Oyuncak bebek

Bebek, bir insanı model alarak yapılan çocuk oyuncağı.

Kumaş, kil, tahta, plastik gibi çeşitli materyallerden üretilir. Model alınan insanlar kadın ya da erkek, çocuk ya da yetişkin olabilir. Çocukların oyun aracı olmanın dışında, dinsel törenlerde ve büyü yapmada kullanılan oyuncak bebekler vardır.

Orta Türkçe dönemine ait Divânu Lügati't-Türk'te «kudhurçuk» (قُذُرْجُقْ) biçiminde geçer ve "kız çocuklarının insan suretinde yaparak oynadıkları bebek, kukla" olarak tanımlanır.^[1] Bu ad bugün diğer Türk dillerinde kullanılır: Özbekçe koğırçak, korçak; Uygurca korçak, koçak; Tatarca курчак kurçak; Kırgızca куурчак kuurçak;^[2] Türkçe kavırçak şeklindedir. Anadolu ağızlarında oyuncak bebek anlamına gelen ninik sözcüğü de tespit edilmiştir.^[3]

Tarih öncesi dönemde taştan, kilden, fildişinden, kemikten, tahtadan, balmumundan bebekler üretilmiştir. M.Ö. üçbinli yıllarda Antik Mısır'da üretilmiş pişmiş topraktan bebekler, tarihteki ilk oyuncak bebeklerdir.^[4]

Bebek formunda kil heykelcikler Taş Devrinde sıklıkla yapılmış olsa da, bunlar birer çocuk oyuncağı değil, tapınma nesnesiydi. Bebekler, törensel ve dinsel işlevlerini tamamladıktan sonra çocuklara oyuncak olarak verilebiliyordu. Zamanla, doğrudan oyuncak işleviyle de bebekler üretildi.

Oyuncak olarak bebek yapımı Mısır'da başladı. İlk bebeklerin yüzleri ve vücut hatları gerçekçi değildi. Gözleri ve ağızları bazen sadece birer çizgi, bazen ise sadece nokta/delik şeklinde idi.

Antik Yunan ve Roma dönemlerinden kalma erkek figürleri de ilk oyuncak bebek örnekleri olarak kabul edilir. Bunların kimisi oturur, kimisi ayakta durur niteliktedir. Ayakta duran pişmiş toprak bebekleden bazıları çıplaktır ve kol ve bacakları eklem yerlerine kadardır. Bu tür bebekler M.Ö. 5000 ile M.Ö. 4000 yıllarda üretilmiştir. Ayakta duran pişmiş toprak bebeklerin diğer bir kısmı ise vücut parçalarındaki deliklerden geçirilen ip veya tellerle hareket ettirilebilmektedir. Oturan tipte bebeklerin bacakları bitişiktir ve elleri ile bacaklarını tutar pozisyondadır. Yunan bebeklerin en eskisi, Schiliemann'ın Truva kazılarında en alt katmanlardan birinde küçük toplarla birlikte bulunan çıngırak bebektir.^[5]

Antik çağdaki bebeklerin yapımı genellikle elle şekillendirme esasına dayanır, ancak görece seyrek de olsa çarkta şekillendirilmiş olanlar ve tüm vücudu veya sadece başı kalıpla şekillendirilmiş olanlar da vardır. Arkeolojik kazılarda oyuncak bebekler, en çok çocuk mezarlarında ortaya çıkarılmıştır. Bu, çocuk ölüleri oyuncaklarla birlikte gömme geleneği olmasındandır. Tapınak kazılarında da ele geçirilen oyuncak bebekler vardır. Bunlar, söz konusu oyuncakların sadece çocuk oyuncağı olmayıp aynı zamanda adak malzemesi olduğuna işaret eder. Çeşitli antik yazarlar, Yunan kültüründe kızların evlenmeden önce bebeklerini Artemis, Afrodit, Athena ve Demeter'e adadıklarını, Roma kültüründe ise Venüs’e adadıklarını yazmıştır.

Oyuncaklar M.S.1000'den itibaren parayla satın alınan bir ürüne dönüştü. 14. yy.'da Almanya Sonneberg’de modern oyuncak ve özellikle oyuncak bebek endüstrisi oluşmaya başladı. Bu dönemde Nurmberg bölgesi, zanaat işi ucuz oyuncakların pazarlandığı bir merkez haline gelmiştir. Bu dönemde çocuk oyuncağı olmanın dışında, günün moda anlayışını yansıtan, yetişkinlerin ilgi alanına girebilmiş bebekler de üretilmiştir.

Oyuncak bebekler, ahşaptan da yapılabilmektedir. Rusya’da Matruşkalar, Uzakdoğu’da ise Kokeshi bebekleri ahşap kullanılarak üretilmiştir ve bu bebekler kültürel özelliklerini günümüze kadar korumuştur.^[6] 16. yy 'da "çıngırak bebek" adı verilen, iç boşluğuna çakıl taşı veya kuru bakliyat ürünleri gibi ses çıkaran malzemelerin konduğu, ahşap malzemeden yapılan bebekler torna yardımıyla üretilmiştir.

1860-1900 yılları arasında Almanya ve Fransa porselen bebek üretiminin merkeziydi. Sırsız porselenden üretilen bebeklere bisküvi bebek de denmekteydi. Porselen bebeklerin başları porselenden, vücutlarının geri kalanı ise farklı malzemelerden yapılırdı. Bu bebeklerin üretimi için, porselen hammaddesi, bir kalıpta şekillendirilip 1260 derece veya daha yüksek ısıda pişirilirdi. Cilt tonları ve yüz özelliklerini gerçekçi kılmak için bebeğin başı pek çok kez boyanıp her katmandan sonra fırınlama işlevi tekrar edilirdi. İlk üretilen bebeklerin başlarına tiftik veya insan saçından yapılmış peruklar takılırdı. Bebekler yetişkin kadın görünümünde olur, dönemin modasına uygun kıyafetler giydirilirdi. 2. Dünya Savaşı'ndan sonra ABD'de de üretilmeye bsşlayan bu bebekler koleksiyon malzemesi olmuştur.

1823'te ilk konuşan bebekler üretildi.^[7] Bu keşif, Alman mucit Johann Maelzel'e aitti. Anne ya da baba diyebilen bebekleri üretti. Ancak Edison 1890'da tekerleme dahi söyleyebilen bebekler üretince, konuşan oyuncak bebeklerin mucidi olarak ün salan isim Edison oldu. 19. yüzyıldan itibaren, gözleri açılıp kapanabilen ve ağlayan bebekler geliştirildi.

Türkiye'de ilk kez seri üretim bebek üretimi, 1942'de, İzmir'de “Halise Ersan ve Kardeşi” tarafından yapılmıştır.^[8] Bu dönemdeki bebeklerin yüzleri kartondan, gövdeleri samandan, kolları ve bacakları ağaç talaşı doldurulmuş kumaştan yapılmıştır. Üretim, sonraki yıllarda İzmir'den İstanbul'a kaymıştır.

Zamanla bebeklerin başlarının yapıldığı malzeme değişmiş, bir süre seramikten, daha sonraları plastikten yapılmıştır. Plastik şişirme yöntemi ile üretilen ilk bebekler, 1957 yılında Mary Çukurel tarafından üretilmiştir^[8]. Bu yöntemle oyuncak bebek üreten bir başka firma, Fatoş'tur. Bu firma, 1970lerde endüstriyel oyuncak bebek üretmiştir.

• Amigurumi
• Matruşka
• Kokeshi
• Kaçina bebeği
• Dertkovan bebek
• Alive bebek
• Oyuncak ayı
• Kukla
• Oyuncak bebek evi
• Bez bebek

• 
  Anadoluku köylü kadın giysili bebek]]
• 
  Kanada İnuit bebeği, Cape Dorset, Nunavut, 1998
• 
  Grönland İnuit bebeği, 19. yy.
• 
  Lakota bebeği, ABD, 1890
• 
  Keçuva bebeği, Bolivya
• 
  Alman bebeği, Schaumburg gelinliği
• 
  Turkana bebeği, Kenya
• 
  Japon bebeği
• 
  Ukrayna bebeği
• 
  Polonya bebeği
• 
  Surinam bebeği

Wikimedia Commons'ta Oyuncak bebek ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.