Peribleptos Manastırı (İstanbul)
 Bizans Dönemi Konstantinopolis haritası | |
 | |
| Eski ad(lar) | “Theotokos”, “Ayia Panayia”, “Panayia Peribleptos” |
|---|---|
| Genel bilgiler | |
| Tür | Manastır, Kilise |
| Mimari tarz | Doğu Roma |
| Konum | Fatih, İstanbul, Türkiye |
| Koordinatlar | 41°00′07″K 28°56′00″D / 41.00194°K 28.93333°D |
| Rakım | 2 m (7 ft) |
| Tamamlanma | 1030-1034 |
Peribleptos Manastırı ya da Theotokos Peribleptos Manastırı (Yunanca: Μονὴ τῆϛ Θεοτόκου τῆϛ Περιβλέπτου, Monì tis Theotókou tis Perivléptou), Konstantinopolis'in en önemli Rum Ortodoks manastırlarından biridir. İstanbul’un Fatih ilçesi, Samatya semtinde, Kocamustafapaşa Mahallesi, Marmara Caddesi ve Cambaziye Mektebi Sokak arasında, Surp Kevork Ermeni Kilisesi’nin bulunduğu alanda konumlanmıştır. Meryem Ana’ya adanan yapı, Orta Bizans döneminde, 11. yüzyılda inşa edilmiştir.[1]
Manastır, “Theotokos”, “Ayia Panayia”, “Panayia Peribleptos” adlarıyla anılmıştır. Türkçe adı kilisenin yakınında bulunan ayazma nedeni ile “Sulu Manastır” olarak bilinmektedir.[2] “Peribleptos” kelimesi, “muhteşem”,[2] “şöhretli”,[3] “hayranlık uyandıran”[4] gibi farklı anlamlarda karşımıza çıkmaktadır.
Bizans Dönemi tarihsel topografyası göz önünde bulundurulduğunda Peribleptos Manastırı, Konstantinopolis'in güneybatısında, eski adı ile Psamathia kapısının iç tarafında Marmara Denizi'ne (Propontis) bakan bir tepenin yamacında yer almaktadır. Bizans Dönemi yapısına dair yalnızca altyapı kalıntıları görülebilmektedir. Bu kalıntılar, Cambaziye Mektebi Sokak'ta yer alan Surp Kevork Ermeni Kilisesi'ne ait Sahakyan Nunyan Okulu ile okulun tam karşısında, Cambaziye Mektebi Sokak no.59 ve İnebey Sokak no.17'deki Şahin ve Aydın apartmanlarının altında bulunmaktadır. Okul binasının altındaki altyapı, okulun kalorifer dairesi olarak kullanılmaktadır.[5]
Araştırma Tarihi
Peribleptos Manastırı hakkındaki bilgilere genellikle Rus hacıların ve Avrupalı seyyahların yazmış oldukları seyahatnamelerden ulaşılabilir. Bu kaynaklar arasında 1400'lerin başlarında Anadolu'ya elçi olarak gönderilen İspanyol Ruy González de Clavijo'nun anıları önemlidir.[5]
Yayınlarda manastırın altyapıları ile ilgili çok az bilgi vardır. Mamboury, Schneider, Kleiss, Janin, Müller-Wiener gibi araştırmacılar altyapı ifadesi kullanılmışsa da neyi kastettikleri pek anlaşılamamaktadır. 1940'larda çekilen bir fotoğraf 17 Ocak 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. a göre altyapının güney cephesindeki tonozları kısmen görülebilir durumdadır. Bu fotoğraf da 1990'lara kadar yayınlanmamıştır. Manastır ile Marmara Denizi arasındaki alanda gerçekleştirilen inşaat çalışmalarında manastırla ilgili olabilecek mimari parçalar tespit edilmişse de sistematik bir şekilde kayda geçirilmemiştir.[1][6]
1997'de Samatya'da meydana gelen bir yangınla Sahakyan Nunyan Okulu altındaki tonozlu altyapı görünür hale gelmiştir. Altyapılar ilk kez 1997-1998 yılında Ferudun Özgümüş ve Ken Dark tarafından İstanbul Yedikule ve Kocamustafapaşa'da yüzey araştırması projesi kapsamında incelenmiştir.[7]
Tarih
Bizans Dönemi
Peribleptos Manastırı, 1030-1034 yıllarında İmparator III. Romanos Argyros (1028-1034) tarafından inşa ettirilmiştir. Yapının inşasına tanıklık eden Mikhail Psellos Khronographia'sında inşaatı detaylı olarak anlatmış ve hiçbir masraftan kaçınılmadığını belirtmiştir. Hem İmparator Romanos hem de manastıra katkıda bulunan III. Nikephoros Botaniates (1078-1081) buraya gömülmüştür. 11 ve 12. yüzyılda manastır, Bogomil mezhebi tartışmasına katılmış, Bogomilizmle suçlanan bir keşiş 1143'te bu manastır kapatılmıştır. Konstantinopolis’te Latin işgalinin (1204-1261) ilk yıllarında Rumların elinde olan manastır 1206’da Latinlerin eline geçmiştir.[3]
Latin işgali sırasında yağmalanan manastır, 1261 sonrasında kenti yeniden ele geçiren VIII. Mikhail Palaiologos (1261-1282) tarafından onarılmıştır. Manastırda İmparator, eşi Theodora ve oğlu Konstantinos’un mozaik tasviri 1782’ye kadar görülebilir durumdadır.[8] Manastır, Palaiologoslar döneminde özel bir öneme sahip olmuştur. Tapınağa Takdim yortusunda imparator ve ailesi her yıl manastırı ziyaret etmiştir. Ayrıca seyyahların ve hacıların aktardıklarına göre burada Vaftizci Yahya’nın eli, Nazianzuslu Gregory’nin başı gibi çok sayıda önemli rölik de bulunmaktadır.[3] 1422’de II. Manuel Palaiologos (1391-1425) veba salgın sırasında ve kent Sultan II. Murat tarafından kuşatıldığında Peribleptos’ta kalmıştır.[8]
Osmanlı Dönemi
1453’te İstanbul Osmanlı Devleti’nin eline geçtikten sonra manastır Rumların elindedir. II. Mehmet şehrin yeniden onarımı için Anadolu’dan Ermeni ustaları, sanatkarları, işçileri İstanbul’a getirmiş ve onları Kumkapı, Yenikapı, Samatya bölgelerine yerleştirmiştir. Manastırın Ermenilere ne zaman verildiği ile ilgili çeşitli görüşler vardır. Yapının fetih öncesinde de Ermenilerle ilişkili olduğu, kilisenin II. Mehmet tarafından 1461’de Ermeni Patrikliği’ne verildiği,[8] yapının Kanuni Sultan Süleyman döneminde Rumlardan Ermenilere verildiği ve 1643’e kadar Rumların yapıyı kullandıkları[3] öne sürülen görüşlerdir. Bu süreçte Rumlar ve Ermeniler arasında çekişmeler yaşanmıştır. 1641 yılında yapının kısa süreliğine Rumların eline geçtiği bilinmektedir. Bu çekişmelerden dolayı yapı, "Kanlı Kilise" olarak da anılmıştır.[5] Ayrıca yapı içinde ayazma ve büyük bir sarnıç bulunduğundan Türkler tarafından "Sulu Manastır" olarak da anılmıştır.[2]
Manastır, Ermenilere verildikten sonra Surp Asdvadzadzin (Meryem Ana) adını almıştır. 1660 yılındaki yangında kilise büyük zarar görmüştür.[2] Bizans manastırının 17. yüzyılda harap olduğu düşünülmektedir.[6] 1722'de Surp Asdvadzadzin adındaki ana kiliseye, Surp Kevork (Aziz George) ve Surp Yerrortutyun (Aziz Üçleme) adlı iki kilise daha eklenmiştir. Kiliseler, 1782 yılında tekrar büyük bir yangın geçirmiştir. Bu yangında Mikhael Palaiologos döneminde yaptırılan mozaik de yok olmuştur. 1804'te yapılar yeniden inşa edilmiştir. 1832 ve 1841 yıllarında kilise kısmen tamir görmüştür. Kilisenin doğusunda yer alan Sahakyan Nunyan Okulu 1830 yılında açılmıştır. 1866 yılındaki yangın ile kilise ve yakınındaki tüm yapılar yok olmuştur. 1885-1887 yıllarında Hagopyan kardeşlerin maddi desteğiyle kilise ve okul kagir olarak tekrar inşa edilmiştir. Mimarı Bedros Nemtze'dir. Bu kilise birkaç küçük onarımla şekil değiştirmeden günümüze ulaşabilmiştir.[2][5]
Mimari
Manastıra dair yalnızca iki altyapı, sarnıç ve ayazma günümüze ulaşabilmiştir. Fakat seyyahların aktardıklarından manastırın mimarisiyle ilgili bilgiler edinmek mümkündür. Clavijo, 1402'deki ziyaretinde kilisenin kapısının dışında birçok servi bulunduğunu, merkezi kilisenin, ön holü ve yan mekanlarıyla imparator mezarları için kullanıldığını, yapının resimlerle süslü olduğunu, manastırın büyük bir refektorium, rahipler için oturma odaları, bahçe ve üzüm bağları bulundurduğunu aktarmıştır.[5][8]
Peribleptos Manastırı ve mevcut Surp Kevork Kilisesi mimari olarak birbirinden çok farklıdır. Peribleptos Manastırı'nın ana kilisesinin altyapıları olduğu düşünülen kalıntılar Surp Kevork Kilisesi'nin doğusundaki Sahakyan Nunyan Okulu'nun altındadır. Yine de alanın kullanım açısından devamlılığı söz konusudur.[5]
Kilise ve altyapısı
Manastırın kilisesine dair yalnızca altyapısı ulaşabilmiştir. Mevcut Surp Kevork Kilisesi'nin doğusunda yer almaktadır. Altyapının 1997 yılındaki yangında evlerin yanmasıyla tamamen açığa çıkan güneydeki kemerleri ve Sahakyan Nunyan Okulu'nun bodrum katında kalorifer dairesi olarak kullanılan iç mekanı incelenebilmiştir.[1] Geç dönem dolgusu ve mevcut işlevlendirme yapının bazı Bizans dönemi detaylarının görünürlüğünü ve makanların erişilebilirliğini kısıtlasa da yapının planı elde edilebilmiştir.[6]
Güneyde açığa çıkan cephede yüksek ve genis dört besik tonoz görülmektedir.[6] Altyapının hem ana binaya destek oluşturduğu hem de eğimli araziye karşı bir teras görevi gördüğü anlaşılmaktadır.[9]
Altyapının planı kapalı kollu Yunan Haçı biçimindedir. Batısında 10.21 x 3.00 m boyutlarında üç bölümlü narteks yer alır. Ortadaki kısım çapraz tonoz, kuzey ve güneydeki kısımlar beşik tonoz örtülüdür. Narteks kuzeyde ve güneyde yaklaşık 3 m yüksekliğinde iki dehlize açılmaktadır. Narteksin batısında sonradan duvar örülmüş kemer burada bir dış narteks bulunabileceğine işaret etmektedir. Narteksten naosa 1.41 x 1.40 m ölçülerinde dar bir geçitten geçilmektedir. Naos yaklasık 10.20 x 10.30 m ölçülerinde ve kare planlıdır. Orta nef 4 m, yan nefler ise 2 m genişliğindedir. Naosun ortasında üst yapıyı destekleyen taşıyıcı elemanlar olduğu düşünülen dört paye bulunmaktadır. Naosun payelerle sınırlandırılan dört köşesinde dört kubbeli oda görülmektedir. Kuzey ve güney nefte de narteksteki gibi beşik tonoz örtülü dehlizler bulunmaktadır. Kuzeydeki dehlizin ucunda Palaiologoslar devrine tarihlenebilecek tuğla süslemeli apsisli bir niş yer alır. Naosun kuzeydogu köşesindeki kubbeli mekan kuzeyde bir dehlizle İmparator III. Romanos Argyros'un mezar odasına açılmaktadır. Diğer kubbeli mekanların da benzer işlevi olabileceği düşünülmektedir. Naos, doğuda 1.50 x 1.20 m ölçülerinde bir geçitle ana apsisin olduğu bemaya açılır. Ana apsisin güneyinde iki, kuzeyinde bir küçük apsis daha vardır. İçleri tuğla süslemelidir. En kuzeydeki küçük apsis geç bir dönemde duvar örülerek kapatılmıştır. Bemanın kuzeyinde ve güneyindeki dehlizlerden diğer küçük apsislere ve en uçta iki düzensiz planlı dörtgen mekana ulaşılır. Kuzeydeki mekanda üst kata çıkan bir merdiven tespit edilmiştir.[1][5]
Yapı malzemesi olarak tuğla kullanılmıştır. Yapının inşasında Orta Bizans döneminde çok kullanılan bir teknik olan gizli tuğla tekniği karşımıza çıkmaktadır. Mango'nun ifadesine göre bu yapı İstanbul'da gizli tuğla tekniğinin kullanıldığı en erken örnektir.[10] Yapnın Orta Bizans Dönemine tarihlendirilmesine yardımcı olmaktadır.[1]
Altyapıya ilişkin mimari özellikler yazılı kaynaklardan elde edilen bilgilerle desteklendiğinde üstyapıyı açıklayacak veriler de elde edilebilmiştir.[6] Clavijo'nun betimlemelerinden yola çıkılarak üstyapıyı oluşturan kilisenin planı için sekiz destekli veya kapalı kollu Yunan Haçı olarak iki öneri ileri sürülmüştür. Fakat altyapının taşıyıcıları göz önünde bulundurulduğunda, üst yapılar genelde altyapının planını takip ettiğinden kapalı kollu Yunan Haçı plan şeması daha makul görünmektedir. Köşe odaları ve orta nefi ile yapı, Mangana Aziz Georgios Kilisesi'ne benzetilmektedir.[1][5]
Şahin ve Aydın apartmanları altındaki yapı
İkinci bir altyapı, Sahakyan Nunyan Okulu'nun altındaki ana altyapının 15–20 m doğusunda Cambaziye Mektebi Sokak no.59 ve İnebey Sokak no.17'deki Şahin ve Aydın apartmanlarının altında tespit edilmiştir. L biçiminde plana sahiptir. Beşik tonoz örtülü mekanlardan oluşmaktadır. Düzgün dörtgen biçimli doğu kolu yaklaşık 8.50 x 4 m, düzensiz plana sahip batı kolu ise yaklaşık 9.80 x 5.30 m boyutlarındadır. Batı kolunun kuzeye doğru devam ettiği, mekanın kuzeydoğu duvarının sonradan kapatıldığı düşünülmektedir. Bu mekanın güneyinde güneye doğru çıkan ve orijinal olduğu düşünülen altı basamaklı bir merdiven bulunmuştur. Merdivenin üst kısmı üstteki betonarme binaların strüktürü ile kapanmıştır. Batı kolundan güneybatı yönünde merdivenle çıkılarak dar uzun başka bir mekana geçilmektedir. Yapı güncel durumda bir sokakla kiliseden ayrılmışsa da manastır kompleksinin bir parçası olduğu düşünülmektedir.[1] Kilise altyapısındaki gibi gömme tuğla tekniği kullanılmadığından daha eski bir Bizans yapısına ait olduğu da ileri sürülmüştür.[9]
Sarnıç
Sarnıç, mevcut Surp Kevork Kilisesi'nin güneybatı köşesinde “ihtiyarhane” diye adlandırılan mekanın altında yer alır. Zemin seviyesinin 5 m aşağısındadır. Düzensiz iki mekandan oluşmaktadır. Küçük olan mekanda baca gibi yukarı açılan ve kuyu olarak kullanıldığı düşünülen bir bölüm bulunmaktadır. Mekanların iç duvarlar su geçirmez bir sıva ile kaplanmıştır. Bugün sarnıcın içinde su bulunmamaktadır. Görünen kemerleri ve duvarlardaki tuğla kalıntılarından yapının sonradan sarnıca dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.[1]
Ayazma
Ayazma, Surp Kevork Kilisesi'nin batısında bulunan sekizgen üst örtülü Surp Yerrortutyun Şapelinin kuzey kösesinde yer alır. Ayazmaya buradan kademeli merdivenlerle inilmektedir. Girişinde Yoakim ve Anna adına bir ayin masası düzenlenmiştir. Ayazmanın vaktiyle manastır için kullanıldığı düşünülmektedir. İç mekan sonraki dönemlerde yenilendiği için duvarları kalınlaşmıştır.[5]
Kaynakça
- ^ a b c d e f g h Özgümüş, Ferudun (2000). "Peribleptos ('Sulu') Monastery in Istanbul". Byzantinische Zeitschrift, 93, 2. s. 508-520.
- ^ a b c d e Seropyan, Vagarsag (1994). "Kevork (Surp) Kilisesi". Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. Cilt 4. s. 552-554.
- ^ a b c d Talbot, Alice-Mary; Anthony, Cutler (1991). "Peribleptos Monastery". The Oxford Dictionary of Byzantium. Cilt 3. Oxford University Press. s. 1629.
- ^ "περίβλεπτος".
- ^ a b c d e f g h i Ebeoğlu, Maral (2006). İstanbul’da Peribleptos Manastırı ve Surp Kevork Kilisesi (Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
- ^ a b c d e Dark, Ken (1999). "The Byzantine Church and Monastery of St Mary Peribleptos in Istanbul". The Burlington Magazine, 141 (1160). s. 656-664. 23 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2022.
- ^ Dark, Ken; Özgümüş, Ferudun (1998). "İstanbul Rescue Archeological Survey, 1998: The Districts of Kocamustafapasa and Yedikule". Late Antique Research Group Reading University UK, London.
- ^ a b c d Müller-Wiener, Wolfgang (2002). İstanbul'un Tarihsel Topografyası. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları. s. 200-201.
- ^ a b "Monastery of Theotokos Peribleptos". The Byzantine Legacy. 7 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Mango, Cyril (1992). "The Monastery of St. Mary Peribleptos (Sulu Manastır) at Constantinople revisited". Revue des Etudes Armeniennes, XXII. s. 474.
