İçeriğe atla

Nomgon külliyesi

Nomgon külliyesi, II. Göktürk Kağanlığı'nın kurucusu İlteriş Kutluğ Kağan'a ait olduğu düşünülen Güney Moğolistan'da Nomgon ovasında inşa edilmiş külliye. Külliye, Türk Akademisi ile Moğol Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü'nün ortak çalışması sonucunda Ağustos 2022'de keşfedildi.[1][2][3]

Külliye içerisinde; sunaklar, balballar, iki yavrulu aslan ve koyun heykelleri, hendek, ibadethane, bir ritüel kompleksi ve İlteriş Kutluğ Kağan adına dikilmiş anıt barındırıyor. Aşina ailesini temsil eden teke sembolü de külliyede bulundu.[3] Külliyenin etrafına hendeklerden toprak elde edilip desteklenerek kale yapılmış.[4]

Keşif

İlk olarak 2019'da başlayan Nomgon ovası arkeoloji çalışmaları, Covid-19 salgını nedeniyle sekteye uğramıştı. Temmuz 2022'de kazılara devam edildi. 23 Ağustos 2022'de Nomgon yazıtı keşfedildikten sonra 24 Ağustos'ta basın toplantısında detaylarıyla duyuruldu.[3][5]

Nomgon bölgesindeki kazılar hâlen devam etmektedir. Nomgon bölgesindeki keşifler ve bilimsel çalışmalar akademinin hazırlayacağı kitapta yayımlanıp kamuoyuna sunulacaktır.[4]

Kutluğ Kağan anıtı

Ana madde: Kutluğ Kağan Yazıtı

Kutluğ Kağan anıtı ya da Kutluğ Kağan yazıtı, başka bir deyişle Nomgon anıtı ya da Nomgon yazıtı, Orhun yazısıyla kazınmış[4] Türk adının kaydedildiği en eski yazıt olarak kayda geçti.[1] Türk Akademisi Başkanı Kıdırali, iki yüzü Eski Türkçe tek yüzü Soğdca alfabeyle yazılmış anıt[2] üzerinde yapılan ilk çalışmalarda; Qutluğ Qağan (Kutlu Kağan), Türük (Türk), Teŋri (Tanrı), tümen (on bin) sözcüklerinin okunduğunu paylaştı.[4][6]

Anıtta, diğer kağanlık anıtlarında olduğu gibi kurt başları mitolojik olarak ejderha şeklinde resmedilmiş. Gerek külliye gerekse yazıttaki semboller yazıtın önemli birine atfedildiğini ortaya koyuyor.[4]

Kaynakça

  1. ^ a b "'Türk' adının geçtiği en eski anıt Moğolistan'da bulundu". NTV. 24 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2022. 
  2. ^ a b "Türk tarihi için önemli keşif: İlteriş Kağan'ın külliyesi bulundu". TRT Haber. 24 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2022. 
  3. ^ a b c "Құтлық Елтеріс қағанның кешені мен жазуы табылды - TWESCO". twesco.org (Kazakça). 24 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2022. 
  4. ^ a b c d e Qydyráli, Darhan. "Türk Akademisi başkanının Facebook hesabı üzerinden keşifle ilgili aktardıkları". www.facebook.com. 25 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2022. 
  5. ^ Qydyráli, Darhan (23 Ağustos 2022). "Türk Akademisi başkanı, Darhan Qydyráli, keşfi ilk kez Facebook hesabı üzerinden duyurdu". www.facebook.com (Kazakça ve Türkçe). 25 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2022. 
  6. ^ "İlteriş Kutluk Kağan'ın Yazıtında Okunan İlk Metinler Paylaşıldı • YeniTanin • Yeni Tanin". 25 Ağustos 2022. 25 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ağustos 2022. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Göktürk Kağanlığı</span> Türk adını kullanan ilk Türk devleti

Göktürk Kağanlığı, asıl ismiyle Türk Kağanlığı Göktürkler tarafından kurulmuş ve 552-744 yılları arasında Orta ve İç Asya'da hükümdarlık sürdürmüş bir Türk imparatorluğudur ve bozkırların ilk model devletidir. Asya Hun İmparatorluğu'ndan sonra 2. Büyük Devlet lakabını almıştır.

<span class="mw-page-title-main">Bilge Kağan</span> İkinci Göktürk Kağanlığının 4. Kağanı

Bilge Kağan Resmi unvan: "Tengriteg Тengride bolmuş Türk Bilge Kağan" :Tanrı gibi gökte olmuş Türk Bilge Kağanı İkinci Göktürk Kağanlığı'nın kağanlarındandır. Türk tarihinin en önemli figürlerinden biri olarak değerlendirilir.

<span class="mw-page-title-main">Kül Tigin</span> İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı’nı yöneten devlet başkanı

Kül Tigin veya Köl Tigin, d. 684 - ö. 27 Şubat 731), İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nı ağabeyi Bilge Kağan ile birlikte yöneten devlet başkanıdır. Kül Tigin, devletin askerî kanadını yönetiyordu.

<span class="mw-page-title-main">Kül Tigin Yazıtı</span> 8. yy.da yazılmış Göktürk Yazıtlarının bir bölüm

Kül Tigin Yazıtı veya Kül Tigin Kitabesi, Bilge Kağan'ın kardeşi, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın yöneticisi Kül Tigin'in ölümü üzerine MS 732'de Orhun Vadisinde diktirilmiş yazıt.

<span class="mw-page-title-main">Tonyukuk Yazıtı</span> 8. yy’da yazılmış Göktürk Yazıtları’nın bir parçası

Tonyukuk Yazıtları ya da uluslararası literatürdeki adıyla bulunduğu yere nisbetleBain Tsokto Yazıtları, Orhun Irmağı vadisinde 8. yüzyılda yazılıp dikilmiş olan Göktürk Yazıtlarından birisidir. Moğolistan'ın başkenti Ulan Bator'un ilçesi Nalayh'ta Bayan Tsokto adlı yerde bulunmuştur.

<span class="mw-page-title-main">İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı</span> 7. ve 8. yyde hüküm sürmüş Türk devleti

İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı, Çin egemenliğine giren Göktürkler Kutluk Kağan zamanında yeniden bağımsızlığına kavuştu. Bu yüzden bu devlete "Kutluk Devleti" de denir.

İlteriş Kağan, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurucusu. Bilge Kağan ve Kül Tigin'in babasıdır. M.S. 681-693 yılları arasında egemenlik yapmıştır. 2022'de kendisi adına yazılan bir yazıt bulunmuştur.

<span class="mw-page-title-main">Çoyr Yazıtı</span> 7. yüzyılda oluşturulmuş ilk Türk yazıtı

Çoyr Yazıtı, Çöyr Yazıtı ya da Çoyren Bengi Taşı, İkinci Göktürk Kağanlığı dönemi, 7. yüzyılda 6 dizelik bir bengi taş olarak dikilmiş şimdiye dek bulunan en eski Türk yazıtıdır. Moğolistan’ın Dornogovı aymağı (köy) Çöyr demiryolu istasyonundan 15 km kuzeydoğu yönünde, Urga-Kalgan yolunun doğusunda, Sansar-Ula dağının güney eteklerindeki kurgan yerinde 1928’den önce Jamtsarano Tseeveen ve Sendsüren tarafından bulunmuştur. 682-691 yılları arasına ait olduğu düşünülür. Kimi görüşlere göre Çoyr yazıtı, Türkler'e ait en eski metinler olarak kabul edilen Kül Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtlarından daha eski olup; Türkçenin tarihlendirilen en eski yazıtıdır.

<span class="mw-page-title-main">Göktürk İç Savaşı</span>

Göktürk İç Savaşı, Taspar Kağan'ın ölümünden sonra başlayan taht mücadelelerinin neden olduğu iç savaştır. 584'te, İşbara Kağan'ın ordularının Apa Kağan'ın egemenliğindeki topraklara saldırmasıyla tırmanan gerilim; 587'e hem İşbara hem de Apa Kağan'ın ölmesiyle azalmıştır. Ancak, iç savaş yıllarında zayıflayan Göktürk Kağanlığı iyice güç kaybetmiş ve ikiye ayrılmıştır. Bu siyasi istikrarsızlık sonunda 630 yılında Doğu Göktürk 658 yılında da Batı Göktürk devleti ortadan kalkmış, İkinci Göktürk devletine kadar Ulus Bunalımı Yılları başlamıştır.

<span class="mw-page-title-main">Yollıg Tigin</span> İkinci Göktürk Kağanlığının 5. Kağanı

Yollıg Tigin ya da tahta oturduktan sonraki adıyla Ay Kağan, Türkçenin Tonyukuk'tan sonra bilinen ilk yazarı ve İkinci Göktürk Kağanlığı'nın 5. kağanıdır. Bir Göktürk hükümdarı olmasına rağmen Türkiye Türkçesinde "Ay Kağan" değil "Yollıg Tigin" olarak bilinir. Bunun nedeni henüz bir tigin (prens) iken yazdığı Göktürk Yazıtları'nda "Yollıg Tigin" adını kullanmasıdır. Tonyukuk Yazıtı ile birlikte Bilge Kağan ve Köl Tigin yazıtları; Türk siyasi tarihinin dayandırıldığı ilk Türkçe belgeler olduğu için, Yollıg Tigin; hükümdarlığından çok sanatçı yönüyle ön plana çıkmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Bugut Yazıtı</span>

Bugut Yazıtı, Arhangay Aymag'daki Bayn Tsagaan Gol civarında yer alan Bugut Dağı'nın 10 km doğusunda, Birinci Türk Kağanlığı zamanından kalma bir anıt mezar külliyesinde bulunan iki dilli bir yazıt.

Ozmış Kağan, Göktürk Kağanlığı'nın son kağanıdır.

İnekler Gölü Savaşı, 682 yılında İkinci Göktürk Kağanlığı ile Dokuz Oğuzlar arasında yapılan savaştır.

Bayan Çor Kağan, 747 – 759 arasında Uygur Kağanlığı'nı yöneten kağan. Resmî olarak "Täŋridä Bolmiš İl İtmiš Bilgä Kaγan" yani "Tanrı Tarafından Ülke (İl) Etmiş Bilge Kağan" unvanını kullanmıştır. Tang Hanedanı tarafından kendisine Yingwuweiyuanpiqiejuo Han (英武威遠毗伽闕可汗) veya kısaca Yingwu Han (英武可汗) unvanı verilmiştir. Tahta geçmeden önceki kişisel adı Çabış Tigin'dir. Kendisinden sonra tahta oğlu Bögü Tigin çıkmıştır.

Taryat Yazıtları ya da Terhin Yazıtları, Moğolistan'ın Arhangay ilinin Doloon Mod bölgesindeki Terhin Irmağı'nın yakınlarında bulunan Orhun alfabesi ile yazılan Uygur yazıtlarıdır. Bu yazıt Uygur kağanı Bayan Çor Kağan tarafından sekizinci yüzyılın ortalarında taşa işletilmiştir.

Ongin Yazıtı veya Ongi Yazıtı, 1891 yılında Nikolay Yadrintsev tarafından bulunmuştur. Yazıt, Vasili Radlof tarafından 1895 ve 1896'da üç estampaja dayanarak yayınlanmıştır. Moğolistan'daki Ongin Irmağı yakınlarında bulunduğu için bu adla anılan yazıt, bu ırmağın bir kolu olan Taramel'in yanında, Koşo Saydam Gölü'nün 160 km güneyindedir. Manitu Dağı dolaylarında bulunmakta bulunan bu yazıt Bilge İşbara Tamgan Tarkan adlı bir Türk beyi adına dikilmiştir. Yazıtta İlteriş Kağan ile Kapgan Kağan'ın adları geçmektedir. Yazıt, 8. yüzyılda dikilmiştir. Yazıt, Vasili Radlof ve Vilhelm Thomsen tarafından incelenmiştir. Yazıt üzerinde en çok ses getiren çalışma ise 1957 yılında Gerard Clauson yapmıştır. Türkiye'de ilk kez Hüseyin Namık Orkun tarafından yayınlanan yazıt, günümüzde Moğolistan'da Övörhangay Aymag'ın merkezinde Arvaiheer'deki müzede bulunmaktadır.

Bilge İşbara Tamgan Tarkan ya da Taçam Bey, İkinci Göktürk Kağanlığı döneminde yaşamış olan bir Göktürk devlet adamıdır.

Bömbögör Yazıtı, Moğolistan'da Bayanhöngör aymağı, Bömbögör somunun kuzeybatısındaki Şiveni Herem bölgesinde bulunan bir Göktürk yazıtıdır. Mezar kompleksi bir tümsek, bir dikili taş ve taş çitlerden oluşur. Yazıt, Moğolistan Bilimler Akademisi Arkeoloji Enstitüsü'nde görevli bilim insanlarının Govi-Altay ve Bayanhöngör aymağında yaptığı keşif gezileri sonucunda bulunmuştur. Yazıt metninin fotoğrafı ve taslak kopyası, bulunmasının hemen ardından yayımlanmıştır. Yazıt metnini ilk kez Moğol bilim insanı Ts. Battulga, ikinci kez de Japon bilim insanı S. Kosetu, üçüncü ve son kez de Türk bilim insanı Hatice Şirin yayınlamıştır.

Kutlug Kağan Yazıtı, İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı'nın kurucusu İlteriş Kağan’a ait olduğu düşünülen yazıttır. 2019'da Arhangay'daki Nomgon Ovası'nda çalışmalarına başlayan Türk Akademisi ile Moğolistan Arkeoloji Enstitüsünden bilim insanları, Temmuz 2022'de başlayan çalışmalarında m.s. 700. yıla ait yaklaşık 250 metrekarelik bir kurganda yapılan kazıda keşfettikleri külliyede ağustos ayında iki yüzü Göktürkçe ve bir yüzü Soğdca yazılmış bir taş bulmuştur. Yazıtın İkinci Göktürk Kağanlığı'nı yeniden canlandıran Kül Tigin ve Bilge Kağan'ın babası İlteriş Kağan adına dikildiği sonucuna varılmıştır. İlk araştırmalarda yazıtın üzerinde "Tanrı", "Türk", "Kutlug", "tümen" gibi bir dizi kelime tespit edilmiştir. "Türk" adının ilk kez geçtiği Göktürk döneminin en eski yazılı anıtı olarak kabul edilmektedir.

<span class="mw-page-title-main">Bilge Kağan'ın Gümüş Geyiği</span>

Bilge Kağan'ın Gümüş Geyiği, İkinci Türk Kağanlığı'nın dördüncü Kağanı'nın mezar kompleksi olan Bilge Kağan'ın mezarından çıkarılan 7. veya 8. yüzyıl gümüş ve gümüş yaldızlı bir eserdir. 2001 yılında Orhun Vadisi'nde, Moğolistan'ın başkenti Ulan Batur'dan yaklaşık 400 km uzaklıkta, Orhun Nehri ile Khosho Tsaydam Gölü arasında bulunan Bilge Kağan Anıt Mezar Kompleksi'nde yapılan kazılar sırasında keşfedildi.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.