Polonya-Sakson Birliği

Polonya-Sakson Birliği, tarihleri, gelenekleri, siyasi sistemleri ve sosyal ilişkileri 1697'ye kadar farklı olan ve ortak bir sınırı bile paylaşmayan Saksonya ve Polonya-Litvanya Birliği'nin Wettin Hanedanı'ndan Saksonya Prensi Frederick August'un Polonya Kralı seçilmesiyle kişisel bir birlik içinde birleşmesiyle kurulan devlettir.^[1]

III. Jan Sobieski'nin 1696'da ölümü, Polonya'yı bir fetret dönemine girmesine neden oldu; bu nedenle çifte seçim adı verilen sistem ile kral seçimi yapılacaktı.^[2] Sonunda, taht mücadelesini, II. August adını alan Sakson seçmeni Frederick kazandı. Polonya-Sakson birliği görünüşte sağlam bir bölgesel güç yarattı. Tarihçiler genellikle bu birliğin amacının Polonya ve Saksonya'nın çok daha geniş kapsamlı bir birliğini sağlamak olduğu konusunda hemfikirdir. Wettin hanedanının ilk planının, Polonya-Litvanya Birliği ve Saksonya seçkinlerini aile bağları aracılığıyla birleştirmekti. Karma Polonya-Sakson evlilikleri, yeni bir iktidar seçkinlerinin yaratılmasının temeli olacaktı ve bu da, hükümdarın niyetine göre, gerçek bir Polonya-Sakson birliğini kurmayı çok daha kolaylaştırabilirdi.^[3] Bu planlar gerçekleşmedi ve hem çok etnikli Polonya-Litvanya Birliği'nde yaşayan nüfus hem de Saksonya sakinleri bundan nasibini aldı.

Aslında Kral aktif bir dış politika izledi. 1699'da Osmanlı ile Karlofça Antlaşması imzalandı ve bu anlaşma uyarınca Polonya-Litvanya Birliği, Kamyanets-Podilski'deki stratejik öneme sahip kale de dahil olmak üzere Podolya'yı ve 1672'de kaybettiği Braclaw Voyvodalığının bir bölümünü geri aldı.^[4] Bu, kuşkusuz, soyluların egemen olduğu toplum nezdinde popülaritesi giderek artan II. August için büyük bir diplomatik başarıya işaret ediyordu. Ancak sonraki dış politikası ve diplomatik hamleleri, bir dizi feci seçim ile anılacaktı.

Büyük Kuzey Savaşında İsveç'e karşı Rusya'nın yanında savaşa katıldı. Savaş, İsveç'in Polonya'yı ele geçirmesi ve II. August'u devirmesiyle sona erdi. İşgalciler tahtı Stanisław Leszczyński'ye devretti. Bu durum iç savaşa neden oldu. İsveç Kralı II. August'u mağlup ettikten sonra Rusya'ya doğrudan saldırmaya karar verdi. Silahlı kuvvetlerini Moskova'ya gönderdi. Belirleyici çatışma 1709'da Poltova Muharebesi'nda gerçekleşti. İsveç ordusu yenildi ve İsveç Kralı Osmanlı İmparatorluğu'na kaçtı. Bu da II. August'un tahtı geri almasını sağlayacak zemin oluşturdu.

Ancak savaş döneminde Polonya-Litvanya Birliği'nin yaşadığı askeri yenilgiler, buna bağlı devletin ekonomik çöküş ve yaşanan krizlerin hükümdar ile tebaası arasında güven problemi oluşturması, güçsüzleşen Polonya-Litvanya Birliği'nin komşu devletler (her şeyden önce Rusya) tarafından içişlerine müdahalesine neden oldu.^[5] Bu aynı zamanda II. August'un uluslararası arenadaki güvenilirliğini baltalayarak yalnızlaşmasına yol açtı. 1720'lerde ve 1730'larda, Prusya, Polonya topraklarının bazı kısımlarını paylaşma konusundaki fikirlerini giderek daha cesur bir şekilde ortaya koymaya başladı.^[6] Ancak o sırada, Polonya'yı kendi nüfuzunun münhasır bölgesi haline getirmek isteyen Rusya tarafından kısıtlandı.

Ölümünden sonra tahta oğlu III. August geçti (1733). Ancak 1733'te Wettin'in ölüm haberini alan Leszczyński'nin monarşik hırsları yeniden canlandı. Bir plan yaptı ve bir tüccar kılığına girerek at sırtında Polonya'ya geri döndü ve Gdańsk'a yelken açtı. Polonya'ya gelen Leszczyński, soylular tarafından desteklendi. Ancak bu; Fransa, Rusya, Prusya veya Avusturya gibi zamanın güçlerin de katılacağı Lehistan Veraset Savaşına neden oldu. Daha sonra Polonya'yı bölecek olan devletler, tahta III. August'u yerleştirmeye çalıştı. Rus ordusunun ağırlığını koymasıyla Leszczyński kaybetti ve kaçtı. Ancak Leszczyński şanslıydı ve Fransız tahtında oturan Bourbon'un himayesinde Lorraine Dükalığı'nın ömür boyu hükümdarı oldu.

Hayatının sonraki otuz yılında Leszczyński, büyük konutlar ve bahçeler inşa etti ve kütüphaneleri finanse etti. Ünlü Şövalyeler Akademisi'ni kurdu. Sosyal arenada ise hastaneler ve yetimhaneler inşa etti. Voltaire ve Montesquieu gibi sanatçıları ve düşünürleri sarayına davet etti. Leszczyński, Lorraine bölgesinde yaptığı atılımların bir benzerini III. August yaptı. Her ne kadar onun yönetimi, Polonya'nın uluslararası sahnede zayıflamasını da beraberinde getirmesine rağmen, ülkede barışı sağlamıştı. Hükümdar ülkede nadiren bulunuyordu ve ülkenin askerî gücüne de pek dikkat etmiyor olsa da kendini sanat ve kültürün gelişimine çok fazla adamıştı. Ancak siyasi arenada dış güçlere çok bağımlıydı. Aslında

Ülke içinde en etkin ülke Rusya idi. Rusların Polonya'nın iç siyasetine karıştıran bizzat Polonya'nın iç siyasi dengeleriydi. Rusya'nın askeri desteğiyle koltuğa oturan III. August döneminde Polonya'nın Rusya'nın nüfuz yörüngesinden kaçması söz konusu bile değildi. Nitekim III. August döneminde askeri ve mali sisteminde reform yapma girişimleri, Rusya'nın muhalefetiyle karşılaştıklarından başarısız oldu.

Benzer başarısızlıklar Saksonya'da da yaşanıyordu. Saksonya'nın gerçek varisi VI. Charles'ın 1740'ta ölümünden beri III. August'un kurduğu imparatorluk hayalleri ne gerçek askerî güçle ne de mantıklı bir dış politikayla destekleniyordu. Nitekim VI. Charles'ın ölümünden kısa bir süre sonra Saksonya, Prusya tarafından işgal edildi ve işgal durumu birkaç yıl sürdü. İşgalin sona erdirilmesi için yaşanan krizlerle zaten değersiz hale gelmiş olan Sakson parası daha da fazla basıldı ve bu durum Saksonya'nın mali sistemini felç etti. 1763'te imzalanan Paris Antlaşması imzalandığında Kutsal Roma İmparatorluğu'nun siyasi yapısında zaten ikincil öneme sahip olan Saksonya, artık Prusya'nın bir parçası haline geldi.

Saksonya, askeri açıdan güçlü bir devlet değildi ve bu, Büyük Kuzey Savaşı sırasında II. August ordusunun uğradığı yenilgilerle bu hızlıca kanıtlandı ve 1706-1707 yıllarında İsveç'in ülke topraklarını işgal etmesiyle sonuçlanmıştı. Saksonya'nın silahlı kuvvetlerine son darbe ise birkaç on yıl sonra, Yedi Yıl Savaşı sırasında, Sakson ordusunun 14 Ekim 1756'da Pirna'da utanç verici bir şekilde II. Frederick'e teslim olmasıyla zorlanmasıyla geldi ve bunun sonucunda Sakson ordusu fiilen ortadan kalktı.^[7]

Polonya-Litvanya Birliği da o sırada siyasi ve ekonomik bir kriz yaşıyordu. Bununla birlikte, iki devletin karşılıklı ilişkilerini en çok belirleyen ve Polonya ile Saksonya'nın gelecekteki kaderi üzerinde belirleyici bir etkisi olan şey, bu devletlerin vatandaşlarının birliğin kendisine ve onunla ilişkili siyasi kavramlara neredeyse tamamen kayıtsız kalmasıydı.^[8] II. August tarafından zorlanan birlik esas olarak ideolojik terimlerle kabul edildi, ancak onu farklı (daha gerçek) bir siyasi düzenlemeye dönüştürmek için hiçbir girişimde bulunulmadı.

Bu arada, Polonya-Sakson Birliği'nin dış politika hamleleri, çoğunlukla kaotikti, ancak bazen hükümdar durumu rasyonel bir şekilde değerlendirebildi ve devleti tehdit eden tehlikeleri doğru bir şekilde teşhis edebildi. Ancak Polonya'yı "komşularının saygısına sahip müreffeh bir ülke" yapma hırsı hiçbir şey ifade etmedi. Kralın gücünü pekiştirmek için Polonya'daki gücün en önemli unsuru olan Sejm'i dikkate almadan siyaset yürütme planlarının getirdiği çatışma, soyluların Kral'ın uyguladığı her politikaya karşı çıkmasına neden oldu. II. August ise Polonyalı seçkinlerin tavrı ve otoriterliğini sağlamlaştırmak için etrafını Sakson danışmanlarla çevrelemeye başladı. Bu durum Polonyalılar arasındaki memnuniyetsizliği artırdı. Nitekim bu memnuniyetsizlik soyluların III. August'a karşı Leszczyński'yi desteklemesine ve Lehistan Veraset Savaşına neden olmuştu.

Wettin Hanedanlığı Polonya-Sakson birliğinin sunduğu fırsatı kaçırmıştı. II. August'un harekete geçme arzusunu, reform girişimlerini ve kalıcı değişim yaratma arzusunu inkâr etmek imkansızdır. Bununla birlikte, mesele şu ki, çoğu zaman, bu müdahale tatmin edici sonuçlar vermedi, siyasi hedefler zayıf bir şekilde tanımlandı ve hükümdar, Polonya-Litvanya Birliği'ndeki soyluları siyasi hedefler konusunda ikna edemedi.

Polonya, Almanya (özellikle 19. ve 20. yüzyılların başında Prusya), Rusya ve hatta İsveç tarihçiliğinin çıktılarına bakıldığında, Orta ve Doğu Avrupa devletleri ve toplumları için Polonya-Sakson Birliği'nin önemine dair çeşitli yorumlar bulabiliriz.

Bu düşünceler, özellikle Saksonya ve yöneticilerinin Polonya-Litvanya Birliği ile birliğe karışmasını kınayan Prusyalı tarihçiler örneğinde olduğu gibi çoğu kez sert eleştiriler olmak üzere farklı tonlar aldı. Savaş arası ve savaş sonrası dönemin Polonya tarih yazımının da bu müstakbel birlik algısına atıfta bulunması ilginçtir. Almanlar (Prusyalılar) için birlik, Saksonya'nın düşüşünün başlangıcına, ekonomik ve siyasi çöküşüne ve sonunda Yedi Yıl Savaşı (1756-1763) sırasında da iflasına neden oldu.^[9] Bunun temel nedeni birlik döneminde geri kalmış Polonya'yı finanse edenin zengin Saksonya'nın olmasıydı. Bununla birlikte birçok tarihçide bu eleştiriye karşı, Saksonya'nın gerilemesinin büyük ölçüde, özellikle II. Friedrich'in tahta geçmesinden bu yana, Saksonya'ya boyun eğdirmeyi veya en azından uluslararası gücünü zayıflatmayı amaçlayan yayılmacı bir politika izleyen Prusya Krallığı'nın politikasından kaynaklandığını savunmaktadır.

Polonyalı tarihçiler, II. August'un sorumsuz politikasının Polonya-Litvanya Birliği için felaketle sonuçlanan Büyük Kuzey Savaşı'na (1700-1721) (pasif olarak ve 1704'ten itibaren aktif olarak) katılım da dahil olmak üzere birçok talihsizlik getirdiğini iddia ederek başka türlü suçlamalarda bulundular. Büyük Kuzey Savaşı, Polonya-Litvanya Birliği için yıkım ve nüfusunun yoksullaşması, Polonya-Litvanya Birliği'nin siyasi öneminin azalması ve komşu devletlerin (Rusya ve Prusya) Polonya-Litvanya Birliği'nin içişlerine müdahale etme fırsatlarının oluşmasına neden oldu. 18. yüzyıl boyunca artan bu müdahale, sonunda Polonya-Litvanya Birliği'nin çökmesine yol açtı ve Polonya'nın 1772, 1793 ve 1795 yıllarında bölünmesiyle sonuçlandı.

1960'lı ve 1970'li yıllarda bu tablo yavaş yavaş değişmeye başladı. Krakow'dan Józef Andrzej Gierowski ve Toruń'dan Jacek Staszewski gibi bilim adamları sayesinde Dresden kaynaklarını kullanan tarihsel araştırma, Polonya-Sakson Birliği hakkında biraz farklı, daha belirsiz sonuçlara ve yargılara yol açtı.^[10] Gierowski ve Staszewski, araştırmaları ve bu araştırmaların Polonya-Litvanya Birliği (özellikle Polonya perspektifi) tarihi üzerindeki etkisinin yeni değerlendirmesi için yeni olanaklar gösterdiler. Ancak tarih yazımında bir denge bulmak kolay değil: 1989'dan sonra bazı Polonyalı tarihçiler (ve daha az ölçüde Alman tarihçiler) III. August Wettin figürünün mükemmel bir örneği olduğu bu çağı ve yöneticilerini 'mitolojikleştirme' eğilimindeydi.

Şimdiye kadar Polonya tarih yazımındaki Wettin krallarının şişman, tembel, siyasi hırstan yoksun, ilkel eğlenceye düşkün ve Saksonya ile Polonya'yı kaçınılmaz düşüşlerine götüren imajı, yerini aktif, son derece çalışkan bir yönetici, seçkin bir kültür hamisi (özellikle Polonya'da) ve hatta iktidar kıvrımlarında çok bilgili bir adam imajına bıraktı.

Polonya-Litvanya Birliği'nde yönetim alanındaki yetkilerin kendine özgü dağılımı ve ilk Bakan Heinrich von Brühl tarafından uygulanan sözde bakanlık kuralı sisteminin getirilmesi buna örnektir. Her şeyden önce, Sakson hanedanından hükümdarlar tarafından alınan belirli kararların ardındaki motivasyonlar, kesin bir değerlendirmeye meydan okuyor.

"II. August'un seçilmesi ve ardından III. August'un saltanatı, 18. yüzyılın başlarında ve yüzyılın ilk yarısında Avrupa'nın bu bölümünün jeopolitik haritasındaki durumu kökten değiştirmiş olabilir mi?" sorusu tarihçiler arasındaki bir başka tartışma konusudur. Ancak genel kabul, bazı tarihçiler tarafından savunulan Saksonya'nın büyük potansiyele sahip olduğu iddiası dönemin diğer devletlerine bakıldığında asılsız bir iddia olduğu şeklindedir.^[11] Ancak yine de 1635'ten beri barışın tadını çıkaran ve Polonya-Litvanya Birliği ile kurulan birliğin, Avrupa çapında olmasa da en azından bölgesel öneme sahip bir güç yaratmasıyla sonuçlanabilirdi ve bu yapı, komşularının (Prusya, Rusya ve bir dereceye kadar Avusturya) saldırına direnebilirdi.