Peru cumbiası

Peru cumbiası veya chicha, 60'lı yılların sonu ve 70'li yıllarda başta Lima olmak üzere Peru'nun kıyı kentlerinde ortaya çıkan ve başlangıçta  göç ile şehirlere gelen alt gelir grubundaki insanlar arasında popülerlik kazanan bir müzik türüdür.

Pek çok müzik türünde gördüğümüz gibi Peru cumbiası da ortaya çıkışından itibaren değişim ve dönüşümler geçirdi. Kendi içinde alt türleri ortaya çıktı. Zaman içinde şehirlerdeki orta sınıflar da bilinirliği ve etkisi arttı. 90'lı yıllarla birlikte eski popülerliğini kaybetmeye başladı.

2000'li yıllarla birlikte world music ve saykodelik müziğe yönelik ilginin artması; elektronik müzik platformları vasıtasıyla dünyanın farklı yerlerindeki çalışmalara daha kolay ulaşmanın etkiyle Latin Amerika dışındaki dinleyiciler arasında da popülerlik kazanmaya başladı.

Latin Amerika'da şehirlerde popüler olan müzik türleri ile kıtanın sömürge tarihi arasında yakın bağlantı bulunmaktadır. Yerli enstrümanlar ve ritimlerin, Afrika ve Avrupa -özellikle İspanyol- ritim, enstrüman ve müzik türleriyle harmanlanmasıyla yeni müzik biçimleri ortaya çıkmıştır. Sadece melez insanlar değil melez müzikler de kıtada kendini göstermiştir.

Bu çerçevede Peru Cumbiasının  da, Peru'nun toplumsal ve siyasal dönüşümü ve ortaya çıkan kaotik durumlarla yakın ilişkisi vardır. Peru'nun, kıyı (Costa) ve dağlık (Sierra veya And) kısımlar ile ormanlık (Selva –Montana) alanlar olmak üzere üç bölgeden oluştuğu kabul edilmektedir. 60'lı yıllar ülkenin dağlık ve ormanlık bölgelerinden kıyıda bulunan şehirlerine ve petrol çıkartılan yerleşim yerlerine yoğun göçün başladığı dönemdir. Bu göçün büyük kısmı da ülkenin başkenti Lima'ya olmuştur. Kıyıdaki şehirler bu yoğun göç dalgasına hazırlıklı değildi. İşsizlik, konut sıkıntısı ve kültürel çatışmalar ilk karşılaşılan sorunlar oldu.

Peru cumbiasının ilk öncü çalışmalarının ortaya çıktığı yıllar aynı zamanda Peru'da askeri müdahalelerin yaşandığı dönemdir. 1968 ile 1975 yılları arasında Devlet Başkanı olan Velasco Alvarado (1910-1977), ordunun sol kanadına mensup bir generaldi. Ülkeyi yedi boyunca komutanlardan oluşan bir Konseyle birlikte  reformcu ve popülist politikalar izleyerek yönetti. Ekonomik ve sosyal reform girişimlerinin başarısızlıkla sonuçlandı. Amerikan kültürüne mesafeli tutum sergilenen yıllarda paradoksal bir şekilde saykodelik ve surf  rock ülkedeki müzikler üzerinde etkili oldu. Sonraki yıllarda da ülkenin sosyal, ekonomik ve siyasal hayatında çalkantı devam etti. Yüksek enflasyon, terör, yoğun göç ilk akla gelen sorunlardı.

Tür ilk ortaya çıktığında chicha olarak adlandırılmamıştır. 70'lerin ikinci yarısından itibaren bu terim kullanılmaya başlanmıştır. Chicha kelime olarak mısırdan yapılan bir likörün adıdır. Ancak kelime zaman içinde pejoratif bir şekilde memnun olunmayan durumlara yönelik sıfat olarak da kullanılmaya başlanmıştır. Örneğin tabloid gazeteleri için chicha pres (basın) ifadesini bu kullanıma örnek verebiliriz. Bu terimi kullanılmasında, Los Demonios del Mantaro grubunun La Chichera (Chicha Satıcısı) şarkısının etkisi bulunduğunu söyleyebiliriz.

Kırsaldan kopup büyük şehirlere gelen insanlar bir süre sonra bulundukları kentlerde yeni bir kültürü ya da alt kültürü ortaya çıkarmaktadır. Bu kültür, şehirlerdeki diğer insanları da etkiler ya da belli bir süre sonra baskın bir yapı niteliğini kazanabilir.

Chicha, And Dağları bölgesinde yaygın olan huayno ile daha çok şehirler ve kıyı bölgelerinde popüler olan Kolombiya kökenli cumbia türlerinin fizyonundan oluştuğu kabul edilmektedir.  Melodi yapısında cumbia, vokal ve şarkı icrasında ise huayno etkili olmuştur. Ancak pek çok tür veya alt türle temas ve etkileşim içindedir. Saykodelik ve surf rocktan da tınılar barındırmaktadır. Elektro gitar kullanımı ve parçalarda elektro gitar soloları yaygındır.

Huayno, temelde And müziği ve dansıdır. Peru, Bolivya, Ekvator ve Şili'deki yerli veya melez etnik gruplar arasında yaygındır. Bu form da zaman içinde farklı türlerin etkileşimiyle ortaya çıkmış; daha sonra da başka türleri etkilemiştir. Ancak alaşımının temel öğesi olarak bölgenin yerel enstrümanları, ritim ve melodisi her zaman ağırlığını korumuştur. Quena (And flütü), harp, siku (And bölgesine ait bir tür pan flüt), charango (Dış görünüşü gitara benzeyen Güney Amerika'ya özgü telli çalgı) bu türde kullanılan müzik enstrümanlarının ilk akla gelenleridir. Melodiler, ritmik ve pentatoniktir.

Cumbia türünün ilk çıkış yeri ise Kolombiya olmakla birlikte kısa sürede tüm Latin Amerika ülkelerinde icra edilen popüler müzik formu olmuştur. Cumbia, Afrika ritim ve enstrümanlarının Latin Amerika ve Kıta Avrupa'sı ritim ve enstrümanlarıyla harmanlanarak oluşturulan hibrit bir müzik türü olduğu söylenebilir.

Kolombiya 50'li yıllarla birlikte Latin Amerika müzik sektöründe önemli bir ülke halinde gelmiştir. Bu yıllarda ilk müzik kayıt ve plak şirketlerin bu ülkede kurulması, bir başka ifadeyle bölgenin ilk müzik endüstrisine yönelik gelişmelerinin bu ülkede ortaya çıkması, etkinin en önemli sebebidir. Kolombiya'da üretilen plakları İspanyolca konuşan bölge ülkelerinde popüler hale gelmiş ve diğer ülkelerdeki müzik akımlarını etkilemiştir.

Chicha, farklı müzik formlarını bünyesinde barındırdığı için parçalarda da farklı bileşenler ağırlık kazanabilmektedir. Chicha, daha ziyade grup müziği olarak icra edilmiştir. Genellikle birden çok vokal parçayı seslendirmektedir. Ayrıca enstrümantal çalışmalar da söz konusudur.

Şarkı sözlerinde aşk, kara sevda, hüzün, hayal kırıklığı, başta And Dağları olmak üzere daha önce yaşanan yerlere duyulan özlem gibi konuların yanında bulunulan yere ait olmama, yoksulluk, kent sokaklarında karşılaşılan sorunlar, petrol, sokak satıcılığı gibi toplumsal konular da ele alınmıştır. Dikkat çekici özellik ise sıkıntılı konuların ele alındığı şarkılarda bile ritmik melodi yapısının korunmasıdır.

Enrique Delgado Montes'in (1939-1996)  kurucusu olduğu Los Destellos grubunun 1968 yılında yayımladığı albümün Peru cumbiası için önemli bir dönüm noktası kabul edilmektedir. Elektro gitar rifleriyle artık saykodelik hava ağırlık kazanmaya başlamıştır.

Los Wembler's de Iquitos grubunun 1968'de yayımladığı Sonido Amazonica ve La Danza del Petrolero parçalarının ise türün ilk hitleri olduğu konusunda yaygın kabul bulunmaktadır. Bu Grup özellikle Peru'nun Amazon bölgelerinde popüler hale gelmiştir.

Alt müzik türleri, popülerlik kazanmasıyla birlikte müzik endüstrisinin de ilgi alanına girmeye başlar. Ticari başarı için türün daha geniş kitlelere ulaşması amacıyla çözümler geliştirilmeye çalışılır. Zaman içinde farklı sentezler ya da karşımlar ortaya çıkar. Bu bir araya gelme bazen bir amalgam bazen ise hemen çözülebilecek gevşek yapılar şeklindedir. 80'lere gelindiğinde chicha da sadece göç ile şehirlere gelen grupların müziği olmaktan çıkarak geniş kitlelerin dinlediği bir müzik oldu.

Chichanın Latin Amerika dışındaki müzik dinleyicileri arasında popülerlik kazanmasında 2007 yılından itibaren başta ABD'de kurulu Barbès Records olmak üzere farklı müzik yapım şirketlerinin chicha türü parçaları barındıran derleme albümlerin yayımlanmasının etkili olduğunu söyleyebiliriz. Farklı ülkelerde yayımlanan eski ve yeni albümlere elektronik platformlar üzerinden daha kolay ulaşılması da chichanın popülerliğini artmasında hızlandırıcı etkisi olmuştur.

Barbès Records tarafından 2007 yılında 17 parçanın bulunduğu The Roots of Chicha - Psychedelic Cumbias From Peru albümü yayımlandı. Bu albümün gördüğü ilgi üzerine 2010 yılında 16 şarkının bulunduğu The Roots of Chicha 2 albümü dinleyicilerle paylaşıldı. Sonraki yıllarda da chicha müziğinin önde gelen temsilcilerinin eserlerinin bulunduğu derleme albümler yayımlanmaya devam edildi. Elektronik müzik platformlarında 70 ve 80'lerde popüler olan albümler tekrar dinlenilmeye başlandı.

Los Destellos, Juaneco y Su Combo, Los Mirlos, La Sonora de Lucho Macedo, Los Hijos del Sol, Los Shapis ve Los Demonios Del Matro, en bilinen chicha gruplarıdır. Son yıllarda, Chicha Libre ve Money Chicha gibi ABD'de kurulan gruplar ortaya çıkmıştır.

Dinleme Önerileri

Konuya yönelik daha fazla bilgi için okuma önerileri ve Kaynakça

Dr. Bülent BÜBER, “Peru Cumbiası veya Chicha: Peru’nun Toplumsal Değişiminin Müziğe Yansıyan Yüzü”, Magnus Dergisi, Mart 2022, Sayı:3, s.21-25.

. https://online.pubhtml5.com/xrjz/uqrh/#p=28

Raul R. Romero, “Musical Change and Cultural Resistance in the Central Andes of Peru”, Latin American Music review, Vol:11,No:1, Spring-Summer 1990, s.1-35.

  Margaret Bullen, “Chicha in the Shanty Towns of Arequipa, Peru”, Populer Music, Vol:12, Issue:3, October 1993, s.229-244.

  “Chicha Music: A Colorful Fusion of Peruvian Sounds”, https://www.peruforless.com/blog/chicha-music