyıldan kalma bir sapkınlık olan tekelciliğin yazarlarından biriydi ve bazıları onun gizlice İslam'a dönmüş biri olduğunu varsayıyordu.
Ayrıca bakınız
- Dört Arkadaş
- İslâm Altın Çağı
- Talut
- Aşere-i mübeşşere
- Medine Zaman Çizelgesi
- Revizyonist İslâm Araştırmaları Okulu
Kaynakça
- ^ Caliph and Caliphate: Oxford Bibliographies Online Research Guide (İngilizce). Oxford University Press. 2010. s. 5. ISBN 9780199806003. 1 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2022.
- ^ The Middle East: A History. 6th. New York: McGraw Hill. 2004. ISBN 978-0-07-244233-5.
- ^ Hinds (October 1972). "The Murder of the Caliph 'Uthman". International Journal of Middle East Studies. 3 (4): 457. doi:10.1017/S0020743800025216.
- ^ Managing Diversity in Organizations: A Global Perspective (İngilizce). Taylor & Francis. 2017. s. 159. ISBN 9781317423683. 27 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2022.
- ^ Indonesia, Islam, and Democracy: Dynamics in a Global Context. Equinox Publishing (London). 2006. s. 9. ISBN 9789799988812.
- ^ Understanding Islam: The First Ten Steps. illustrated. Hymns Ancient and Modern Ltd. 2006. s. 37. ISBN 9780334040323.
- ^ Juergensmeyer, Mark, (Ed.) (2012). Encyclopedia of Global Studies. Sage Publications. s. 151. ISBN 9781412994224. r eksik
|soyadı1=(yardım) - ^ Islam. illustrated, annotated. Marshall Cavendish. 2007. s. 44. ISBN 9780761421207.
- ^ Hoyland, In God's Path, 2015: p. 98
- ^ As the Arabs of the Ḥejāz had used the drahms of the Sasanian emperors, the only silver coinage in the world at that time, it was natural for them to leave many of the Sasanian mints in operation, striking coins like those of the emperors in every detail except for the addition of brief Arabic inscriptions like besmellāh in the margins.https://www.iranicaonline.org/articles/coins-and-coinage- 21 Nisan 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- ^ Catharina Raudvere, Islam: An Introduction (I.B.Tauris, 2015), 51–54.
- ^ Muslim Nationhood in India: Perceptions of Seven Eminent Thinkers. Kanishka Publishers, Distributors. 2000. s. 173. ISBN 9788173913358.
- ^ The first Muslims: history and memory. Oneworld. 2008. s. 55.
- ^ Medieval Islamic Historiography: Remembering Rebellion. Sira: Companion- versus Caliph-Oriented History: Routledge. 2013. ISBN 9781134081066.
He also foretold that there would be a caliphate for thirty years (the length of the Rashidun Caliphate) that would be followed by kingship.
- ^ Hamilton Alexander Rosskeen Gibb (1970). "The Encyclopaedia of Islam". The Encyclopaedia of Islam. Brill. 3 (Parts 57–58): 1164.
- ^ "The Khilaafah Lasted for 30 Years Then There Was Kingship Which Allaah Gives To Whomever He Pleases". Aqidah.Com. Aqidah.Com. 1 Aralık 2009. 24 Ağustos 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Ağustos 2014.
- ^ a b Coeli Fitzpatrick, Adam Hani Walker Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God (2014), p. 3
- ^ Madelung 1997, p. 31.
- ^ Madelung (1997)
- ^ Valerie J. Hoffman, The Essentials of Ibadi Islam (2012), p. 6
- ^ Madelung (1997)
- ^ a b Fitzpatrick & Walker (2014)
- ^ Balazuri: p. 113.
- ^ Tabari: Vol. 2, p. 467.
- ^ a b c d Gianluca Paolo Parolin, Citizenship in the Arab World: Kin, Religion and Nation-state (Amsterdam University Press, 2009), 52.
- ^ Tabari: Vol. 2, p. 518
- ^ a b The Arab Conquest of Iran and its Aftermath, 'Abd Al-Husein Zarrinkub, The Cambridge History of Iran, Volume 4, ed.
- ^ Battle of Yarmouk River, Spencer Tucker, Battles That Changed History: An Encyclopedia of World Conflict (ABC-CLIO, 2010), 92.
- ^ Khalid ibn Walid, Timothy May, Ground Warfare: An International Encyclopedia, Vol. 1, ed.
- ^ a b c First Islamic Arab State (1–41 AH/ 623–661 CE). 3. Arab Renaissance House – Beirut, Lebanon. 1995. s. 370.
- ^ a b c The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge: Cambridge University Press. 1997. ISBN 0-521-56181-7. 28 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 5 Nisan 2022. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: "Madelung1997" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: ) - ^ Oxford Dictionary of Byzantium, Oxford University Press, 1991, s. 1892, ISBN 978-0-19-504652-6 Birden fazla editör-name-list parameters kullanıldı (yardım); r
|ad1=eksik|soyadı1=(yardım) - ^ "Chapter 19: The Battle of Chains – Chapter 26: The Last Opposition". Khalid bin Al-Waleed: His Life and Campaigns. The Sword of Allah. s. 1.
- ^ D. Nicolle, Yarmuk 636 AD – The Muslim Conquest of Syria, p. 43: gives 9,000–10,000
- ^ a b "Chapter 31: The Unkind Cut". The Sword of Allah: Khalid bin Al-Waleed: His Life and Campaigns. s. 1. 5 Ocak 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2010.
- ^ "Chapter 32: The Battle of Fahl". Khalid bin Al-Waleed: His Life and Campaigns. The Sword of Allah. s. 1. 10 Ocak 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Temmuz 2010.
- ^ "Catholic Encyclopedia: Cyrus of Alexandria". www.newadvent.org. 14 Şubat 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
