Nesâyihü'l-Vüzerâ ve'l-Ümerâ

Nesâyihü'l-Vüzerâ ve'l-Ümerâ ya da Hüseyin Ragıp Uğural'ın adlandırmasıyla Devlet Adamına Öğütler,^[1] III. Ahmed döneminde yaşamış Defterdar Sarı Mehmed Paşa'nın dokuz bölümden oluşan ve nasihatname türünde sayılabilecek eseri. İsim konusunda farklı telifleri bulunan^[2][3] fakat yaygın olarak "Nesâyihü’l-Vüzerâ ve’l-Ümerâ" şeklinde bilinen bu eser Koçi Bey Risalesi ve Lütfi Paşa’nın Asafnâmesi gibi Osmanlı devlet teşkilatının bozulması üzerine yazılan ve birtakım çözüm önerilerinde bulunan bir eserdir. Dönem koşulları, bozulan siyasi düzen, Osmanlı modernleşmesinin geçirdiği zihniyet evrimleri ve devlet yöneticilerinin entelektüel zekâlarını göstermesi bakımından Türkiye'de çağdaş düşünce tarihi alanında önemli bir kaynaktır. İçeriği sadrazamın ahlak ve davranış biçimleri, rüşvetin zararları, yeniçeri ocağının, bazı memurlukların, makam sahibi kişilerin ve halkın anlık durumu üzerinedir. Ordinaryüs profesör Hilmi Ziya Ülken bu eseri ekonomik ve siyasi bir tenkit ürünü olarak görerek çağdaşı Thomas More'un Ütopya'sı ile olan karşıtlığına dikkat çekmektedir.^[4]

Osmanlılar yükselme dönemindeki etkinliklerini 16. yüzyılın son çeyreği ile kaybetmeye başladı. Bu dönemde Batının bilim ve teknik alandaki gelişmeleri sıkı bir şekilde takip edilemedi. Bu dönemlerde devlet ve toplum düzenindeki bozulmalar hükümdarların da dikkatini çekmekteydi. Bu bozulma veya çözülme durumu hakkında fikir üreten devlet yöneticileri, içinde bulundukları durumu kendilerince bir değerlendirmeye tabi tutup çözüm önerilerinde bulundular. Çözülmenin en başında gelen kurum ise Yeniçeri ocağıydı. Yeniçeri ocağı "ocak devlet içindir" anlayışını terk etmeye başlayarak gerileme sürecine girdi ve kuruluş ideolojisinden ayrılmaya başladı. Bununla beraber nicelikleri artarken nitelikleri zayıflıyordu. Siyasi ve askeri düzenin teminatı olarak görülen Yeniçeriler süreç içerisinde başıboşluğun ve karmaşalığın en büyük nedeni haline geldi. Hem ordunun hem de toplumsal düzenin çözülmeye başladığını gören yönetici üst sınıfı ve aydın kesimi 17. yüzyılda kuruluşu Kanun-ı Kadim'de bularak gelenekçi çözümler üretti. Bu düşünce ile hareket eden kişilerden birisi de Defterdar Sarı Mehmed Paşa'ydı. Mehmed Paşa yaşadığı dönemi iyi analiz ederek çözüm önerileri sundu ve 17. yüzyılın sonu ile 18. yüzyılın başına tekabül eden bir süre zarfında çözüm önerileri Kanun-ı Kadım'den üretti.^[5][6]

Eser Defterdar Sarı Mehmed Paşa tarafından muhtemelen 1714-1717 yılları arasında bir tarihte yazılmış^[7] ve bir mukaddime, dokuz bölüm ve iki zeylden oluşturulmuştur.^[8] Bilinen diğer bir adı ise Kitâb-ı Güldeste'dir. Yazarı Mehmet Paşa toplamda yedi defa defterdarlık görevine getirilmiş tecrübeli bir devlet yöneticisidir. Eserini yazma amacını mukaddime kısmında açıklamıştır. Genel olarak sadrazamın ahlak ve davranış şekilleri, yeniçeri ocağının durumu, halkın durumu, halka eziyetin sonuçları, rüşvet, ikiyüzlülük, cimrilik, cömertlik, hırs, tamah, gıybet, bid'at-ı hasene ve bid'at-ı seyyie ve tımar tevcihi, zeamet ve tımar meslekleri gibi konular üzerine durmuştur.^[9] Mehmed Paşa eserini hazırlarken Lütfi Paşa'nın Asafnâme'sinden de yaralanmıştır.^[10]

Mehmed Paşa İmparatorluktaki gerilemeyi çevresindeki bozukluklar aracılığıyla fark etti ve bunu eleştirdi. Bu eleştirilerini öne sürerken eski ve parlak günleri düşünerek Kanuni Sultan Süleyman dönemiyle karşılaştırmalar yaptı. Aslında sistemden çok sistemin işleyişinden rahatsızdı. Risalesinin ise makam sahibi kişilerce okunmayacağı kanısındaydı fakat eserini kamuya hizmet amacıyla yayımladı. Böylelikle Osmanlı İmparatorluğu devlet yapısı hakkındaki güncel bilgiler günümüze kadar ulaştı.^[11] Eseri ile yaşadığı dönem hakkında önemli bilgiler aktaran Mehmed Paşa, döneminin mali ve siyasi olaylarına eleştirel bir üslupla yaklaşarak yeniçeri ocağını “Der-beyân-ı Keyfiyyet-i Ocağ-ı Bektâşîyye” başlığı ile anlattı. Yeniçeri ağalarının ve kul kethüdalarının güvenilir, disiplinli, savaş tecrübesi olan, hayırsever ve becerikli insanlardan seçilmesi gerektiğini dillendirdi. Ocaktaki bozulmaların sosyal, psikolojik ve ekonomik sonuçlarını açık bir şekilde ortaya koydu. İmparatorluktaki suistimallerin nasıl yapıldığını ortaya çıkarıp düzeltilmesi için çözüm önerilerinde bulundu. Düşündüğü standart düzen ise diğer risaleciler gibi gelenekçi çözümlerle ve Kanun-ı Kadim'e dönüş ileydi.^[5][12][13]