Otomatik şanzıman

Otomatik şanzıman veya otomatik vites, motorlu aracı sürerken belli bir motor devir hızı için, tekerleklerin devir hızının kademeli olarak, motor gücünü ileten dişlileri değiştirerek yükseltilmesi ya da alçaltılması işleminde sürücünün işini kolaylaştıran bir mekanizmadır.

Otomatik şanzımanda, sürücü genelde sadece 4 olanaktan - boş (N), ileri (D), geri (R) ve park (P) - birini seçer; otomatik şanzıman sarsıntısız geçişleri motorun devir durumu ışığında kendiliğinden sağlar.

Düz şanzımanda, motor devri istenmeyen seviyelere ulaştığında, motorun işlevini daha zorlanmadan ve tıkanmadan yerine getirebilmesi için, üç aşamalı bir sürücü görevi olan, son aşamada da hassas fren-gaz-debriyaj kontrolü gerektiren karmaşık vites değiştirme işlemine Otomatik şanzıman, biraz kolaylık getirir; Otomatik şanzımanda düz şanzımandaki gibi dişli değiştirme işlemleri ve debriyajla yumuşak geçiş işlemleri gerekmez; Sürücü motor devrini vites değiştirmenin gerekli olup olmadığını anlamak için takip de etmeyebilir.

Bazı otomatik şanzımanlarda 4 seçenekten başka seçenekler de olur; tipik örnekler:

• normalden fazla kuvvet gerektiğinde (Dik yokuş çıkarken, ağır yük taşırken, ağır römork çekerken motoru bayıltmadan sürebilmek için),
• normalden az kuvvet gerektiğinde (Kar, buz ya da başka sebepten kaygan zeminde patinaj yapmadan sürebilmek için),
• kompresör (Uzun yokuşları inerken fren balataları ısınıp işlev kaybetmesin diye şanzıman-motor ikilisinin koyu yağlarını yavaşlatıcı olarak kullanabilmek için),
• otoyol modu (Yüksek hızda motora yüksek devir yaptırmadan dolayısıyla yakıt israf etmeden sürebilmek için),
• spor modu (Gazın da fren gibi düşük reaksiyon süresi olması, yani gaz verince hiç gecikmeden ivme yapıp hızlanabilmek için),
• drag-race modu (Durduğu yerde gaz vererek aracın haydi deyince ani ve azami ivme yapıp kısa sürede çok yüksek hıza ulaşabilmesi için; Viteste iken boşa almadan el frenini çekmek de benzer etki yapabilir ama tehlikelidir, fren boşaltıldığında araç hamle yapıp şaşırtabilir^[1]).

Üç kısımdan meydana gelir:

1. Tork konvertörü
2. Vites dişlileri
3. Hidrolik kumanda

Planet dişli mekanizması, yörünge dişli, güneş dişli ve her iki dişli üzerine kavraşmış aynı zamanda planet taşıyıcısı üzerine yataklanmış planet dişlilerden oluşur. Hidrolik kumanda motor tarafından döndürülen bir pompa, bu pompanın itelediği sıvıları yönlendiren vanalar, yine bunların itip çektiği hidrolik debriyajlardan oluşur ve gereken dişlilerin gereken motor devirlerinde devreye girmelerini sağlar. Geleneksel debriyajın yerini alan tork konvertörü sayesinde motorla tekerler arasında düşük hızlarda tam bağlantı yoktur, bu yüzden yokuş yukarı geri kaymadan kalkış veya çok yavaş ilerleyen araba kuyruğu gibi trafik durumlarına çok uygundur, ama aynı zamanda davranma gecikmesi ve yakıt israfı sebebidir. Çok yüksek hızlarda ya tork konvertörü tam tutunacak kadar sıkı bir bağlantı sağlar ya da otomatik tutundurulan bir gerçek debriyaj balatası devreye sokulur.

Yine geleneksel düz vitestekine benzer dişliler ve onları kullanarak otomatik vites değiştirmeyi sağlayan elektromekanik düzen ve bu düzen kontrolünde bir ya da birden fazla debriyajdan oluşur. İnsandan daha hızlı vites degiştirebilmesi, motor-teker bağlantısının sıvısız olması, bu yüzden daha ekonomik kullanım sağlayacağı iddialarıyla pazarlanır.

Aşamasız sürat ayarı sağlar, bazı küçük arabalarda, küçük motosikletlerde ve paletli kar motosikleti gibi araçlarda kullanılır. Debriyajı merkezkaç kuvvetiyle olabilir. CVT kısa adıyla bilinir (continuously variable transmission).

• Manuel şanzıman
• Şanzıman