Ortografik transkripsiyon

Ortografik transkripsiyon, aktarma yapılacak olan dilin standart ortografisi kullanılarak yapılan bir transkripsiyon (çeviri yazı) yöntemidir.^[1]

Ortografik transkripsiyona örnek olarak Алекса́ндр Пу́шкин (Aleksandr Puşkin) özel ismindeki "Пу́шкин" soyadının İngilizce "Pushkin", Fransızca "Pouchkine" ve Türkçe "Puşkin" olarak yazılması gösterilebilir. Dolayısıyla her dil (İngilizce, Fransızca, Türkçe...) "Пу́шкин" ismini kendi ortografisine göre transkript etmektedir.

Ortografik transkripsiyon; fonetik transkripsiyon, fonemik ortografi, transliterasyon ve çeviri ile karıştırılmamalıdır.

Bir sesin yazı diline aktarılması olan transkripsiyon, bir yazı dilinin başka bir yazı dilinde kayıpsız bir şekilde gösterilmesi olan transliterasyon ile karıştırılmamalıdır. Dil bilimsel amaçlar için hazırlanmış standart transkripsiyon şemalarına örnek olarak Uluslararası Fonetik Alfabe (IPA) ve onun ASCII karşılığı SAMPA gösterilebilir. Transkripsiyonun transliterasyon ile halk arasında karıştırılmasının sebeplerinden birisi basında yabancı özel isimler kendi diline aktarılırken transliterasyonun ve transkripsiyonun birbirine karıştırılması ve her ikisinden de unsurlar kullanılarak uyarlamaların yapılmasıdır.

Aşağıdaki tabloda eski Rusya Devlet Başkanı -Türkçedeki kullanımıyla- Boris Yeltsin'in isminin bazı dillerdeki transkripsiyon-transliterasyon melezi kullanımları gösterilmektedir. Türkçede bu özel isim Boris olarak yazılıp okunmaktadır fakat bu orijinal dilindeki (Rusçadaki) Борис sözcüğünden farklı telaffuz edilmektedir. Buradan yola çıkarak ortografik transkripsiyon için "orijinal dildeki kelimenin telaffuzunun aktarma yapılan dildeki en yakın karşılığı olan telaffuzun, aktarma yapılan dilin ortografisi kullanılarak gösterilmesi" denebilir.

Farklı transliterasyon tabloları kullanılarak aynı kelimeler birbirinden oldukça farklı surette transkript edilebilirler. Örneğin, Çin'in başkenti Pekin’in isminin günümüzde sıkça kullanılan Hanyu Pinyin tablosuna göre yazılışı Beijing’dir. Ancak eskiden yaygın bir şekilde kullanılan Wade-Giles tablosuna göre yazılışı Pei-Ching’dir.

Pratik kullanıma yönelik transkripsiyon, alfabetik olmayan bir dilde de yapılabilir (Mandarin, Japonca gibi). George Bush’un ismi Çincede "Bou-sū" olarak telaffuz edilen iki Çince karakterle gösterilmektedir (布殊). Bu karakterlerden birisi "elbise" diğeri ise "özel" anlamına gelmektedir. Buna benzer şekilde İngilizce ve diğer Batı Avrupa dillerinden pek çok sözcük Japoncaya Katakana hece yazısı kullanılarak transkript edilmektedir.

Bir dilden başka bir dile, aktarma yapılan dilin yazı sistemi kullanılarak ortografik transkripsiyon yapıldıktan sonra:

• Her iki dil de zaman için gelişip değişebilir. İki dilden bir diğerine transkripsiyon yapılırken kullanılan sistem değişebilir. Bunların meydana gelmesi sürecinde transkript edilen sözcük, orijinal telaffuzdan farklı bir yönde değişikliğe uğramış olur.
• Transkript edilen kelime, aktarma yapılan dilde bir alıntı kelime olarak kullanılmaya başlanmış olabilir. Bu durum, orijinal telaffuzdan ve orijinal yazılıştan farklı bir yazılışa ve telaffuza yol açmaktadır. Bu farklılaşmanın bir sebebi, bir dildeki bir sesin aktarma yapılan dilde mevcut olmayışıdır.

Bunun çokça görülen bir örneği Yunanca kelimelerin ve özel isimlerin diğer dillerde alıntı kelime olarak kullanılmasıdır. Yunanca sözcükler, tarihsel süreçte önce Latinceye (Grekçe telaffuzlarına göre) transkript edildiler ve Latinceden de diğer dillere alıntılandılar, o dilin gelişim sürecinde değişikliğe uğradılar. Örneğin Yunanca adı Aριστoτέλης (Aristotélēs) olan filozofun isminin İngilizcee günümüzde kullanılan hali Aristotle'dır. Aristotle versiyonunun kökeni Latince Aristoteles'tir. Bu isim, birçok dile Latinceden alıntılandı ve değişik şekillere doğru evrildi (Aristo’nun zamanındaki Yunancada onun ismi bütün harfler büyük harfle olacak şekilde ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ olarak yazılmaktaydı).

Bu evrilme süreci birkaç dil aşamasından geçtiğinde, orijinal versiyonunun telaffuzu ile son dildeki hali arasında büyük fark meydana gelebilmektedir. Buna örnek olarak İbranice Ya'akob יעקב‎ (Türkçesi Yakup’tur.) isminin İngilizcedeki James ismine evrilme süreci gösterilebilir. Orijinal İbranice isim יעקב‎ (Ya'akob) Grekçeye "Ιακωβος" (Yakobos), Grekçeden Latinceye "Iacōbus", Latinceden Geç Latinceye "Iacomus", oradan da İngilizceye "James" olarak evrildi. James isminin hem yazılışının hem de okunuşunun, Ya'akob olan orijinalinden çok farklı olduğu açıkça görülmektedir. Başka bir örnek İngilizcedeki "zen" kelimesidir. Bu kelimenin orijinali Sanskritçe "dhyāna" (meditasyon, derin düşünme) kelimesi, Budist metinleri üzerinden Çinceye "ch'anna" olarak geçti ve daha sonra kısalarak "ch'an"a dönüştü. "Ch'an" (禪) Japonca "zen" olarak telaffuz edilmesi nedeniyle bu isim Japoncada "zen" (ゼン) olarak yerleşti. Japoncadan da İngilizceye "zen" olarak alıntılandı. "Zen" kelimesinin "dhyāna"dan oldukça farklı olduğu görülebilir.

Başka bir mesele ise transkripsiyon standardının değişmesi sonucu, yerleşmiş bulunan alıntı kelimenin daha güncel ortografik transkripsiyonlardan farklı olmasıdır. Buna örnek olarak İngilizcede, bir Çin dini ve felsefesi olan Taoculuğun isminin Wade-Giles transkripsiyon sisteminin en çok tercih edilen sistem olarak kullanıldığı dönemden kalma olarak "Tao" şeklinde yerleşmiş olmasıdır. Daha güncel olan Hanyu Pinyin sistemine göre "Tao" yerine "Dao" ve "Taoism" yerine "Daoism" transkripsiyonu kullanılmaktadır.

• Altyazı
• Romanizasyon
• Ses konuşma tanımlayıcı yazılımlar
• Transliterasyon