İçeriğe atla

Oğuz Yabguluğu

Oğuz Yabgu Devleti
766-1055
Oğuz Yagbuluğu
Oğuz Yagbuluğu
BaşkentYengi-kend
Resmî dil(ler)Türkçe
Resmî din
Tengrizm
HükûmetYabguluk
Tarihçe 
• Kuruluşu
766
• Dağılışı
1055
Öncüller
Ardıllar
Göktürk Devleti
Büyük Selçuklu Devleti

Oğuz Yabguluğu veya Oğuz Yabgu Devleti (Eski Türkçe: Oğuz ili), Kiev Knezliği tarafından yenilgiye uğratılan Hazar Kağanlığı'nın gücünü kaybetmesiyle Hazarlar'a bağlı olarak Hazar denizi ile Aral gölü arasında ve civarında yaşayan Tengrici Oğuzlar, 950 yıllarında Hazarlar'dan kopuk bağımsız dönem yaşamaya başlamışlardır. Oğuz Yabguluğu 1055 yılına kadar sürmüş ve daha sonra da Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun bir parçası haline gelmiştir.

Oğuz Yabgu Devleti, 766 yılında Oğuz Türkleri tarafından kurulan, coğrafi olarak Hazar ve Aral Denizi kıyıları arasındaki bir alanda bulunan bir Türk devletiydi. Oğuz kabileleri, Kazakistan'da Irgiz, Yaik, Emba ve Uil nehirleri, Aral Denizi alanı, Siri Derya vadisi, Tien-Shan'daki Karatau Dağları'nın etekleri ve Çui Nehri vadisi boyunca geniş bir bölgeyi işgal ediyordu (haritaya bakın). Oğuz siyasi birliği, 9. ve 10. yüzyıllarda Siri Derya'nın orta ve alt havzasında ve modern batı Kazakistan bozkırlarına bitişik olarak gelişti.

Oğuz Yabguluğu'nda subaşı görevinde bulunan ve Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun kurucusu olan Selçuk Bey ile Oğuz yabgusunun arası giderek açıldı. Selçuk Bey ve bağlı boyları daha sonra güneye indiler. Selçuk Bey ile Selçuk Bey'e bağlı boylar İslamiyet'e girince Selçuk Bey: Müslümanlar, gayrimüslimlere haraç vermez. diyerek, yabgunun haraç memurlarını kovdu ve bağımsızlığını ilan etti.

Oğuz Yabguluğu çevresindeki tüm devletlerle sorunluydu. Peçenekler, Kıpçaklar ve Karluklarla husumet içindeydiler. Oğuz-Kıpçak Savaşları'nı konu alan Dede Korkut Destanı'nın bu dönemde yaşanan olaylar üzerinde yazıldığı düşünülmektedir.

Siyasi Tarih

Erken tarih

Oğuz Devleti'ne ilk atıf, Oğuz'un Toquz Oğuz, Kimekler ve Karluklar'a karşı savaşlarından bahseden Arap coğrafyacı Yakubî tarafından yapılmıştır. Başka bir coğrafyacı İbn el-Fakih, Oğuzların Kimekler ve Toguz Oğuzları ile birlikte melik olduğunu ve Türkler arasında saygı gördüğünü bildirmiştir..[1]

7. ve 8. yüzyıllara tarihlenen Çin kaynakları, 姑蘇 Gūsū'yu ("On Ok" Birliği'ne ait olmayan bir Batı Türk boyu) sürekli olarak Issyk KulTalas civarında yerleştirir. Yury Zuev (1960) bu Gusu'ları Oğuz Türklerine bağlamaktadır. Oğuz kabile birliğinin merkezi, Sarı Türgeş kabilesinin mültecilerinin baskısı altında Isık Göl bölgesinden Sirderya'nın aşağı kesimlerine kaydı. Zuev ayrıca iki paralel pasajdan da bahseder: Biri Venüs'ün Gizli Klasik'inde (Taibo Yinjing 太白陰經) 三屈 "Üç Qu"dan (< MC *k(h)ɨut̚) bahsediyor. Diğeri Mesûdî'nin Murûc ez-Zeheb ve Ma'âdin el-Cevâhir eserinde de Ġuz'un Üç Ordusunda ifadesinin benzerligine dikkat çekmiştir. İsim benzerliğine rağmen Peter Benjamin Golden, Uygurların ortaya çıktığı Toquz Oğuz'un (Çince: 九姓 Jĭu Xìng "Dokuz Soyadı"), Maveraünnehir'de Oğuz Yabgu devletini kuran Oğuzlarla aynı halk olmadığını ileri sürmektedir, cünkü İstakhri ve Muhammed bin Muhammed el-Tusi Toquz Oğuz ve Oğuz'u ayrı zikretmiştir. Yine İbnü'l-Fakih "kâfir Türk-Oğuz, Tokuz-Oğuz ve Karluk'tan söz etmiştir ki burada ikisi ayrı bir topluluk ismidir . Yine de Golden, Oğuz'un görünüşe göre Toquz Oğuz'a veya başka bir kabile grubuna atıfta bulunduğu ve ayrıca ön ekli bir isim olmadan Oğuz olarak adlandırıldığı Son Göktürkler ve Uygurlar'daki karışıklığa dikkat çekiyor. Bu karışıklık, Transoxiana ve Harezm sınırında "Toquz Hakan" tarafından yönetilen ve bazıları Toquz-Oghuz olan 12 Oğuz kabilesini listeleyen el-Marwazi'de de yansıtılmıştır. Oğuzlar en fazla, muhtemelen bir çekirdek grup olan Toquz Oghuz klanları veya kabileleri tarafından yönetiliyordu.

766'da Karluklar, Jetisu'daki (güneydoğu Kazakistan) Türgeş Kağanlığı'nı ele geçirdikten sonra, Karluk kabileleri bir Yabgu'nun yönetimi altında orada merkezlenen bir Hanlık kurdular ve başkentlerini Suyab'a taşıdılar. O zamana kadar Uch-Karluk (Üç Karluk) konfederasyonunun büyük kısmı Altay'ı terk etmişti ve Jetisu'daki üstünlük Karluk kabilelerine geçti. Oğuz konfederasyonu, Türgeş Kağanlığı'ndaki liderlik için Karluklarla verdiği mücadeleyi kaybettikten sonra, Jetisu Oğuzlarının önemli bir kısmı Karatau Dağları eteklerine ve Issyk Kul havzasındaki Çu Nehri vadisine göç etti.

9. yüzyılın başlarında Oğuz konfederasyonu, Karluklar ve Kimekler ile ittifak halinde Kangar Birliği'ni yok etti ve Sir Derya nehrinin alt kesimlerini ve Aral bozkırlarını ele geçirerek Kangarları ve Peçenekleri yerinden etti. Sir Derya Kangarlarının göçebe kabileleri Oğuzlara katılmaya zorlandı ve bir kısmı batıya, Kuzey Karadeniz bölgesine göç etti. Oğuzlar başkentlerini Yangikent'e taşıdılar ve Oğuz Yabgu Devleti olarak tanındılar.

Devlet, bir Oğuz yaylası olan Yengi-Kent'te kuruldu. Oğuz illeri, "güneyde Issık Kul ve Almalık'tan, batıda Sayram'a, Sirderya nehrinin ağzında bulunan Yangikent şehrine ve Kara-Kum'a (çöl) kadar" uzanıyordu. Oğuz illerinin başkenti, Eni-Kent, Yengikent, Cankend, Yenikent, Yenikend olarak çeşitli şekillerde yazılıyordu, hepsi Yeni Şehir anlamına geliyordu ve şu anda Orta Asya'da hayalet bir kasaba olan Jankent'tir.

İbn Esir, Abbasi Halifesi Mehdî döneminde (hd. 775-785), Oğuzlar'ın Maveraünnehir bölgesine geldiklerini bildirmiştir. Oğuzlar, 9. yüzyılın ikinci çeyreğinden beri Seyhun Irmağı dolaylarında yaşamaktaydılar. Oğuz Yabguluğu ise Oğuz Türkleri'nin, 10. yüzyıl'ın ilk yarısında, kışlık merkezi Yenikent olarak kurdukları bir devletti.[2]

Bu devletin başında yabgu bulunuyor, kül erkin unvanlı bir vekil ona naiplik yapıyor, orduyu da subaşı idare ediyordu. Oğuz Yabguluğu, komşuları olan Peçenekler, Kıpçaklar ve Hazarlar’la sürekli çatışma içerisindeydiler. İbni Fadlan (10. yüzyılın ilk çeyreği) ve El-Mes‘udi’ye göre, aralarında savaş eksik değildi. Harezm’in yerli hanedanı Afrigiler, Oğuz baskısı altında idiler. Oğuzlar’ın doğudaki komşuları Karahanlılar ile de mücadele halinde oldukları, aralarındaki savaşlardan birinde, Oğuz yabgusunun ölmesinden anlaşılıyor.[3]

Diğer taraftan Kaşgarlı Mahmud, Oğuzlar ile Çiğiller arasında köklü bir düşmanlıktan bahseder.[4] Kuzeyde Kimekler ile ise bazen dostça, bazen düşmanca ilişkiler devam edip gidiyordu. Oğuzlar, genel olarak “Türk” adı yanında, yine siyasî bir adlandırma olarak “Türkmen” adını da taşıyorlardı ki Müslüman ülkelerine geldikten sonra İslam kaynaklarında bu isimle de anılmışlardır.

Oğuz Yabguluğu’nun tarihi ile ilgili başkaca açık bilgiye rastlanılmıyor. Son Oğuz Yabgusu olarak Ali Han adında birinden söz eden ve Selçuklu Hanedanı'nın ilk zamanlarında, “can düşmanı” olarak Tuğrul ve Çağrı Beyleri hayli uğraştırdığı bilinen ünlü Çend “hakimi” Şah-melik'i de Ali Han'ın oğlu olarak gösteren Reşîdüddîn Fazlullah-ı Hemedânî'nin (14. yüzyıl'ın ilk çeyreği) bu malumatı “destanî” nitelikte görülmektedir.[5]

1000 yillari civarinda Orta Asya'nin siyasi yapisi.

Divân-ı Lügati't-Türk'te, Oğuz illeri; Karnak, Sapran, Sitgün, Karaçuk, Cend, Yenikent, Sugnak olarak kaydedilmiştir. 1000 yıllarına doğru Oğuz Yabguluğu yıkıldı. Oğuz Yabguluğu'nun yıkılmasının nedeni doğudan Kıpçak kökenli Kimek Kağanlığı'nın baskısı ve Selçuk Bey'in kendisine bağlı kalabalık Oğuz boylarıyla, Oğuz Yabguluğu'ndan ayrılmasıdır. Oğuz Yabguluğu yıkıldıktan sonra Oğuzlar'ın bir bölümü Karadeniz'in kuzeyinden batıya doğru göçtü. Diğer Oğuzlar ise önce Cend bölgesine, oradan Horasan'a ve ardından Anadolu'ya yönelmiştir. Diğer bir bölümü ise yerlerinde kaldılar. Günümüzdeki Türkmenistan devleti, bu yerlerinde kalan Oğuzlar'ın soyundan gelmektedir.

Oğuz yabguları

  1. Yınal-Yevi Yabgu
  2. Duylu-Kay Yabgu
  3. Erkin Yabgu
  4. Tuman Yabgu
  5. Kanlı-Yevi Yabgu
  6. Mur-Yevi Yabgu
  7. Karahan Yabgu
  8. Buğrahan Yabgu
  9. Kuzutekin Yabgu
  10. Arslan Yabgu (Selçuk Bey'in oğlu Arslan Yabgu ile karıştırılmamalıdır)
  11. Osman Yabgu
  12. İsli Yabgu
  13. Şeyban Yabgu
  14. Boran Yabgu
  15. Ali Han
  16. Şah Melik

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ "Oghuz Djabgu state (9th - early 11th centuries)", Qazaqstan Tarihy
  2. ^ (Almanca) Bkz. O. Pritsak, Der Untergang des Reiches des Oguzischen Yabgu, s. 397-410.
  3. ^ F. Sümer, aynı eser, s. 39-41.
  4. ^ Dîvânü Lugati't-Türk, I, s. 494.
  5. ^ Bkz. F. Sümer, Oğuzlar'a Ait Destani Mâhiyette Eserler, s. 381 vd.

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Selçuklu Hanedanı</span> Oğuz Türklerinin Kınık boyuna bağlı bir Türk hanedanı

Selçuklu Hanedanı, Orta Asya kökenli Oğuz Türklerinin bir kolu olan Kınık boyuna mensup bir aile. Dukak'ın soyundan gelen ve Selçuk'un kurduğu Büyük Selçuklu İmparatorluğu ile bir hanedan halini alan Selçuklular 11. ve 14. yüzyıllar arasında Orta Asya'nın bir bölümünü, Anadolu'yu ve Orta Doğu'yu yönetti.

<span class="mw-page-title-main">Peçenekler</span> Batı Sibirya kökenli Türkî göçebe etno grup

Peçenekler veya Beçenekler, Göktürk Devleti'nin yıkılmasıyla birlikte ana yurtları olan Batı Sibirya'dan ayrılarak geldikleri Volga ve Ural Nehri arasındaki bölgeyi merkez edip oradan da Kuzey Kafkasya, Karadeniz, Doğu Avrupa ve Balkanlar'a akınlar düzenleyen göçebe Türk halkı.

<span class="mw-page-title-main">Oğuzlar</span> Farklı Türk boylarının birleşerek oluşturduğu Türk toplumu

Oğuzlar Türk dillerinin Oğuz kolunu konuşan bir batı Türk halkıydı. 8. yüzyılda Orta Asya'da Oğuz Yabgu Devleti adında bir konfederasyon kurdular. Oğuz ismi, "kabile" anlamına gelen yaygın bir Türkçe kelimedir. Oğuz isminin kaynağı en güvenilir görüşe göre Türkçe 'ok' isminin Z harfiyle çoğulu olan 'okuz' isminden türediği tezidir. Bizans kaynakları Oğuzlara Uzlar der.

<span class="mw-page-title-main">Karluklar</span> Orta Asyada göçebe Türk boylarının bir federasyonu

Karluklar, 766-1215 yılları arasında, Orta Asya'da varlığını sürdüren Türk boylarıdır. "Karluk" adı Arap kaynaklarında "حارلوق Harluk", Farsça eserlerde "حاللوه Halluh", Çin yıllıklarında ise "Géluólù" biçimlerinde kullanılmıştır. Kadim Türk çağlarında Karluklara "Üç Oğuz" yani "Üçboy" da denilmiştir. Türkçe anlamı "karlık" olan Karlukların Türk soyundan geldiği ve bir Gök-Türk boyu olduğu Çin kaynağında (T'ang-shu) belirtilmiş ve oturduğu saha olarak Altaylar'ın batısındaki Kara-İrtiş ve Tarbagatay havalisi gösterilmiştir. Karluklar burada üç kabileden kurulu bir birlik halinde bulunuyorlardı. Daha İstemi zamanında Türk hakimiyetinin Hazar'ın kuzeyi ve Maveraünnehir'e doğru genişlemesinde şüphesiz büyük rolleri vardır. 630-680 yılları arasında, diğer Türk boyları gibi kendi başlarına buyruk olarak zaman zaman Çin'e karşı geldikleri görülmektedir.

Yabgu, eski Türk devletlerinde hükümdar anlamında kullanılan unvan. Unvan daha çok Oğuz Türkleri tarafından kullanılmıştır. Oğuzlar kurdukları ilk devlete de Oğuz Yabguluğu adını vermişlerdir.

<span class="mw-page-title-main">Türk tarihi</span> Türk topluluklarının ortak tarihi

Türk tarihi, günümüzdeki Türk halklarının ve yabancı halkların arasında Türk dilini konuşmuş olan Türk topluluklarının ortak tarihidir. Göktürklerden önce var olmuş Türk dili konuşan topluluklar bazı tarihçiler tarafından, Türk tâbiri yerine Ön Türk tabiri ile anılırdı.

<span class="mw-page-title-main">Selçuk Bey</span> Selçuklu Devletinin kurucusu

Selçuk Bey, Büyük Selçuklu Devleti'ne adı verilen kişidir. İsminin Kaşgârî'de geçen özgün şekli Selçuk (سلجك) şeklindedir. İkinci hece sonradan kalınlaşmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Kimekler</span>

Kimekler,, Kimeklerin eski tarihi "İyanmo" kavimi ile alakalıdır. Bu kavimin adı Çin kaynaklarında, VII. yüzyıl Batı Türk yurdunda vuku bulan olaylarla ilgili olarak geçer. Sinologlar İyanmo kavminin Yemek ya da İmek kavimi olduğunu sanmaktadırlar. Birçok araştırmacının da dediği gibi kelimenin ses değişikliği Kimek olabilir. Araştırmacıların Kimek ve Kıpçakların tamamen aynı kavim olduğu hakkındaki fikirleri yanlıştır. Çünkü Orta Çağ yazılı kaynaklara bakarak bunların köken akraba ama ayrı ayrı kavim olduklarını kabul etmeliyiz. İyanmo, topluluğu kuzey-batı Moğolistan'ın Kobdo bölgesinde VII. yüzyılda yaşamıştır. Onların doğusunda Oğuzlar, güneyinde Türkeşler ile Karluklar yaşamakta idi. VII. yüzyılın ortalarında İymekler (Kimekler) kuzey Altay dağlarına ve İrtiş ırmağı civarına doğru göç etmişlerdir. Bu kavimin güçlenmesi 656 senesinde Batı Göktürk devletinin yıkılışından sonradır. Asıl bu zaman Kimek kavim birliğinin esası oluşmuştur.

Uz Hanlığı, 11. yüzyılda kurulan bir Türk hanlığıdır.

<span class="mw-page-title-main">İdil Bulgar Devleti</span> 7. yüzyılda kurulmuş bir Türki devleti

İdil Bulgar Devleti, 9. yüzyılda kurulmuş bir Türk Devleti. Büyük Bulgarya Hanlığı'nın Hazarlar tarafından dağıtılıp Ön Bulgarlar halkının bölünmesinden sonra meydana gelmiştir ve 13. yüzyılda Moğollar devleti yıkıncaya kadar ayakta kalmayı başaran bir devlet olmuştur. İslamiyeti kabul eden ilk müslüman Türk devletidir.

Peçenekçe, 12. yüzyılda yok olana kadar Peçenekler tarafından konuşulmuş Oğuz grubuna ait olduğu düşünülen ölü bir Türk dilidir. Karadeniz'in kuzeyi, Macaristan ve Balkanlar'da konuşulmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Alligator</span> büyük sürüngen cinsi

Aligator, Alligatoridae familyasına ait bir timsah türü. Aligator, sıcak bölgelerdeki akarsularda yaşayan, timsahlar takımından iri yapılı, kalın ve kabuksu derili sürüngen türü. Gündüzleri dinlenir, çoğunlukla gece avlanırlar. Gözbebekleri dikey olduğundan gece de iyi görürler. Aligatorlar renk körüdür.

<span class="mw-page-title-main">Cend</span>

Cend, günümüzde Kazakistan'da Kızılorda Eyaleti bağlı Kazalinsk şehrinin yakınlarında eskiden Oğuz ülkesi içinde Seyhun nehrinin sol yakasında İslâm sınırında bir uç şehirdir ve o çağda Aral Gölü'ne sık sık Cend Gölü de denirdi. Türkistan'da Yangikent'ten kuş uçumu 140 kilometre uzaktıkta idi. Oğuz Yabgusunun oturduğu kent, 13. yüzyılda başlayan Moğol istilası sırasında moğollar diğer Oğuz şehirleri gibi kenti yağmalamış birçok katliam yapmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Türkeş Devleti</span> 7.-8. yüzyıllar arasında var olmuş bir Türk devleti

Türkeş veya Türgiş bir Türk boyları konfederasyonuydu. Bir zamanlar Batı Türklerinin On-Ok seçkinleri üzerindeki Tulu kanadına ait olan Türkeşler, Batı Göktürk Kağanlığının çöküşünden sonra bağımsız bir güç olarak ortaya çıktı ve 699'da bir kağanlık kurdu. Türkeş Kağanlığı, Karlukların onları yendiği 766 yılına kadar sürdü. Türkeş ve Göktürkler evlilik yoluyla ilişkiliydi.

<span class="mw-page-title-main">Kangar Birliği</span> 7. yüzyılda kurulmuş bir Türk birliği veya devleti

Kangar Birliği, günümüzdeki Kazakistan Cumhuriyeti sınırları içerisinde Yedisu Bölgesi harici alanda kurulmuştur. Kangar ismi Orta Çağ Kazak, Özbek ve Karakalpak uluslarının parçası olan Kangly insanları için kullanılan bir isimdir. Kangar Birliği'nin başkenti Ulytau Dağları'nda bulunuyordu. Üç kabilesi Kangar olarak bilinen Peçenekler, Oğuzlar, Karluklar ve Kimek-Kıpçaklar tarafından yenildikten sonra Bulgarlara saldırdı ve Doğu Avrupa'da Peçenek devletini kurdu.

<span class="mw-page-title-main">Kutlug Bilge Kül Kağan</span>

Kutluk Bilge Kül Kağan, 744'te Uygur Kağanlığı'nı kuran devlet adamı. Uygur Kağanlığı'nı 744'ten 747'ye kadar yönetmiştir. Uygurları oluşturan dokuz boydan, hükümdar ailesinin mensup olduğu Yaglakar uruğundandır. Bilge Kül Kağan'ın adı Karabalgasun Yazıtı'nın Çince metninde Kutlug Boyla şeklinde geçmektedir. Kağan olduktan sonra bugünkü Karabalsagun olarak bilinen yerde başkent olarak inşa ettirdiği Ordu-Balık kenti Türklerin kurduğu ilk kenttir. Böylece Türklerin kutsal başkenti Ötüken başkentliğini kaybetmiş, Türkler yerleşimlerini Orhun Nehri'nin dış havzasındaki yamaçlardan bizzat nehrin yatak boylarına taşımıştır.

Dukak, Oğuz devlet adamı ve asker. Selçuklu Hanedanı'nın kurucusu Selçuk Bey'in babası, Büyük Selçuklu İmparatorluğu'nun kurucusu Tuğrul'un büyük büyükbabası olan Dukak, Selçuklu soyunun büyük atası kabul edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Türk göçleri</span>

Türk göçleri, Türk boylarının ve Türk dillerinin 6. ve 11. yüzyıllar arasında Avrasya'daki yayılma sürecini ifade etmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Kimek-Kıpçak Konfederasyonu</span>

Kimek-Kıpçak Konfederasyonu, Obi ve İrtiş nehirleri arasındaki bölgede Kimek ve Kıpçakların oluşturduğu bir Orta Çağ Türk devletidir. 9. yüzyılın sonlarından 13. yüzyılın başlarındaki Moğol istilasına dek hüküm sürmüştür.

<span class="mw-page-title-main">Karluk Kağanlığı</span>

Karluk Kağanlığı Karluk soyluları yönetimi tarafından kurulmuş bir kabileler federasyonuydu. İslamiyeti kabul eden ilk Türk topluluğudur. Divân-ı Lügati't-Türk'te; "قرلق Karluk" "Göçebe Türklerden bir bölük adıdır. Oğuzlardan ayrıdırlar. Oğuzlar gibi Türkmen'dirler."