Nootropik

Nootropikler veya nootropik ilaçlar (halk arasında beyin dopingi ve zeka artırıcı olarak da bilinir), sağlıklı bireylerde dikkat, hafıza, yaratıcılık ve motivasyon gibi zihinsel fonksiyonları artırmaya yönelik kullanılan çeşitli ilaç ve gıda takviyelerine verilen ortak ad.^[1] 2018 yılı itibarıyla bu gruba giren pek çok madde hala araştırma aşamasında olup etkileri tam olarak belirlenmemiştir.

Herhangi bir medikal sorunu bulunmayan sağlıklı bireylerin zihinsel fonksiyonları artırmaya yönelik ilaçlar kullanması toplumda bu durumun etik ve adil olup olmaması konusunda pek çok tartışmaya neden olmaktadır. Bunun dışında ilaçların olası yan etkileri ve reçeteli ilaçların reçetesiz bir biçimde kullanılması da tepki çeken hususlar olmaktadır.^[1][2] Her şeye rağmen bu ilaçların uluslararası pazarı 2015 yılında 1 Milyar Doları geçmiş ve global talep sürekli artmıştır.^[3]

Nootropik kelimesi ilk olarak 1972 yılında Romanyalı Kimyacı ve psikolog Corneliu E. Giurgea tarafından kullanılmaya başlanmıştır.^[4][5] Kelime Antik Yunancadaki νοῦς (zihin) ve τρέπειν (bükmek ya da döndürmek) köklerinden türetilmiştir.^[6]

Reçeteye tabi uyarıcı maddelerin özellikle öğrenciler arası kullanımı yaygındır.^[7] Anketler Alman üniversite öğrencilerinin %0.7 ila %4.5'inin hayatlarında en az bir defa bu maddelerden birini kullandıklarını ortaya koymaktadır.^[8][9][10] Genellikle metilfenidat (Ritalin) gibi uyarıcı maddeler genç gruplar arasında tercih edilmektedir.^[11] Yasadışı uyarıcı kullanımı üzerine olan başka anketlere göre ise öğrencilerin %5–%35'i Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu ilaçları kullanmakta, ama bunu eğlence yerine akademik amaçları için tercih etmektedirler.^[12][13][14]

Klinik çalışmalar çeşitli MSS uyarıcılarının düşük dozlarda zihinsel performansı artırdığına dair sonuçlar göstermektelerdir.^[15][16][17] Bu sonuçlara yol açan uyarıcılar genellikle beynin prefrontal korteks bölgesindeki Dopamin reseptörlerinde agonist etki gösterirler.^{[15][16][18][19]} Yüksek dozlarda kullanımları ise konsantrasyon kaybı ve anksiyete gibi etkilere yol açmaktadır (Yerkes-Dodson Yasası).^[18][19]

• Amfetaminler - Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tedavisinde kullanılan ve Adderal adı altında reçeteli olarak piyasaya sürülen amfetamin grubu maddeler düşük dozda sağlıklı insanlarda da hafıza ve dikkatte artış meydana getirmektedir.^{[15][16][17][19]} Aynı zamanda birey tarafından sıkıcı olarak tabir edilen yüksek efor sarf edilmesi gereken işleri yapmak için motivasyon verdirici etkisi olduğu da kanıtlanmıştır.^[16][18][19]
• Metilfenidat - sağlıklı insanlarda hafıza, dikkat ve motivasyonu artırdığı çalışmalar ile kanıtlanmıştır.^[15][16][17] Optimal dozun geçilmesi halinde öğrenmede ciddi azalmalara yol açmaktadır.^[20] Pek çok ülkede Ritalin adı altında reçeteye tabi bir biçimde satılmaktadır.
• Eugeroikler (Modafinil) - Bu gruptaki maddeler uyanıklık sağlayan maddeler olarak da sınıflandırılırlar ve genellikle narkolepsi gibi uyku sorunları çeken hastaların tedavisinde kullanılırlar. Uyku sorunları olmayan sağlıklı bireylerde ise uyanıklığı artırarak problem çözme ve mantık gibi yeteneklerin ilerlemesinde rol oynarlar.^[17] Diğer popüler uyarıcılara kıyasla ruh halini ve duyguları etkilemediğinden ötürü en çok tercih edilen nootropiklerden biri olmaya başlamıştır. Popülerleşmesinin bir başka nedeninin ise pek çok ülkede yasal ve reçetesiz bir şekilde internet vasıtası ile alınabiliyor oluşudur.^[21]
• Kafein - Çalışmalar dikkat ve uyanıklığı artırıcı etkileri olduğunu ortaya koymaktadır.^[18][22] Aynı zamanda kahve ve çay gibi içeceklerde de bulunmasının etkisiyle dünyada en çok tüketilen nootropik maddedir.
• Nikotin - Tütün ürünleri veya nikotin tüketmenin uyanıklık sağladığı ve hafızayı, dikkati ve motor becerileri geliştirdiği klinik çalışmalarca kanıtlanmıştır.^[23]

Piracetam, oxiracetam ve aniracetam gibi ilaçları kapsayan racetam grubu maddeler reçetesiz olarak zihinsel fonksiyonları arttırdığı iddia edilerek satışa sunulmaktadır. Genellikle nootropik olarak sınıflandırılmasına rağmen bu konu hakkında yeterince araştırma bulunmamaktadır.^[24] Pek çok racetamın etki mekanizması anlaşılmamış olmakla birlikte, piracetam ve aniracetamın AMPA reseptörlerinde pozitif allosterik modülatör etkisi göstererek kolinerjik sistemleri modüle ettiği bilinmektedir.^[25]

Türkiye'nin de dahil olduğu pek çok ülkede reçetesiz olarak satın alınabilen Piracetam Nootropil ismiyle piyasa sürülmektedir. Bunama ve vertigo tedavisinde kullanılan ilaç düşük toksikliğe ve az yan etkiye sahip olmasından ötürü en sık kullanılan nootropik madde olma konumundadır.^[26]

• L-teanin - 2014 yılından bir araştırma kafein ile beraber kullanıldığı takdirde L-teaninin sinerjetik etki göstererek sadece kafeine kıyasla uyanıklık ve dikkatte artışa sebep olduğunu ortaya koymuştur.^[22] Buna rağmen Avrupa Gıda Güvenliği Otoritesi'nin yayınladığı bir başka rapora göre L-theaninin tek başına kullanımında performansı arttırdığına dair yeterli kanıt bulunmadığı bildirilmiştir.^[27]
• Tolcapone - sistematik bir çalışmada sözlü ve episodik hafızayı güçlendirdiğine dair kanıtlar bulunmuştur.^[28]
• Levodopa - sistematik bir çalışmada sözlü ve episodik hafızayı güçlendirdiğine dair kanıtlar bulunmuştur.^[28]
• Atomoksetin - Belirli dozlarda hafızayı ve dikkat süresini güçlendirebileceği düşünülmektedir.^[19]

• Omega-3 yağ asitleri - Cochrane Organizasyonu tarafından yayınlanan çalışmalara göre DEHB ve öğrenme bozukluğu tedavisinde omega-3 takviyelerinin yararlığına dair belirsiz olduğunu ortaya konmuştur.^[29][30] Diğer incelemelerde Omega-3 yağ asitleri "Hiperaktif olmayan DEHB, Narşistik kişilik bozukluğu, Asperger Sendromu" içeren bozukluklarda Placebo'ya göre anlamlı derecede bilişsel işlevi arttırmıştır, Sağlıklı orta yaşlı ve yaşlı bireylerde bu takviyelerin bilişsel olarak etkileri olmadığı kanısını desteklemektedir.^[31][32]
• Folat - Yaşlı ve orta yaşlı deneklerde bilişsel aktivite artışı bulunmamıştır.^[32]
• B₆ vitamini Yaşlı ve orta yaşlı deneklerde bilişsel aktivite artışı bulunmamıştır.^[32]
• B₁₂ vitamini Yaşlı ve orta yaşlı deneklerde bilişsel aktivite artışı bulunmamıştır.^[32]
• E vitamini - Yaşlı ve orta yaşlı deneklerde bilişsel aktivite artışı bulunmamıştır.^[32]
• Pramipeksol - Sağlıklı bireylerde bilişsel aktivitelerde artış bulunmamıştır.^[28]
• Guanfasin - Sağlıklı bireylerde bilişsel aktivitelerde artış bulunmamıştır.^[28]
• Klonidin - Sağlıklı bireylerde bilişsel aktivitelerde artış bulunmamıştır.^[28]
• Feksofenadin - Sağlıklı bireylerde bilişsel aktivitelerde artış bulunmamıştır.^[28]

• Nootropiklere Giriş - 101 16 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.