Dinozor (Dinosauria), ilk olarak Mezozoyik zamanda ortaya çıkan ve yaşayan tek üyeleri kuşlar olan arkozor sürüngen grubu. Dinozor adı, Richard Owen tarafından Grekçe "korkunç" anlamına gelen deinos ve "kertenkele" anlamına gelen sauros sözcüklerinin birleştirilmesinden oluşur. Dinozorlar, 243 ile 233 milyon yıl önce Geç Triyas döneminde ortaya çıkmış ve 66 milyon yıl önce kuşlar dışındaki tüm türlerinin soyu tükenmiştir. Dinozorlar, sıcakkanlı ve soğukkanlı arası özellikler gösteren mezoterm canlılardı. Mezozoyik'te oldukça başarılı biçimde tüm kıtalara yayılan dinozorlar çok farklı nişleri doldurdu. Yapılan araştırmalarda şimdiye kadar yaklaşık olarak 1.000 kadar kuş olmayan dinozor türünün yaşadığı belgelendi. Bugün dinozorların evrimsel olarak devamı olan kuşların 11.000 kadar türü vardır ki bu, yaşayan memelilerin tür sayısının (~6000) yaklaşık iki katıdır. Dinozorların nasıl yaşadığı, ne kadar çeşitlendiği ve ekosistemdeki yerleri kadar kuş olmayan dinozorların nasıl yok olduğu da bilim camiasını uzun zamandır meşgul etmektedir. Kuş olmayan dinozorları yeryüzünden silen yok oluşun aşamalı mı, yoksa yerbilimsel olarak katastrofik (ani) mi olduğu tartışmalıdır.
Dinozorlar, 232-234 milyon yıl önce orta Triyas devrinin son zamanı olan Ladinyan döneminde arkozorlardan evrildiler. Dinozorlar iyi araştırılmış bir grup olup kafatası alnının üst kemiğinin mevcut olmaması, ön kol ile omuz eklemi arasındaki uzun kol kemiği olan humerus üzerinde deltopektoral aralık çıkıntısının eksikliği gibi birçok özellikler incelenerek tanımlanırlar.
Hypsilophodon, İngiltere'nin Erken Kretase dönemine ait bir ornithopod dinozor cinsidir.
Dromaeosauridae, gelişmiş bir tüylü teropod dinozor familyasıdır. Genellikle küçük ve orta boylu tüylü etoburlar olup Kretase döneminde evrimleşmişlerdir. Dromaeosauridae adı, Dromaeosaurus adlı tip cinsten gelir. Grubun fosilleri, Kuzey Amerika, Avrupa, Asya, Güney Amerika ve Antarktika'da bulunmuştur.
Saurischia, kuşları (Aves) ve kuşlarla kuş kalçalı dinozorlara göre daha yakın akraba olan tüm dinozorları barındıran iki ana dinozor grubundan biridir.
Avemetatarsalia, 1999 yılında Britanyalı paleontolog Michael Benton tarafından, timsahlardan çok kuşlara daha yakın olan tüm taç grubu arkozorlar için oluşturulmuş bir kladdır. Ayrıca Panaves terimi de timsahlardan çok kuşlarla daha yakın akraba olan tüm yaşayan veya soyu tükenmiş hayvanlar için kullanılır. Hemen hemen tüm avemetatarsaliyenler, benzer bir ayrıma sahip Ornithodira alt grubunun üyeleridir. Ornithodira, dinozorların ve teruzorların son ortak atası ve onun soyundan gelenler olarak tanımlanır.
Neotherapoda, Coelophysoidleri ve diğer gelişmiş teropod dinozorları içeren bir kladdır. Aynı zamanda Triyas-Jura yok oluşundan sağ kurtulan tek teropod kladıdır. Averostranlar dışında tüm neoteropodların soyu erken Jura döneminde tükendi.
Coelurosauria, Carnosauria'dan kuşlarla daha yakın akraba olan tüm teropod dinozorları içeren bir kladdır.
Tyrannoraptora, "Tyrannosaurus rex ve Passer domesticus'un son ortak atasının tüm torunları" olarak tanımlanan bir teropod dinozor kladıdır. Klad, ilk kez 1999 yılında Amerikalı paleontolog Paul Sereno tarafından tanımlandı; ancak ilk başta Tyrannoraptora, sadece Tyrannosauroidea ve Pennaraptora'yı içeriyordu. Filogenetik analizlerle birklikte; Compsognathidae, Ornithomimosauria, Alvarezsauroidea ve Therizinosauria kladları da bu klada dahil edildi.
Dracohors, dinozorları ve silesauridleri içeren dinosauriform arkozorların bir dalıdır. Bilinen en eski dracohortiyen, Orta Triyas döneminin Anisiyen çağında yaklaşık 245 milyon yıl öncesine tarihlenen Asilisaurus'tur. Andrea Cau'ya (2018) göre, dracohortiyenlerin sinapomorfileri şunlardır:
Eotyrannus, Erken Kretase Avrupa'sından bir theropod dinozor cinsidir ve Tyrannosaurus rex'in erken bir atasıdır. Bu cins, Coelurosauria içinde ilgili bir grup olan tyrannosauroidler arasında yer alır. Cinse ait tek tür olan Eotyrannus lengi, güney İngiltere'de bulunan ve muhtemelen Alt Kretase'den (Barremiyen) gelen yüzde 40 korunmuş bir iskeletten bilinmektedir.
Caenagnathoidea, şimdiki Asya ve Kuzey Amerika'da Kretase Dönemi'nden bir grup gelişmiş oviraptorosaurian dinozor grubu. Karakteristik olarak kısa, gagalı, papağan benzeri kafatasları ile ayırt edilirler ve genellikle başlarında kemikli tepeler bulunur. Büyüklükleri hindi büyüklüğündeki Caudipteryx'ten 8 metre uzunluğundaki 1.4 tonluk Gigantoraptor'a kadar değişiyordu. Grup kuşların atalarına yakındır. En eksiksiz örnekler, Oviraptorinae alt grubunun üyelerini temsil eden Asya'da bulundu. Kuzey Amerika'dan kayda değer ancak parça parça kalıntılar da bilinmektedir ve bunların neredeyse tamamı Elmisaurinae alt grubuna aittir.
Zuolong, Geç Jura döneminde Çin'in Sincan Özerk Bölgesi Wucaiwan'da yaşamış bir coelurosaur dinozor cinsidir. Cinse atanmış tek tür olan Zulong sallei'nin holotipi Shishugou Formasyonu, Sincan, Çin'de bulundu.
Eodromaeus, Arjantin'in Geç Triyas döneminde yaşamış, bazal teropod olduğu önerilmiş soyu tükenmiş bir dinozor cinsidir. Bilinen en eski dinozorların çoğu gibi, Kuzeybatı Arjantin'deki Ischigualasto-Villa Unión Havzası'nın Karniyen dönemindeki Ischigualasto Oluşumu'ndan geliyor. Keşfi üzerine, bir bazal sauropodomorf olarak yeniden yorumlanan çağdaş Eoraptor'un yerini alan en eski gerçek teropodlardan biri olduğu iddia edilmiştir.
Brighstoneus, İngiltere Wight adasındaki Erken Kretase yaşlı Wessex Oluşumundan bilinen bir kuş kalçalı hadrosauriform dinozor cinsidir. Cinsin şimdilik içerdiği tek tür B. simmondsi'dir.
Ornithopoda kuş kalçalı dinozorların bir kladıdır, ornithopod denir, küçük, iki ayaklı koşucu otlayıcılar olarak başladılar ve Kuzey Amerika'yı domine ederek Kretase dünyasındaki en başarılı otçul gruplarından biri haline gelene kadar boyut ve sayı olarak büyüdüler. Başlıca evrimsel avantajları, evcil inek gibi modern memelilerinkine rakip olacak şekilde, kuş olmayan bir dinozor tarafından şimdiye kadar geliştirilen en gelişmiş çiğneme aparatının ilerici gelişimiydi. Diğer tüm kuş olmayan dinozorlarla birlikte Kretase-Paleojen neslinin tükenmesi olayı tarafından silinmeden önce, hadrosauridlerde çeşitlilik ve ekolojik üstünlüklerinin doruğuna ulaştılar. Üyeler, yedi kıtanın hepsinden tanınırlar, ancak genellikle Güney Yarımküre'de nadirdirler.
Vectipelta, İngiltere'nin Erken Kretase yaşlı Wessex Formasyonu'ndan çıkarılan soyu tükenmiş bir ankilozor dinozor cinsidir. Cins, birkaç osteoderm içeren parçalı bir iskeletten bilinen tek bir türü, V. barretti, içerir. Tanımından önce tarihsel olarak "Kargı ucu ankylosaur" olarak biliniyordu.
Vectidromeus, İngiltere'nin Erken Kretase yaşlı Wessex Formasyonu'ndan soyu tükenmiş bir hypsilophodontid ornitopod dinozor cinsidir. Cins, genç bir bireye ait parçalı iskeletten bilinen tek bir tür olan V. insularis'i içerir.
Atlascopcosaurus, günümüz Avustralya'sının Erken Kretase dönemine ait otçul bazal Iguanodontia dinozorunun bir cinsidir.
Darren William Naish İngiliz omurgalı paleontoloğu, yazar ve bilim iletişimcisi.
