Polonya-Litvanya Birliği
Lehistan Rzeczpospolita Obojga Narodów Abiejų tautų respublika Lehistan-Litvanya Birliği | |||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1569-1795 | |||||||||||||||||
 Bayrak  Arma | |||||||||||||||||
 Lehistan-Litvanya Birliği'nin sınırları yeşil ile gösterilmiştir. | |||||||||||||||||
| Başkent | Kraków (1296-1596/1609) Łowicz - fetret (1572-1573) Varşova (1596/1609-1795) | ||||||||||||||||
| Hükûmet | Irsî monarşi (1569-1573) Seçmeli monarşi (1573-1791; 1792-1795) Anayasal monarşi (1791-1792) | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Tarihçe | |||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||||||
• Toplam | 815000 km2 | ||||||||||||||||
| Nüfus | |||||||||||||||||
• Sayılan | 11.000.000 (1650'de) | ||||||||||||||||
| Para birimi | Złoty | ||||||||||||||||
| |||||||||||||||||
Polonya-Litvanya Birliği, Birinci Polonya Cumhuriyeti, İki Ulus Cumhuriyeti, İki Ulus Birliği veya İki Halk Birliği (Lehçe: Rzeczpospolita Obojga Narodów; Beyaz Rusça: Рэч Паспалітая Абодвух Народаў, Reç Paspalitaya Abodvuh Narodaŭ; Litvanca: Abiejų tautų respublika), 17. yüzyıl Avrupası'nın en güçlü ülkelerinden biriydi.
Tarihi
| Polonya tarihi |
|---|
 |
Lehistan-Litvanya Birliği 1 Temmuz 1569 tarihinde imzalanan Lublin Antlaşması ile kuruldu.[1] Bu antlaşmayla Lehistan Krallığı, Litvanya Grandüklüğü ve Kraliyet Prusyası tek bir devlet olarak birleştiler ve Avrupa'nın en güçlü ülkelerinden biri haline geldiler. Aslında bu ülkeler 1569 yılından önce de işbirliği halindeydiler. Lehistan ve Litvanya 1386 yılında Litvan Jagiellon Hanedanının Lehistan'ı yönetmeye başlamasından sonra aynı krallar tarafından yönetilmekteydiler. Ancak Lublin Birliğine gelinceye kadar kral hariç iki ülkenin bütün yönetim organları ayrı tutulmaktaydı. İki ülkenin ayrı meclis (Sejm) ve senatosu vardı. Kraków ve Vilnius'ta ayrı başkentler bulunmaktaydı. Birleşmeden sonra Krakow'da tek bir meclis ve senato kaldı. Başkent 1596 yılında da Varşova'ya taşındı.
Birlik, 17. yüzyılın başlarında altın çağına ulaştı. Devletin güçlü bir parlamentosu vardı. Otuz Yıl Savaşları'na katılmak istemeyen soylular parlamentoda çoğunluk oluşturmaktaydı. Bu tarafsızlık, Avrupa'nın her köşesini kasıp kavuran Siyasi-Dini çatışmalardan ülkeyi uzak tutmak için yetti. İsveç'e kafa tutabilecek kadar güçlenen devlet, Rus Çarlığı'na, Osmanlı İmparatorluğu'na ve himayesindeki devletlere başarılı yayılmacı saldırılar başlattı. Özellikle Rusya'nın yaşadığı Karışıklık Dönemi süresince devlet, işgalleri hızlandırdı, Birlik askerleri Moskova'ya girdi ve orayı zapt etmeyi başardılar. 27 Eylül 1610, tarihinden 4 Kasım 1612, tarihindeki bir kuşatmayla sürülene kadar orayı ellerinde tuttular.
Birliğin gücü bu olaylardan sonra gitgide azalmaya başladı. Ülkenin güneydoğusunda 1648'de başlayan Ukrayna Kazakları'nın çıkardığı Hmelnitski Ayaklanması'nın durumu günden güne ciddiyetini artırıyordu. Yıllardır ülkenin ordusunda savaşan Kazaklar, artık kendi devletlerini kurmak istediler ve başarılı oldular Rusların koruması altında Pereyaslav Antlaşması'yla Kazak Hetmanlığı adında bir devlet kuruldu.
Devletin başına gelen bir diğer felaket ise, 1655 yılında başlayan ve "Tufan" olarak adlandırdıkları İsveç akınlarıdır. Bu akınların ve işgallerin üzerine bir de Erdel Dükü George II Rákóczi ve Brandenburg Elektörü Frederick William'ın da saldırıları eklenince, çok ağır bir savaş patlak verdi.
Krallar
| Hükümdar | Hanedan | Hüküm Süresi | Notlar |
|---|---|---|---|
| Henryk Walezy | Valois | 1573-1574 | Fransa'nın kralı olunca Lehistan-Litvanya tahtını bıraktı |
| II. Maximilian (Kutsal Roma İmparatoru) | Habsburg | 1575 | Seçimine itiraz edildi |
| Anna Jagiellon | Jagiellon | 1575-1586 | Kocası Stephen Báthory ile hüküm sürdü |
| Stephen Báthory | Batory | 1576-1586 | Karısı Anna ile hüküm sürdü |
| III. Maximilian (Avusturya Arşidükü) | Habsburg | 1587 | Zygmunt Vaza'ya yenildi |
| III. Zygmunt Waza | Vasa | 1587-1632 | |
| IV. Władysław Waza | Vasa | 1632-1648 | |
| II. Jan Kazimierz Waza | Vasa | 1648-1668 | Tahtı bıraktı. |
| Michał Korybut Wiśniowiecki | Wiśniowiecki | 1669-1673 | |
| III. Jan Sobieski | Sobieski | 1674-1696 | |
| II. August | Wettin | 1697-1706 | Tahtı bıraktı |
| Stanisław Leszczyński | Leszczyński | 1706-1709 | II. August'a bıraktı |
| II. August Mocny | Wettin | 1709-1733 | Tekrar Wettin Hanedanı |
| Stanisław Leszczyński | Leszczyński | 1733-1736 | Tekrar kral oldu ama Lehistan Veraset Savaşı'nda yenildi |
| III. August | Wettin | 1734-1763 | |
| II. Stanisław August Poniatowski | Poniatowski | 1764-1795 | Tahtı bıraktı |
Ekonomi
Lehistan-Litvanya Birliği'nin ekonomisi büyük ölçüde feodal tarıma dayanmaktaydı. Kölelik 15. yüzyılda yasaklandı ve 1588 yılında ise tamamen kaldırıldı. Onun yerine ikinci bir serf sistemi getirildi. Köylüler büyük ölçüde tahıl yetiştiriyorlardı.
Lehistan-Litvanya Birliği 16. yüzyılın Batı Avrupası'na ürün tedariki konusunda önemli bir rol oynamıştır. Özellikle tahıl (çavdar), büyükbaş hayvan (sığır) ve kürk; ülkenin Batı Avrupa'ya ihraç ettiği ürünlerin %90'ını oluşturmaktaydı.[2]
Gdańsk gemilerinin çoğu; Birleşik Hollanda Cumhuriyeti'nin Anvers ve Amsterdam gibi şehirlerine tahıl ticareti yapıyorlardı. Tahılın yanı sıra deniz ürünleri ve ahşap ticareti yapılmaktaydı. Karayolu vasıtasıyla da Alman topraklarına, özellikle Leipzig ve Nuremberg şehirlerine yaklaşık 50.000 baş büyükbaş hayvan, post, kürk, tuz, tütün, kenevir, pamuk (çoğunlukla Varşova'dan) ve keten ticareti yapılıyordu. Şarap, meyve, baharat, kıyafet, balık ve bira da üretilip dış topraklara ihraç ediliyordu. Ayrıca lüks eşyalar da satılmaktaydı (kanaviçeler).
16-17. yüzyıllarda ülkenin dış ticaret dengesi; pozitiften negatife kaydı. Bunun en büyük sebebi ise coğrafî keşifler oldu. Coğrafî keşiflerle birlikte eski ticaret yolları önemini kaybetti. Kehribar Yolu da bunlardan biriydi. Ülke, Asya ile Avrupa arasındaki kervan yolunda kurulmuştu. Bu yol da önemini kaybedince ekonomi bozuldu. Bu olaylardan sonra Rusya İmparatorluğu ile yeni yerel ticarî yollar kuruldu.
Birliğin para birimi złoty ve grosz idi. Gdańsk şehrinin kendi paralarını basma ayrıcalığı da vardı.
Askeri yapı
Birliğin ordusunun temeli, Polonya Krallığı ve Litvanya Büyük Dükalığı'nın ordusu oluşturur. Ordunun komutası Atamanlardaydı. Aslında 1581 yılına kadar bu unvan sadece savaşta geçerliydi. Daha sonra kalıcı bir unvan haline getirildi. En ilginç dizilimi ağır zırhlı atlı birlikler olan Kanatlı Hüssarlar yapıyordu. Litvan askerler ordunun yaklaşık dörtte üçünü oluşturmaktaydı. Ayrıca orduda Kazak ulusundan askerler de bulunuyordu. Orduda Teber, mızrak, kılıç, kalkan, ok ve yay kullanılmaktaydı. Genelde hafif zırhlar giyen piyadelerin kafalarında da yöresel başlıkları vardı. Yıllar sonra ateşli silahları da kullanmaya başlayan ordu, daha da güçlendi.
İlk ordu ve bölümleri
Ordu dört hetman tarafından yönetilirdi ve sekiz çeşit birlik içerirdi.
Wojsko kwarciane: Vergilerden pay alan düzenli birlikler.
Wojsko komputowe: Savaş zamanında toplanan yarı-düzenli birlikler. (1652 yılında Wojsko Kwarciane ile birleştirilerek kalıcı hale geldiler.
Pospolite ruszenie: Askere alınan soylular.
Piechota łanowa: piechota wybraniecka(kraliyet köylüleri) ve piechota dymowa(halk köylüleri): Eğitimli köylü askerler.
Kayıtlı Kazaklar: Kazak kökenli askerlerden oluşan birlikler. (1699'a kadar Leh ordusunda yer aldılar fakat sonradan Zaporojya Kazaklarının kışkırtmaları ve çıkardıkları isyanlar neticesinde çoğu Kazak birleştiler ve bir devlet kurdular)
Kraliyet Korumaları: Kralın can güvenliğinden sorumlu elit birim.
Paralı Askerler: Diğer uluslardan para ile satın alınan askerler.
Özel Ordular: Magnat adlı aristokrat sınıfının ve halkın parasıyla oluşturulan elit birim.
Oldukça sıra dışı taktiklerle savaşan diğer birimler
Hüssarlar: Mızrak ve Kargılarıyla saldıran Ağır zırhlı atlılar. 17. yüzyılın sonlarına doğru çoğu rakiplerinin ateşli silahlara sahip olmasına kadar hücumları çok etkiliydi.
Kazaklar: Hafif zırhlı atlı birlikleriyle orduda katkıları büyüktür. Ama İsveç rajtar silahşorları kadar iyi değillerdi.
Tabor: At arabalarını kullanan birim. Savaşlarda çabucak arabalarını çepeçevre tahkim ederler ve savaşı bir savunma savaşına çevirirlerdi.
Birlik askerleri yıllarca güneyde Osmanlı İmparatorluğu, kuzeyde İsveç Krallığı, doğuda Rusya Çarlığı ve özellikle Zaporojya Kazaklarıyla mücadele ettiler. Öyle ki 16., 17. ve 18. yüzyılın büyük bölümünde Zaporojya Kazakları Lehistan-Litvanya Birliği'nin, Osmanlı İmparatorluğu'nun, Kırım Hanlığı'nın ve Rusya Çarlığı'nın otoritesine kafa tutabilen kuvvetli bir siyasi ve askerî güç haline geldi. Üç büyük devlet arasındaki ihtilaflar ve ittifaklar arasında gidip gelen Zaporojyalılar, 18. yüzyıl sonunda Rus İmparatorluğu tarafından zorla dağıtıldı.
Osmanlı-Lehistan ilişkileri
Lehistan-Litvanya Birliği Osmanlı tarihinde sadece Lehistan adıyla anılmıştır. Lehistan Osmanlıların bugünkü Polonya'ya verdiği isimdi. Polonyalılar da bazen kendileri için Lechia adını kullanmışlardır. Hâlen bazı dünya dillerinde Polonya için Leh sözcüğünden gelen isimler kullanılmaya devam etmektedir (Farsça, Macarca, Litvanca vs.).
Osmanlılar 1526 yılındaki Mohaç Muharebesi'ni kazanarak Macaristan'ın büyük bir bölümünü ele geçirince birdenbire Lehistan'la komşu haline geldiler. Bu dönem her iki ülkenin de altın çağına denk gelmektedir.
Lehistan'ın Karadeniz'e tek çıkış yolu Tuna Nehri üzerindeki Eflak ve Boğdan beylikleriydi. Bu beyliklerin Osmanlı hakimiyetinde olması iki ülke arasında sık sık sürtüşmelere yol açtı. 1620-1621 Osmanlı-Lehistan Savaşı bu nedenle ortaya çıktı. Ayrıca Zaporojya Kazakları ve Kırım Hanlığı da bu iki ülke arasında sık sık sorunlara yol açıyordu.
Lehistan'ın himayesi altındaki Kazaklar Osmanlı Devletini yağmalıyor, Osmanlı himayesindeki Kırımlılar da aynı şeyi Lehistan'a yapıyorlardı. 1633-1634 Osmanlı-Lehistan Savaşı ve 1671-1676 Osmanlı-Lehistan Savaşı bu nedenle çıktı.
17. yüzyılın sonlarına doğru her iki ülke de zayıflamaya yüz tuttu. II. Viyana Kuşatması sırasındaki Viyana'yı Osmanlılardan kurtaran ordu Lehistan kralı III. Jan Sobieski'nin ordusu olmuştu.
Yıkılışı
18. yüzyıla gelindiğinde Lehistan sürekli olarak toprak kaybetmeye başladı. Lehistan'ın komşusu olan Rusya, Avusturya ve Prusya güçlendiler. Saksonya'dan Wettin Hanedanı mensubu III. August 1697 yılında Lehistan-Litvanya Birliği kralı seçildi. Wettinler halkı sindirmeyi ve güç kullanmayı kesin bir kural olarak görüyordu ve bunu uyguladılar da. Halihazırda siyasi istikrarsızlık ülkede iç savaşlara ve isyanlara ortam hazırladı. Bu sırada 1715 yılında resmen kral ve soylular arasında bir iç savaş çıktı. Çar Petro bu durumdan çok iyi faydalandı. Stanislaw Poniatowski Kral III. August'u devirme planlarına destek sağlaması için annesinin ailesi tarafından Petersburg'a gönderildi. Rus sarayında ailesinin çıkarlarını gözetmek için fazla çaba harcamadı ve geleceğin çariçesi II. Katerina'ya âşık oldu.
Yekaterina, III. August'un 1763'te ölümünden sonra, Lehistan'ı daha da zayıf düşürmek için yollar aramaya başladı. Lehistan bu sorunlarla uğraşırken dış güçlere karşı savunmasız ve güçsüz kaldı. Meclis toplandı (Sejm) Rus İmparatorluğu 24.000 kişilik bir orduyla o sırada Lehlerin topladıkları meclislerine (Sessiz Sejm, bu seferki farklı bir meclisti.) doğru yola çıktı. Bu meclisin en önemli kuralı Eğer elçiler oy birliği ile karara altı haftada (tek oturumda zaman sınırı) varamasalardı, tartışmalar geçersiz ilan edilirdi ve bu Sejm'den önceki tüm eylemler iptal edilirdi. Rusya İmparatorluğu'nda meclise geldi ve bir arabulucu olmak amacıyla katılmış gözükse de asıl amacı topraklardan payına düşeni almaktı. 17. yüzyılın ortalarından beri, Sejm çözünürlüğünde otomatik olarak belirlenen bir elçi ya da senatör biri tarafından diğer, daha önce onaylanmış kararların reddi nedeniyle, herhangi bir itiraz olmadı. Bu tüm Sejmlerin oluşturduğu bir bütün çözünürlük, verilen bir oturumda geçti. Kararlar ve bu sessiz durum Sejm'in "Sessiz Sejm" olarak adlandırılmasının nedeniydi, örnek: 1667'de ve 16. yüzyılda hiçbir kişi ya da grup davaya cesaret edemedi ama 17. yüzyılın ikinci yarısında, Sejm'de liberum veto (Latince: "Ben özgürce yasaklarım") neredeyse durduruldu, III. August yetkilerinin büyük çoğunluğunu yıllarca Lehistan'da genel valilik yapan Heinrich von Brühl'e devretti.
II. Katerina yıllar sonra Rusya'nın askerî ve siyasal gücünü kullanarak dilediği gibi yönlendirebileceğini düşündüğü genç Poniatowski'nin II. Stanisław adıyla tahta çıkmasını (7 Eylül 1764) sağladı. Stanisław tahta çıktıktan sonra, krallığın gücünü artırmaya, yönetimde reform yapmaya ve parlamenter rejimi güçlendirmeye çalıştı. Ama soyluların ve kendisini tahttan indirmekle tehdit eden Yekaterina'nın engellemeleri karşısında sonunda reformlardan vazgeçmek zorunda kaldı. Lehistan-Litvanya birliği çöküşün eşiğine geldi. Czartoryski ve Potocki Hanedanı el birliğiyle Liberum veto'yu 1791'de Polonya'nın 3 Mayıs Anayasası'nın kabulüyle tamamen kaldırıldılar. Anayasa kabulü ve olası uzun vadeli kararlardan sonra bir sonuca varıldı. O sonuçlara göre Avusturya, Rusya ve Prusya Lehistan-Litvanya Birliği topraklarını paylaştı ve 300 yıllık Polonya parlamentosunun sürekliliği sona erdi. Ruslar Kralın Sakson ordusunu sürgün etti. Sonunda Lehistan-Litvanya Birliği bu üç ülke arasında paylaşılarak 1795 yılında Avrupa haritasından silindi. Bunu kabul etmeyen tek Avrupa devleti ise Osmanlı Devleti'ydi.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ "Europe's first republic – the Polish-Lithuanian commonwealth" (İngilizce). 24 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Nisan 2021.
- ^ Zsigmond Pál Pach, (1970). 16. ve 17. yüzyılda Merkezi Doğu Avrupanın Uluslararası Ticaretteki Rolü. Akadémiai Kiadó. s. 220.
