Ney
| Ney | |
|---|---|
 Ney | |
| Diğer adları | Nay |
| Türü | Nefesli çalgı |
| Hornbostel-Sachs sınıfı | ? |
| Yaratıcısı | ? |
| Geliştirilmesi | ? |
| Çalma aralığı | ? |
| İlişkili çalgılar | Tanbur, Bendir, Ud |
| Önemli müzisyenler | Niyazi Sayın, Aka Gündüz Kutbay, Sencer Derya, Sadrettin Özçimi, Salih Bilgin |
| Üreticiler | ? |
Ney (Fransızca telaffuz: [nɛ̃y], Farsça: نی; diğer dillerde: nai, nye, nay, gagri tuiduk, karghy tuiduk), üflemeli çalgıdır. Kaşgarlı Mahmut, Divân-ı Lügati't-Türk adlı Türk kültür ve dilini anlatan eserinde, sagu denilen, "erler" için düzenlenen, ölüm, erdem ve acıları anlatan törenlerde kullanıldığını aktarmıştır.
"Ney", içi boş tüpü olan her şeyi ifade eden Farsçaya bir kelimedir Farsçaya nâ veya nay (kamış) adını almıştır.[1] Farsçaya toplumunda da üflemeli çalgıların hemen tümü için kullanılan mizmâr sözcüğü (nefes borusu, ses organı anlamında) ney için de kullanılmıştır. Türkçede ise hemen her zaman ney olarak anılmıştır. Romanya'da nayu olarak adlandırılır.
Sümer toplumunda MÖ 5000 yıllarından itibaren kullanıldığı sanılan bu çalgıya ait elimizdeki en eski bulgu, MÖ 3000-2800 yıllarından kalan bugün Amerika'da Philadelphia Üniversitesi Müzesi'nde sergilenen neydir. Çalgının o dönemlerde de dinsel törenlerde kullanıldığı sanılmaktadır.
Yapımı
Kargı denilen bir çeşit budaklı kamıştan yapılır. Bu kamışın tür olarak Latince ismi arundo donax'tır. Türkiye'de güneydoğu, Akdeniz ve Ege bölgelerinde yetişir. Ayrıca Mısır (Nil nehri civarı), Suriye (Asi nehri civarı) ve Kuzey Kıbrıs'tan da neylik kamış toplanmaktadır. Akortlarına göre çeşitli boylarda olan ney, dokuz boğumdan meydana gelmiştir. Üzerinde altısı üstte biri altta olmak üzere 7 delik mevcuttur. Bu delikler, açkı ile delinerek elde edilir.
Neye son yüzyıllarda eklenmiş üflemeyi kolaylaştırıcı önemli bir bölüm de başparedir. Başpareler manda boynuzundan, fil dişinden, şimşir gibi bazı sert ağaçlardan ve son zamanlarda yaygınlaşan delrin denilen bir cins sert plastikten yapılır. Alt kalite neylerin başparelerinde normal plastik, PVC gibi malzemeler de kullanılmakla birlikte bir profesyonel için sayılan dört malzeme önerilmektedir.
Manda boynuzu başparenin kalitesini belirleyen en önemli etmenler: boynuzun doğal ömrünün sonlarında ölmüş bir mandadan alınmış olması, yapısında çatlak ve kırık olmayacak şekilde sıkı olması ve ölçülere uygun olarak özenle hazırlanıp doğru şekilde cilalanmış olmasıdır.
Bir neyin düzgün akortlu olabilmesi için 9 adet boğumdan oluşması ve bu boğumların her birinin birbirlerine eşit olması şarttır ki böyle bir kamışın sazlıkta bulunması çok enderdir. Bu sebeple ney yapımcıları perde deliklerini açarken kaydırma denilen bir yöntem kullanarak neyin akordunu istenilen frekanslarda ayarlamaktadırlar. İdeal ölçülerde bir neyin fiyatı çok yüksektir ve bulunması çok zordur.
Profesyonel kalitede bir neyde aranacak özellikler; kamışın sarı renkli ve sık lifli olması, çok kalın ya da ince olmaması, boğum genişliklerinin ve boylarının orantılı biçimde azalmasıdır. Neyin kalın veya ince olması, inebildiği en kalın sesi ve çıkabildiği en tiz sesleri etkilemektedir.
Mesnevi'de Ney
Mesnevi ilk 18 beytinde neyden bahseder, sonraki 6 cildinde de bunu açıklar. Burada ney sembolü altından bir dünya görüşü ve bir medeniyet anlatılır. Neyzen olmakla bu dünya görüşünü öğrenmeye de talip olmak da ilişkilendirilmektedir.
Ney çeşitleri
Başlıca 13 çeşit ney vardır. Kısadan uzuna doğru ana ahenk ve ara ahenk (mabeyn) ney çeşitleri aşağıdaki gibidir:
| Ney Çeşidi | Ortalama Boyu | Karar Perdesi (Osmanlıca) | Karar Perdesi (Türkçe) | Karar perdesi (Batı musıkisi) |
|---|---|---|---|---|
| Bolahenk nısfiye | 520 mm | Hüseyni | La | E / Mi |
| Bolahenk-süpürde mabeyni | 550 mm | Hisar | Sol diyez | E♭ / Mi bemol |
| Süpürde ney | 580 mm | Neva | Sol | D / Re |
| Müstahsen | 620 mm | Nim Hicaz | Fa diyez | C♯ / Do diyez |
| Yıldız ney | 665 mm | Çargah | Fa | C / Do |
| Kız ney | 710 mm | Buselik | Mi | B / Si |
| Kız-mansur mabeyni | 745 mm | Dik Kürdi | Mi bemol | B♭ / Si bemol |
| Mansur ney | 780 mm | Dügah | Re | A / La |
| Mansur-şah mabeyni | 820 mm | Zirgüle | Do diyez | G♯ / Sol diyez |
| Şah ney | 860 mm | Rast | Do | G / Sol |
| Davud ney | 910 mm | Irak | Si | F♯ / Fa diyez |
| Davud-bolahenk Mabeyni | 970 mm | Acem Aşiran | Si bemol | F / Fa |
| Bolahenk Ney | 1 m 40 mm | Hüseyni Aşiran | La | E / Mi |
Not: Neylerin uzunlukları yaklaşık ölçülerdir. Kamış çapına ve hacmine bağlı olarak bu oranlar artı ya da eksi değişkenlik gösterirler.
Neylerin boyları uzadıkça ses elde edilmesi, kontrolü ve parmakların perdelere rahatça ulaşıp kıvrak hareket edebilmesi zorlaşmaktadır. Bu nedenle neye yeni başlayacak bir kişiye mansur veya kız neyi gibi orta-üst uzunlukta neyler tavsiye edilmektedir. Bu neylerde hakimiyet sağlayan kişi daha kısa neylerde kolayca başarılı olabilir. Şah ney günümüzde bazı usta neyzenler tarafından solo olarak kullanılmakta, Davud ney çok nadiren kullanılmakta, Davud-Bolahenk Mabeyni ile Bolahenk neyler ise hemen hiç kullanılmamaktadırlar. Klasik Osmanlı Musıkisi icracıları genellikle mansur, kız, yıldız ve sipürde ahenklerinde icra ettiklerinden bu ahenklerdeki neyler en çok kullanılanlardır.
İcrası
Parmaklar
| Perde | Parmaklar | Piyano notası (Kız Ney'in en pes aşırımı) |
|---|---|---|
| Neva | x[a] ○ ● ○ ○ ● ○ | D - Re (Sol) |
| Nim hicaz | x ● ○ ○ ○ ● ○ | C# - Do diyez (Fa diyez) |
| Çargah | x ● ● ○ ○ ● ○ | C - Do (Fa) |
| Segah | x ● ● ● ○ ● ○ | B - Si (Mi) |
| Kürdi | x ● ● ● ● ○ ○ | B♭ - Si bemol (Mi bemol) |
| Dügah | x ● ● ● ● ● ○ | A - La (Re) |
| Rast | x ● ● ● ● ● ● | G - Sol (Do) |
Ney icra olanakları açısından zengin ve teknik yönden güç bir çalgıdır. Neyden sağlıklı bir ses çıkarılması bu çalgıya yeni başlayan birinin karşılaşacağı ilk engeldir. Kişisel seçime bağlı olarak sağ ya da sol üflemeyi seçtikten sonra neyzen adayının kendi dudak ve diş yapısına uygun dudak pozisyonunu ve üfleme açısını deneme yanılma yoluyla bulması ve bu pozisyonu pürüzsüz bir ses çıkartacak şekilde oturtması ilk aşamada kazanılması gereken bir beceridir. Bu sebeple neyden çıkarılması en kolay ses olan neva sesi yani bütün parmaklar açık iken çıkarılabilen en pes ses üzerine yoğunlaşılmalıdır.
Daha sonra perdeler gittikçe kapatılarak peste doğru nim hicaz, çargah, segah, kürdi, dügah ve rast sesleri sürekli üflemek suretiyle oturtulmalı, her durumda hatasız çıkartılabilir hale getirilmelidir. Bu aşamadan sonra neyzen adayı zor yolu seçerek dem sesler denilen ve acem aşiran perdesinden aşağıya doğru pestleşen perdelere yoğunlaşabilir ya da nevadan tiz perdeleri ekleyerek ses üflemeye devam edebilir.
Deliklerin belli ölçülerde kapatılması ve üfleme açısının içe veya dışarı çevrilmesi ile Türk Sanat Müziğindeki 9 komalık sistemdeki ara sesler icra edilebilmektedir.
Neyde eser icra edilmesi, aşılması kişinin yeteneğine göre ortalama iki, üç ya da dört yıl süren teknik zorlukların ortadan kalkmasından sonra anlam kazanır. Çünkü teknik zorlukları aşmamış bir neyzen adayının ses rengi, müzikalite, nüanslar ve ney tavrı gibi ileri aşama noktalarda başarı göstermesi beklenemez. Bu süreç geride kalana kadar bazı icrası kolay eserler etüd olarak çalışılabilir.
Ney keman gibi perdesiz bir çalgıdır; Yani nefes ve parmakların ince ayarlı hareketleriyle belli aradaki her frekansı üretebilir. Hangi frekansı çıkaracağını kulağıyla bilmeyenler zorlanacaktır. Öğrenilmesi bu yüzden güç bir çalgı olduğu için müzik konusunda yeteri kadar bilgi ve beceri birikimi olmayan birinin mutlaka bir eğitmen gözetiminde çalışması gerekir.
- a x: Aşiran deliğinin kapalı
Sesler
| Nefes[3] | Parmaklar | Hertz | Nota |
|---|---|---|---|
 | ● ● ● ● ● ● ● | 587 | La |
| ● ● ● ● ● ● ○ | 660 | Si |
| ● ● ● ● ○ ● ○ | 739 | Do |
| ● ● ● ○ ○ ● ○ | 783 | Re |
| ● ○ ● ○ ○ ● ○ | 880 | Mi |
 | ○ ● ○ ● ○ ● ○ | 927 | Fa |
 | ○ ○ ○ ● ○ ● ○ | 1043 | Sol |
 | ● ● ● ● ● ● ● | 1174 | La |
| ● ● ● ● ● ● ○ | 1321 | Si |
| ● ● ● ● ○ ● ○ | - | Do |
| ● ● ● ○ ○ ● ○ | 1566 | Re] |
 | ● ● ● ● ● ● ● | 1761 | Mi |
| ● ○ ● ○ ○ ● ○ | 1761 | Mi |
| ● ● ● ● ● ● ○ | - | Fa |
| ● ● ● ● ○ ● ○ | - | Sol |
 | ● ● ● ○ ○ ● ○ | 2348 | La |
| ● ● ● ● ● ● ● | 2348 | La |
| ● ● ● ● ● ● ○ | - | Si |
| ● ○ ● ○ ○ ● ○ | - | Si |
| ● ● ● ● ○ ● ○ | - | Do |
| ● ● ● ○ ○ ● ○ | 3132 | Re |
| ● ○ ● ○ ○ ● ○ | 3522 | Mi |
 | ● ● ● ● ○ ● ○ | - | Fa |
| ● ● ● ○ ○ ● ○ | - | Sol |
| ● ○ ● ○ ○ ● ○ | 4696 | La |
 | ● ● ● ○ ○ ● ○ | - | Si |
Neyde sesler dem ses denilen temel sesler ve bunların doğuşkanlarından elde edilir. Perde olarak da adlandırılan delikler nefesin çıkacağı noktaları belirtip neyin iç kısmındaki hava sütununun uzunluğunu tayin ederler. Üfleme şiddetine göre aynı perdeden doğuşkanlar sırasına göre pek çok ses elde edilir. En hafif üflemede önce sesin kendisi ya da temel ses, daha şiddetli üflendiğinde onun sekizlisi, sonra bir önceki sesin beşlisi ve son olarak aynı oktavın sekizlisi en çok kullanılan sesleri oluşturur. Bundan daha şiddeti üflendiğinde çıkan tüm sesler bir fisagor koması pes çıkacağı için dik düşünülerek üflenmelidir. Böylece kaba rasttan tiz nevaya kadar iki buçuk oktav olan ses sahası, üç oktava yakın bir noktaya kadar genişletilebilir. Tampere sisteminde icra edilirken perdelere yarım basma ya da dudak - başpare açısını değiştirme gibi yöntemler uygulanır.
Süslemeler
Neye özgü süslemeler çarpma denilen parmak süslemeleri, triller, mordanlar ve kaydırma denilen glissando ve portamento hareketleridir. Bu kaydırmalar üflenilen seslere hakim olmayı ve ahenkli bir dudak - parmak uyumunu gerektirir. Örneğin neyde kesintili üflemeler dil ile tü-tü şeklinden çok dudak ile vav-vav şeklinde icra edilir.
Yanma
Neyin sesi pek çok enstrumanda olduğu gibi çalındıkça güzelleşir. Ancak tınısal karakterdeki bu değişim neyde çok belirgindir. Üflendikçe neyin ses kutusu denilen ilk boğumundan başlayarak kamışın iç kısmı zamanla kararır. Yanma denilen bu olay neyzenin soluğundaki asidin kamış iç yüzeyine nüfuz ederek ince bir tabakayı hafifçe oksidasyona uğratmasından kaynaklanır. Bu durum çok yavaş bir süreç içinde gerçekleşir ve ney üflenmeye başlandıktan ortalama 6 ay sonra genellikle küçük bir leke olarak başlar. Bu süreç tamamlanana yani neyin tüm iç kısmı kararana kadar geçen zamanda neyden çıkan ses gittikçe farklılaşarak yanık ve doğuşkanlar yönünden zengin, etkileyici bir karakter kazanır.
Transpozisyon
Ney perdesiz yani ara sesleri de çıkartabilen bir çalgıdır. Dolayısıyla ne ile Klasik Osmanlı Müziği yanında Batı Müziği, Popüler Müzik, Caz Müziği, Halk Müziği gibi pek çok türün ses sistemleri de icra edilebilir. Neyde transpozisyon (göçürüm) farklı boylarda neylerin eserin ahengine (tonuna) göre seçilmesi yoluyla ya da neyzenin çok zor olan dudak transpozisyonunuda icra etmesiyle elde edilir. Neyin ortalama 2,5 oktav olan ses genişliği neyzenin ustalığına bağlı olarak 3 oktava kadar çıkabilmektedir.
Son yıllardaki gelişmeler
Ney sazının tasavvuf müziği dışında Türk Sanat müziğinde de kullanımı ve Sanat müziği bestekârlarının Tasavvuf Müziği de bestelemelerinin sonucunda ney ile üflenemeyen ara değer notalar için bir arayışa girilmiştir. Özellikle "Kutb-ün Nayi" Niyazi Sayın ile ney için olmayacak bir ses olan Hisar (Mi bemol) artık üflenebilir hale gelmiştir.
Cam ney tasavvufla cam sanatını bir araya getiren çalışmadır. Türkiye'de ilk kez 2006 yılında yapılmıştır.
Kaynakça
- ^ "ney". Nişanyan Sözlük. 10 Ağustos 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2023.
- ^ Satilmis Yayla. "Fingering of two popular scales on two common Turkish ney types". fromnorway.net. 29 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Aralık 2017.
- ^ http://www.srh.noaa.gov/jetstream/synoptic/sfc_plot_symbols.htm#ddff 12 Ekim 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Nefes yön ve şiddeti A.B.D. ulusal hava durumu kurumu tarafından rüzgâr yönü ve şiddeti için önerilmiş semboller kullanılarak yaklaşık temsil edildi.
