Endokrinoloji, Yunanca ἔνδον endon (iç) + κρίνειν krinein (salgı) + loji (bilimi) ve endokrin sistem, endokrin sisteme ait hastalıklar ve endokrin sistem tarafından salgılanan spesifik bileşikler olan hormonlar ile ilgilenenen bir tıp ve biyoloji dalıdır. Ayrıca hormonların neden olduğu gelişimsel olayların çoğalması, büyümesi ve farklılaşması ile metabolizmanın psikolojik veya davranışsal aktiviteleri, büyüme ve gelişme, doku fonksiyonu, uyku, sindirim, solunum, atılım, ruh hali, stres, emzirme, hareket, üreme ve duyusal algı ile ilgilidir. Uzmanlık davranışları davranışsal endokrinoloji ve karşılaştırmalı endokrinolojiyi de kapsar.
Hormon,, çok hücreli organizmalarda fizyoloji ve davranışı düzenlemek için karmaşık biyolojik süreçler yoluyla uzak organlara veya dokulara gönderilen sinyal molekül sınıfıdır.
Hayatta kalmak, büyümek ve çoğalmak için, insan dahil çok hücreli bir organizmanın, fizyolojik talepleri ve çevresel zorlukları karşılamak için dokular, organlar ve organ sistemleri arasında etkili bir uyuma sahip olması gerekmektedir. Endokrin sistem, iç ve dış koşullara yanıt vermektedir. Ayrıca kanalsız organ ve dokulardaki salgı hücreleri tarafından üretilen hormonlar aracılığıyla iletişim kurmaktadır.
Prolaktin, hipofiz bezinin ön lobu tarafından salgılanan iç salgı hormonudur. İnsanlarda PRL geni tarafından kodlanır.
Hipofiz bezi veya diğer adıyla Pitüiter bez, bir fasulye tanesi büyüklüğünde yaklaşık 0,5 gram ağırlığında bir endokrin bezdir. Beyin tabanında, hipotalamusun altında bir çıkıntı şeklinde uzanır. Beyni örten dura mater ile çevrilmiştir. Hipofiz hormonu üretip salgılayarak Homeostasiyi düzenler. Bunu bütün iç salgı bezlerini denetleyerek yapar. Bu anlamda hipofiz, endokrin sistem ve sinir sistemi arasındaki en büyük organizasyon ağını kontrol eder. Hipotalamusun salgısı olan RF, kan yoluyla hipofizi uyarır ve hipofizin hedef organının uyarılmasını sağlayan hormonu üretmesini sağlar. Hipofiz bezi ön, orta ve arka lop olmak üzere üç parçalıdır. Ara lob insan embriyosunda görüldüğü halde, ergin insanda körelmiştir.
FSH, Folikül Uyarıcı Hormon ya da Follicle-Stimulating Hormone), Hipotalamusdan salınan GnRH ile hipofiz bezinden salgılanan bir hormondur. Bu hormonun erkekte ve dişide moleküler yapısı benzerdir. Lütein yapıcı hormonla beraber yumurtalığın ve testislerin işlevlerine katkıda bulunur. Dişilerde yumurtalık foliküllerinin olgunlaşmasını, erkeklerde spermatozoonların üretimine ve olgunlaşmasına yarar.
Büyüme hormonu, Growth hormon (GH) veya Somatotropin; ön hipofizden salgılanan, peptit yapılı, insanlarda ve hayvanlarda büyüme, hücre üretimi ve yenilenmesini uyaran hormondur. Ön hipofizin somatotropik (asidofilik) hücrelerinde 191 aminoasitlik tek bir polipeptit zincir şeklinde üretilmektedir. GH sentez ve salınımı, hipotalamustan salgılanan GH-releasing hormon (GH-RH) tarafından kontrol altında tutulmaktadır.
Corpus luteum ya da korpus luteum, sarı cisim dişi memelilerde görülen geçici bir endokrinal yapıdır. Her menstrüel siklusta yeni bir corpus luteum oluşur. Görece yüksek düzeylerde progesteron ile orta düzeylerde estradiol ile inhibin A üretimi ile ilgilidir. Hamileliğin ilk 8 haftasında progesteronun en çok üretildiği yerdir. Hamileliğin 8. haftasından sonra plasentada üretilen progesteron miktarı corpus luteum'da üretilen progesteron fazladır. Beslenme kaynaklı karotenoid konsantrasyonu nedeniyle sarı renklidir ve daha fazla Gonadotropin salıcı hormonun (GnRH) salgılanmaması dolayısıyla da Lüteinleştirici hormon (LH) ve Folikül-uyarıcı hormon (FSH) salgılanmaması için mutedil miktarda östrojen de salgılar.
İç salgı bezleri endokrin sistemi oluştururlar. Önemli iç salgı bezleri bezlerine örnek olarak:
- Hipotalamus
- Supraoptik paraventriküler çekirdekte oluşanlar: Antidiüretik hormon ve oksitosin. ADH ve oksitosin, hipotalamusun supraoptik paraventriküler çekirdeğinde oluştuktan sonra nörofizin denilen taşıyıcı proteinlere bağlanırlar, aksonlar boyunca hipofiz arka lobuna taşınırlar ve gerektiğinde salıverilmek üzere burada depolanırlar.
- Adenohipofiz hormonlarının sekresyonunu düzenleyen hormon veya faktörler: Kortikotropin salgılatıcı hormon, TSH salgılatıcı hormon, gonadotropin salgılatıcı hormon, büyüme hormonu salgılatıcı hormon, somatostatin, prolaktin inhibe edici hormon.
- Hipofiz
- Ön lop hormonları: Follikül stimüle edici hormon, Lüteinize edici hormon, Prolaktin, Adrenokortikotrop hormon (ACTH), Tiroit stimüle edici hormon (TSH), Büyüme hormonu.
- Orta lop hormonu: Melanosit stimüle edici hormon (MSH).
- Arka lop hormonları: Antidiüretik hormon ve Oksitosin.
- Epifiz (pineal bez): Melatonin.
- Timus: Timik hormonlar.
- Tiroit: Tiroksin (T4), triiyodotironin (T3), Kalsitonin.
- Paratiroid: Parathormon (PTH, PH). Paratiroit hormonu ve kalsitonin, hormon olarak da kabul edilen 1,25-dihidroksikolekalsiferol (Aktif vitamin D3) ile birlikte kalsiyum ve fosfor metabolizmasını etkileyen hormonlar olarak bilinirler.
- Pankreas: İnsülin, glukagon.
- Böbrek üstü bezi (sürrenal)
- Korteks hormonları: Kortizon, Kortizol, Kortikosteron, aldosteron), androstenedion, Dehidroepiandrosteron (DHEA).
- Medülla hormonları: Katekolaminler (Adrenalin, Noradrenalin).
- Cinsiyet bezleri
- Testis: Androjenler (Testosteron, Dehidroepiandrosteron (DHEA), Androstenedion).
- Yumurtalıklar: Östrojenler (Östron dışında), Gestajenler (Progestron).
Tirotropin salgılattırıcı hormon (TRH) [tirotropin salgılattırıcı faktör (TRF) veya tiroliberin], salgılattırıcı hormonlar arasına girer ve hipotalamus tarafından sentez edilir. Ön hipofizden TSH ve prolaktin salınımını düzenler. Tropik ve peptid hormon özelliklerine sahiptir.
Laktasyonel amenore, lohusalık dönemindeki emziren ve amenore kadınlarda görülen geçici kısırlık durumunu tanımlar. Bu durum aynı zamanda bir doğum kontrolü yöntemi olarak da kullanılabilmektedir.
Yılın yalnızca belirli zamanlarında başarı ile çiftleşen hayvan türleri mevsimsel üreme özelliğine sahiptir. Yılın belirli zamanları, ortam sıcaklığı, besine ve suya ulaşılabilirlik ve diğer türlerin avlanma davranışlarında değişiklik gibi faktörler nedeniyle yavruların hayatta kalma şansının en uygun düzeyde olmasına olanak verir. Bu türlerde cinsel ilgi ve davranışlar yalnızca bu dönemde ortaya çıkar ve karşılık bulur. Mevsimsel üreme özelliğine sahip hayvanların dişileri yalnızca "kızıştığında" ya da doğurgan olup erkeği kabul edebildiğinde bir ya da daha fazla östrus hâline girer. Yılın diğer dönemlerinde ise cinsel döngülerinde östrus dışı hâlde kalırlar. Mevsimsel üreme özelliğine sahip hayvanların erkeklerinde yıl içinde döneme göre testosteron düzeylerinde, testis ağırlığında ve fertilitede değişiklikler sergileyebilirler.
Bu, belirli biyomolekülleri veya biyomolekül tiplerini açıklayan makalelerin bir listesidir.
Hipogonadizm (hypogonadism), cinsiyet hormonlarının yetersizliğidir. Gonadotropik hormonlar (GnRH) hipotalamusta üretilir ve özel bir kan dolaşım sistemiyle hipofize yönlendirilir. Gonadotropik hormonlar (GnRH), gonadotropin salgılatıcı hormonlardır; hipofizi uyarır ve hipofiz gonadotropinleri üreterek kan dolaşımına boşaltır. Hipofiz ön lobuna ulaşan GnRH, follitropin (FSH) ve lutropin (LH) adı verilen iki gonadotropin hormonun aralıklı olarak kana verilmesini (sekresyonunu) tetikler. Pulsatil sekresyon olarak bilinen bu mekanizmada; her 60-90 dakikada bir, 1 dakika süreyle hipofize gelen GnRH uyarısıyla gonadotropin hormonlar kan dolaşımına verilir. Hipofizden kan dolaşımına dökülen gonadotropin hormonlar, kadınlarda ovaryumlara (yumurtalık), erkeklerde testislere ulaşarak cinsiyet hormonlarının üretimini tetikler; GnRH, kadınlarda yumurtlamayı ve östrojen hormon üretimini düzenleyen folikül uyarıcı hormon (FSH) ve luteinize edici hormon (LH) sentezini tetikler. LH testislerdeki Leydig hücrelerinden testosteron salgılanmasını denetler ve sperm üretimini uyarır. FSH ve LH sekresyonu, yine hipofiz ön lobunda üretilen ve prolactin adı verilen hormon tarafından frenlenir. LH testislerdeki Leydig hücrelerinden testosteron salgılanmasını denetler.
Hipotalamus-hipofiz-gonad aksı hipotalamus, hipofiz bezi ve gonadal bezlerin arasındaki etkileşimi ifade eder. Bu bezler genellikle birlikte işlev gösterdiğinden, fizyologlar ve endokrinologlar bunlardan tek bir sistem olarak bahsetmeyi uygun ve açıklayıcı buluyorlar.
Bağışıklık uyarıcılar bağışıklık sisteminin veya bileşenlerinin aktivasyonunu indükleyerek veya bileşenlerinden herhangi birinin aktivitesini arttırarak uyaran maddelerdir. Dikkate değer bir örneği, granülosit makrofaj koloni uyarıcı faktördür.
Katin ve norpsödoefedrin olarak da bilinen D-norpsödoefedrin, bir uyarıcı olarak işlev gören fenetilamin ve amfetamin kimyasal sınıflarının psikoaktif bir ilacıdır. Cathinone ile birlikte doğal olarak Catha edulis'te bulunur ve genel etkilerine katkıda bulunur. Yaklaşık %7-10 amfetamin potensine sahiptir.
Elagoliks, kadınlarda endometriozis ile ilişkili ağrı tedavisinde kullanılan gonadotropin salgılatıcı hormon antagonisti bir ilaçtır. Ayrıca kadınlarda rahim miyomlarının ve ağır adet kanamalarının tedavisi için geliştirilme aşamasındadır. İlaç, erkeklerde prostat kanseri ve prostat büyümesi tedavisi için de araştırılmıştır, ancak bu durumlar için geliştirme durdurulmuştur. Elagoliks günde bir veya iki kez ağızdan alınır.
Leuprolid olarak da bilinen leuprorelin, prostat kanseri, meme kanseri, endometriozis, rahim fibroidleri ve erken ergenliği tedavi etmek, şiddet uygulayan cinsel suçluların kimyasal hadımını gerçekleştirmek veya transgender hormon tedavisinin bir parçası olarak kullanılan bir hormonun üretilmiş bir versiyonudur. Kas içine veya deri altına enjeksiyon yoluyla verilir.
Androjen eksikliği, vücutta yetersiz androjenik aktivite ile karakterize edilen tıbbi bir durumdur. Androjenik aktiviteye androjenler aracılık eder ve androjen reseptörü bolluğu, duyarlılığı ve işlevi dahil olmak üzere çeşitli faktörlere bağlıdır.