İçeriğe atla

Payna

Payna (Azerice: Payna / Paynə, Altayca: Пайне / Пайна) veya Paynagan, Türk ve Altay halk kültüründe Bereket Töreni. Bu bayramın koruyucu ruhuna (Bayanay / Payana) at kurban edilirdi. Bu ruh her boyu kaza ve beladan korur.[1] Bu bayrama özellikle yaşlılar katılır. Ayrıca genç erkek ve kızlar burada birbirlerini beğenip çiçek vererek gönüllerini almaya çalışırlar. Böylece evlenecekleri kişiyi seçerler. Payna Bayramı adı verilen bu törende boyun nüfusunun artması için dua edilir çünkü boy ne kadar çok nüfuslu olursa Paynanın da o kadar güçlü olduğuna inanılırdı.[2] Töreni yürüten şamanın doğaüstü yolculuğunda kullanacağı kılıcı yanında bulunurdu.

Kosa, Saya, Payna, Pakta dörtlü bir tören silsilesi oluştururlar. Ayrıca Sümer geleneğinden Ortadoğu ve Orta Asyaya yayılmış olan ve sözbiçim olarak da bu sıralamaya uygun düşen Nardugan bayramı bulunur.

Payna İyesi/Ruhu

Payna veya Payne (Altayca: Пайне / Paynə), Altay halk inançlarında çam ağacının koruyucu ruhu olarak görülür.[3] O aslında bir bereket tanrıçasıdır. Avrupa dillerindeki Pine (İngilizce Çam Ağacı, Okunuşu: Payn) sözcüğünün kökeninin bu ruhun adından kaynaklandığı anlaşılmaktadır. Payna töreninin kış mevsimi ile bağlantısı da göz önüne alındığında 22 Aralık Kış Gündönümünde yapılan merasimin Yılbaşı uygulamalarının kökeninde yer aldığı söylenebilir.

Etimoloji

(May/Bay/Pay) kökünden türemiştir. Varlık, zenginlik, ululuk, bilgelik, yönetmek anlamlarını içerir. Baymak fiili, büyümek ve gelişmek anlamına da gelir.

Dipnotlar

  1. ^ Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011 (OTRS: CC BY-SA 3.0) 27 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  2. ^ Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi (Sayfa - 467)
  3. ^ Анатолий МУРАВЛЁВ, Неизвестный Алтай ДАЛЁКОЕ БЛИЗКОЕ; "Духу Пайне" 6 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

Ayrıca bakınız

İlgili Araştırma Makaleleri

9, 8 ile 10 arasındaki sayı. Florun element numarasıdır.

Alazlama veya dağlama, Türk ve Altay halk kültüründe Ateş Tedavisi. Yalazlama olarak da bilinir.

<span class="mw-page-title-main">Bayram</span> gelenek veya kanunla bellirlenen kutlama günü

Bayram, millî, dinî veya özel olarak önemi olan ve kutlanan gün veya günlerdir.

<span class="mw-page-title-main">Kayra Han</span> Türk mitolojisinde Gök Tengrinin oğlu, yaratıcı tanrı

Kayra Han, Kayır Han ya da Kayrakan, Oğuzlarda ise Krayir, Türk ve Altay mitolojisinde yer alan yaratıcı ve baş tanrıdır. Altay, Tuva, Hakas ve Yakut mitolojilerinde ön plana çıkmaktadır. Babası ilk Tanrı olan Gök Tengri'dir, annesi yoktur.

Nardugan, İdil-Ural yöresindeki Türk toplumlarının farklı tarihlerde ve şekillerde kutladığı bir bayramdır.

<span class="mw-page-title-main">Kırklar</span>

Kırklar, Türk halk inancında Kırk Evliya. Kırkavlan da denilir. Bilinmeyen bir yerlerde yaşayan kırk kutlu kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Bayanay</span> Türk mitolojisinde bereket ve doğa tanrıçası

Bayanay, Türk mitolojisinde bereket ve doğa tanrıçası. Bayana olarak da bilinir. Avcıları, balıkçıları ve ormanı korur. Adına Payna töreni düzenlenir. Avcılar ateş yakıp dua ederek avlarının bereketli ve kazasız geçmesini dilerler. Kimi kültürlerde çocukları korur. Soyun koruyucusu olduğu düşünülür. May Ana'nın farklı bir söyleyişi ve aslında aynı Tanrı olduğunu ileri süren görüşler de mevcuttur.

<span class="mw-page-title-main">İye</span>

İye - Türk, Altay ve Tatar mitolojilerinde koruyucu ruh. Değişik Türk dillerinde Yiye, Eğe, İçi, Is, Ez şeklinde de söylenir. Moğolcada Ezen, Ejen, Eçen, Edin olarak bilinir. Genel ve özel olmak üzere iki anlamı vardır.

  1. Genel Anlam: Sahip. Koruyucu. Bir şeyin maliki.
  2. Özel Anlam: Bir şeyin koruyucu ruhu. Bir varlığın içindeki gizli güç.

Aran İyesi - Türk ve Tatar halk kültüründe ahırın koruyucu ruhu. Damız İyesi veya Kitre İyesi veya Ahır İyesi olarak da bilinir.

Calın - Türk ve Altay halk inancında kutsal merasim. Yalın veya Çalın da denir. Özellikle Yer Ana ve Yer İyesi için yapılan tören. Büyükçe bir ağacın altında gerçekleştirilir. Bu ağaç Uluğkayın'ı temsil eder. Yere üç direk saplanıp tepeleri oyularak veya üzerlerine birer bardak koyularak içlerine kımız doldurulur. Şaman alana gelerek ellerinde ağaç dalları tutan 39 kız ve 39 erkekle birlikte kırınır. Burada kırkıncı kişi kendisidir ve bu rakamın kutsallığı ile ilgili de bir yaklaşım vardır. Yer anayı temsil eden üç direğin yanına vararak Calın alır. Orada gerçekleşen kutsal irtibata Calın Almak denir. Şaman at gibi kişneyerek havaya atlamaya başlar. Törene katılanlardan kadın olanlar da kahkaha atarak şamanın üzerine atlarlar. Erkekler ise kadınlar zorla çekerek geri getirirler. Şaman aldığı Calın'ı orada bulunanlara fırlatır ve böylece yerden aldığı kutsal bereket enerjisini insanlara aktarır. Daha sonra Calın'ı alana getirilmiş olan 39 hayvana da fırlatır. Calın bir çeşit enerji olarak varsayılır. Topraktan alınan ateşin gücünü içerir. Nüfusun artması ve bereketin devamı amacıyla yapılan bu tören cinsel ihtirasları da içerir. Kahkahalar bunun simgesel anlatımıdır. İnsanların terlemesi ve yanaklarının kıpkırmızı olması cinsel yönünün başka bir dışavurumudur. Yalın (alev) sözcüğünün cinsellikle bağlantısı da dikkate değerdir. Örneğin “ateşli kadın” tabiri bunun en anlaşılır göstergesidir. Yallı denilen halay benzeri bir oyunlada bağlantılıdır. Yallı adı verilen halay türü ve ateş anlamıyla bağlantısı açıktır.

Çor - Türk, Altay ve Moğol halk kültüründe Cin demektir. Çer, Çur, Şor, Şar, Çora, Çura şeklinde de ifade edilir. Moğolcada Çotgor, Çutgur, Çutkur, Çetger, Çetker, Çidkür, Südkür, Sötkör olarak söylenir. Gözle görülemeyen, ateşten yaratılmış varlık.

<span class="mw-page-title-main">Ulukayın</span>

Ulukayın – Türk, Altay, Çuvaş, Yakut, Moğol ve Macar mitolojilerinde, halk inancında ve şamanizmde Yaşam Ağacı. Uluğkayın, Ulıkadhın, Olokaygın şeklinde de söylenir. Baykayın, Baykadhın, Paykaygın olarak da bilinir. Eşanlamlı olarak Bayterek veya Ulubuk da denir. Yerle göğü birbirine bağlayan yaşam ağacıdır. Yakutlarda Luk Mas denilir.

Kosa – Türk ve Altay halk kültüründe Bahar Şenliği. Koça şeklinde de söylenir. “Kodu” adıyla da anılır. Nevruza birkaç gün kala başlayan ve Nevruz gününün sonuna kadar devam eden şenliklerdir. Bu bayramın koruyucu ruhu olan Koça Han adına düzenlenir.

Yurt İyesi – Türk, Moğol ve Altay halk inancında Memleket Ruhu. Yort İyesi olarak da söylenir. Aslında Ev İyesi ile de bağlantılıdır. Çünkü yurt aynı zamanda çadır demektir. Anlam genişlemesiyle vatanın koruyucu ruhu anlamına da geldiği de söylenebilir. Kimi kültürlerde çadırdaki ocakta yaşadığına inanılır.

<span class="mw-page-title-main">Ev iyesi</span> inanç

Ev İyesi – Türk halk kültüründe evin koruyucu ruhu. Üy İyesi / Eğesi / Ezi / Issı / İççisi olarak da tanınır. Moğollar Ger (Ker) Ezen derler.

<span class="mw-page-title-main">Oymak İyesi</span>

Oymak İyesi – Türk, Moğol ve Altay mitolojilerinde kabilenin veya aşiretin koruyucu ruhu. Oymag İyesi veya Oyu İyesi / Eğesi / Ezi / Issı / İççisi olarak da bilinir. Bazen Uruk İyesi / Eğesi / Ezi / Issı / İççisi tabiri de benzer bir anlamı ifade etmek için kullanılır. Moğollar Aymag Ezen olarak bilirler. Her aşiretin farklı bir koruyucu ruhu vardır. Türklerde aile ve sülale gibi alt birimleden sonra toplumsal örgütlenmenin ilk aşaması oymaklardır. Türklerde pek çok boyun veya oymağın kurucusu olan ve kendi adını taşıyan bir atası bulunur. Bu ata genellikle o boyun veya oymağın koruyucusu olarak kabul görür. Örneğin:

  1. Kazak Han: Kazakların Atası olarak kabul edilir.
  2. Kıpçak (Kıfçak) Han: Kıpçak boyunun atasıdır. Bir ağacın kovuğunda doğmuştur.
  3. Kırgız Han: Kırgız ulusunun kurucusu ve koruyucusudur. Yenisey ırmağının kaynağında oturduğuna inanılır.
  4. Abakan Han: Hakasların ve Abakan boyunun koruyucusudur.
  5. Merde Han: Altay Türklerinin atası ve koruyucusu olduğuna inanılır. Yağmur yağdırma gücü vardır.
  6. Tileg Han: Teleütler Türklerinin ilk atası olarak kabul edilir. Adı Merkür gezegenine verilmiştir.
  7. Türügeş (Türkeş) Han: Türkeş boyunun kurucusudur. Soyundan on boy türemiştir. Beşi batıda, beşi ise doğudadır.
  8. İlemen Han: İlemen boyunun atasıdır. İl sahibi, il alan demektir.
  9. Kuzar (Hazar) Han: Hazar boyunun kurucusu ve Azerilerin atasıdır.
  10. Mugal Han: Moğolların atası olarak bilinir. Sıkıntı verici bir bölgede yaşadığı için bu adı aldığı söylenir.
  11. Tatar Han: Tatarlar boyları onun soyundan türemiştir. Tatar sözcüğü atlı, posta sürücüsü demektir.
  12. Saklab Han: Saklap boyunun atasıdır.
<span class="mw-page-title-main">Yer Tanrı</span>

Yer Tanrı - Türk ve Altay halk inancında ve mitolojisinde yeryüzü ilahıdır. Yertengri veya Certenger olarak da söylenir. Bazen kötülükleri ve insani ve nefsani oluşumları temsil eder. Gök Tanrı yanında ikinci planda kalır. İnsan biçimli olarak çok fazla tasvir edilmemiştir. Ancak çoğu zaman dişil bir varlık olarak algılanır. Yeryüzü veya Dünya “Yertinç / Yerdinç” olarak ifade edilir.

<span class="mw-page-title-main">Kıla İyesi</span>

Kıla İyesi – Altay halk inancında Hayvanlar Ruhu. Gul İyesi / Eğesi / Ezi / Issı / İççisi olarak da bilinir. Yakutlar İye-Kıl (İye-Kul) olarak söylerler. Hayvanların koruyucu ruhudur. Her hayvan için farklı bir İye vardır. Kimi yerlerde bu ruh aynı zamanda bir şamana aittir. Vahşi bir hayvan görünümündedir. Şamanın sağlığını korur. Bu ruhların gerçek görüntülerini şamanların kendileri bile göremezler. Bu ruhlar dağlarda gizlenirler ve yerlerini kimse bulamaz. Bu ruhun başına ne gelirse şamanın başına da aynısı gelir. O yaralanırsa Şaman da yaralanır. Kimi söylencelere göre şamanı doğuran bu hayvandır. Ulu bir çam ağacının dallarında, kuluçkaya yatan İye Hayvanın koruduğu yumurtadan çıkar şaman. Bazı hayvanların ruhu bazı boylar için çok önemlidir. Çünkü o hayvanın soyundan geldiklerine inanırlar. Örneğin; at, karga, atmaca, kuğu, kartal, turna, kakım, tavşan, deve, koyun vs. Mesela Ku'lar kuğu soylu olduklarına inanırlar. Ku kelimesi zaten kuğu demektir. Bu kavimlerin şamanları kendilerini bu hayvanlara benzetecek biçimde giyinirler. Her şaman belirli bir hayvanın donuna bürünebilir.

Saya – Türk ve Altay halk kültüründe Bereket Töreni. Hayvancılıkla uğraşan toplumların bereketi artırmak için düzenledikleri bir törendir. Bu bayramın koruyucu ruhu olan Saya Han adına düzenlenir. Oyunu yürüten kişiye Sayacı denir. Koyunlar doğurmaya başladığında çobanlar köy köy ev ev gezip saya toplarlar. Sayacılar keçi derisine bürünürler. Saya adı verilen goşalar (maniler) okurlar. Saya Han ile ilişkili bir törendir. Ayrıca otlak, mera gibi anlamları da bulunur.

Pakta – Türk ve Altay halk kültüründe bir tür bereket töreni. Bu bayramın koruyucu ruhu olan Baktı Han adına düzenlenir.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.