Nahçıvan Uyezdi
| Nahçıvan Uyezdi Нахичеванскій уѣздъ | |
|---|---|
 Arması | |
 Erivan Guberniyası'ndaki yeri | |
| Ülke | Rus İmparatorluğu |
| Genel Valilik | Kafkasya |
| Guberniya | Erivan |
| Kuruluş tarihi | 1840 |
| Feshedilişi | 1929 |
| Başkent | Nahçıvan |
| Yüzölçümü | |
| • Toplam | 4.482,87 km² |
| Nüfus (1916) | |
| • Toplam | 136.859 |
| • Yoğunluk | 31/km² |
| • Kent | %10,71 |
| • Kırsal | %89,29 |
Nahçıvan Uyezdi,[a] Rus İmparatorluğu'nun genel valiliklerinden olan Kafkasya Genel Valiliğini oluşturan guberniyalardan biri olan Erivan Guberniyası'na bağlı uyezdlerden biriydi. Kuzeyinde Erivan Guberniyası'na bağlı Şerur-Daralayaz Uyezdi, doğusunda Yelizavetpol Guberniyası'na bağlı Zengezur Uyezdi, güneyinde ise İran yer alıyordu. Uyezdin idari merkezi Nahçıvan şehriydi.
Uyezdin arazi yapısı genel olarak dağlıktı ve tuz kaynakları dışında sanayiden yoksundu. Rus Devrimi'nin öncesinde nüfusun çoğunluğunu oluşturan 81.200'den fazla Müslümana[b] ve daha sonra 1918–1920 Azerbaycan–Ermenistan Savaşı sırasında ya öldürülecek ya da göç edecek 54.200'den fazla Ermeni'ye ev sahipliği yapıyordu.
Uyezd 1828-1840 yılları arasında Ermeni Oblastı'na bağlıyken sonraki yıllarda Erivan Guberniyası'na bağlandı. Bolşevik devriminden kısa bir süre sonra bölge Osmanlı ordusunun işgaline uğradı ve Batum Antlaşmasıyla da beraber bölge Mondros Mütarekesine kadar Osmanlı ordusunun kontrolü altında kaldı. Osmanlı ordusunun geri çekilişinin ardından bölge 1919-1920 yılları arasında bölgedeki Müslümanların kontrolüne geçti. Her iki yılın ortasında da kısa süreli Ermeni kontrolü yaşandı ve bölge Kızıl Ordu'ya bağlı 11. Ordu tarafından Mayıs 1920'de ele geçirildi.
Sovyetler Birliği'nin kuruluşuyla Nahçıvan, Azerbaycan'ın bir ekslavı hâline getirildi. Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan SSC'lerinin Transkafkasya SFSC olacak şekilde birleştirildikleri esnada Nahçıvan'ın topraklarının bir kısmı (Sünik ve Vayots Dzor'da yer alan topraklar) Ermenistan'a verildi.
Tarihi
Rus yönetimi ve I. Dünya Savaşı
Nahçıvan şehrine merkezlendirilmiş olan Nahçıvan Uyezdi,[2] 1828'de imzalanan Türkmençay Antlaşması sonrası kuruldu ve 1840'a kadar Ermeni Oblastı'nın idari alt birimlerinden biri oldu. Kabaca Nahçıvan Hanlığı'nın topraklarından oluşan uyezd, ülkelerine büyük ölçüde Aras nehrinin güneyinde yer alan İran'dan geri dönen Ermenilere ev sahipliği yaptı.[3]
1844'te Kafkasya Genel Valiliği'nin tekrar kurulmasıyla Nahçıvan Uyezdi, 1849'da kurulacak olan Erivan Guberniyası'na bağlanana kadar 5 seneliğine Tiflis Guberniyası'na bağlı kaldı. Tiflis Guberniyası'na Nahçıvan'la beraber Erivan, Aleksandropol ve Ordubad Uyezdleri de bağlıydı. Ordubad Uyezdinin 1868'de lağvedilmesiyle topraklarının bir kısmı Nahçıvan'ın güney topraklarına, diğer bir kısmı Zengezur Uyezdine verildi. Kısa bir süre sonra yapılan idari reformlar sonucunda Nahçıvan Uyezdinin bugünkü Azerbaycan'ın Şerur rayonuna ve Ermenistan'ın Vayots Dzor iline tekabül eden kuzey kısmı 1870 yılında Nahçıvan'ı kuzeyden sınırlayan Şerur-Daralayaz Uyezdine verildi.[4]
3 Mart 1918'de imzalanan Brest-Litovsk Antlaşması ile beraber Rusya SFSC, Kars ve Batum Oblastlarının kontrolünü Osmanlı'ya verdi. Osmanlı'da bu topraklara Elviye-i Selâse denirdi. Ancak 22 Nisan 1918'de kurulan Transkafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti, antlaşmayı reddettiğinden dolayı Osmanlı bölgedeki Oblastları işgale başladı. 3. Ordu, Erivan ve Tiflis vilayetlerinin batı kesimleriyle beraber Nahçıvan Uyezdini de ele geçirdi. Güney Kafkasya devletleriyle imzalanan Batum Antlaşması ile bu toprakların Osmanlı'ya olan bağlılığı resmiyet kazandı.[5]
Aras Türk Cumhuriyeti
Mondros Mütarekesinin şartlarından dolayı Osmanlı, ordularını Erivan ve Tiflis vilayetlerinden çekmek zorunda kaldı ve geri Brest-Litovsk Antlaşması sınırlarına dönüldü. Osmanlı ordusunun komutanlarından olan Yakup Şevki Subaşı, Nahçıvan ve Erivan'ın işgal edilmiş bölgesinde Aras Türk Cumhuriyeti'nin kuruluşuna yaptığı maddi ve manevi yardımlar kapsamında bölgeye silahlar ve eğitmenler gönderdi.[6]
İki hafta süren Gürcü-Ermeni Savaşının bitişinin ardından Ermenistan, Aras Cumhuriyeti'ni ilhak etmek için kuvvetlerini bölgeye gönderdi, ancak bölgeye ilerlemeleri 18 Ocak 1919'da bölgede yerel bir İngiliz askerî yönetimi kuran Yüzbaşı F. E. Laughton tarafından durduruldu. 26 Ocak 1919'da Tiflis'te bulunan İngiliz askerî karargâhı, "Ermeni askerler ile iyi silahlanmış 10 bin Müslüman asker arasında etnik bir çatışma çıkmaması" maksadıyla yerel askeri yönetimin verdiği kararı onayladıklarını açıkladı.[7]
Türkçülüğe olumlu gözle bakmayan Tümgeneral William M. Thomson'ın o sıralarda Güney Kafkasya'daki en yüksek rütbeli subay haline gelmesi, İngilizlerin Aras Türk Cumhuriyeti'yle olan alımlı ilişkilerinin bitmesine sebep oldu. Thomson, ajan olduklarına inandığı Samet bey Mehmandarov ile Halil Sami Bey gibi kişilerin amaçlarının "Anadolu Hareketinden Sovyet Rusyası'na, Osmanlı İmparatorluğu'ndan Azerbaycan'a uzanan bir köprü kurmak" olduğunu düşünüyordu. İngilizlerin genel valiliği feshettiğini ve bölgeyi Ermenistan'a bağlama planlarını açıklamasının ardından Gevorg Varşamyan bölgenin ilk valisi olarak seçildi.[8][9]
Ermenistan'ın Nahçıvan'ı resmî ilhakı, 3 Mayıs 1919'da İngiliz temsilcisi General K. M. Davie'nin eşlik ettiği, Drastamat Kanayan komutasındaki Zengezur'lu Ermenilerden oluşan birliklerinin Transkafkasya Demiryolu boyunca güneye ilerlemesiyle gerçekleşti. Birlikler Develi kasabasına (günümüzdeki ismi Ararat) vardığında Tümgeneral Thomson onlara "Zengezur'un İngiliz-Azeri otorisine karşı sadakati bozacağı" gerekçesiyle durmalarını emretti. Ermenistan başbakanı olan Aleksandr Hatisyan'ın, Tiflis'te Thomson ile yaptığı bir görüşmede bu birliklerin hükûmetten bağımsız hareket ettiğini belirtmesiyle Thomson birliklere verdiği durma emrini kaldırdı. 13 Mayıs 1919'da birlikler Noraşen'e (şimdiki adı ile Şerur) vardığında Hatisyan Nahçıvan'a geldi ve Aras Türk Cumhuriyeti'nin Harbiye Nazırı olan Kalb Ali Han Nahiçevanskiy ile görüştü. Yapılan görüşme sonucu Aras Türk Cumhuriyeti resmen teslim olduğunu ilan etti.[10]
Ermeni karşıtı isyanlar
Osmanlı'nın yenilgisi üzerine Türk Ulusal Hareketi'nin ajanları Nahçıvan Müslümanlarıyla birlikte bir başkaldırı düzenlemeye çalıştılar. Bu durum, Temmuz 1919'da Ermeni karşıtı isyanların başlamasıyla sonuçlandı. Destek olması halinde Gönüllü Ordu'nun karşılık vereceğini düşünen Azerbaycan, Nahçıvanlı isyancıları açıktan desteklemeyip 14 Temmuz'da gizlice yardım etmeye başladı. 20 Temmuz'da Nahçıvan'daki Ermeni sakinlere karşı pogrom başlatıldı, birkaç gün içerisinde Ermeni yönetimi düştü ve birçok Ermeni Nahçıvan dışına sürüldü. Pogromun tüm Nahçıvan uyezdi bölgesine yayılmasıyla Gülüstan'daki Ermeniler Aras nehrini geçerek İran'a kaçmak zorunda kaldı. Iğdır Ovasında yaşayan altı bin kadar Nahçıvan'lı Ermeni, pogrom sebebiyle Daralayaz, Nor Bayazet ve Zangezur gibi yerlere kaçtı (günümüzdeki adlarıyla sırasıyla Vayots Dzor, Geğarkunik, Sünik).[11] İsyanlar sırasında Halil Bey, 45 Ermeni köyünün tahrip edilişini[12] ve 10 bin kadar kişinin öldürülüşünü organize etti.[13] Ek olarak Samet Bey 1919 yılının sonlarında Azerbaycan hükûmetine Nahçıvan'dan İran'a mülteci getirmeye çalışan İranlı ajanların olduğunu raporlamıştır.[14]
Azerbaycan'ın Sovyetleştirildiği 18 Haziran 1920 tarihinde Ermenistan, Erivan'ın yaklaşık 15 kilometre güneybatısında bulunan Zengibasar'daki (bugünkü adıyla Masis) isyancılara Ermeni yönetimine boyun eğmeleri için bir ültimatom verdi. Ültimatoma cevap gelmemesi sebebiyle Ermeni birlikleri isyancıların bölgelerini tekrardan geri alabilmek için 19 Haziran'da saldırı başlattı. Zengibasar'daki savaşta başbakanın oğlu Teğmen Aram Kaçaznuni öldürülse de Ermeniler savaşı 21 Haziran'da kazandı[15] ve çoğunlukla Tatarlardan[c] oluşan Müslüman ordusu Surmalu Uyezdinde yer alan Aralık'a kaçtı. Savaştan sonra bölgeye gelen, Areş ve Nuha Uyezdlerinden gelmiş Ermeni mültecilerden oluşan gönüllü müfreze terk edilmiş evleri yağmaladı.[17]
Ermeni hükûmetindeki militaristler, Zengibasar'daki zaferlerinden cesaret alarak Vedibasar'daki (günümüzdeki adıyla Ararat marzı) ve Nahçıvan'daki isyancılara da harekete geçmeye hazırlandılar.[18] Bölgeye ilerleyişleri 11 Temmuz'da başladı, bölge Ermeniler tarafından ele geçirildi ve Müslüman birlikler Erivan—Şerur-Daralayaz sınırına kadar kovalandı. Sınırda Volçi Vorota olarak bilinen bir dağ geçitine ulaşmalarıyla Müslüman birlikler buradan Şerur'a kaçtı. Ermeni birlikler 14 Temmuz'da Volçi Vorota üzerinden Şerur'a da ilerlemeye başladı ve burayı ele geçirmeleri iki gün sürdü.[19] Ermeni askerlerden kaçmak isteyen bölge sakinleri ise Aras Nehri üzerinden İran'a göçtü. Ermeni birlikler Nahçıvan'a da ilerlemeden önce Nahçıvan millî şurası Ermeni tarafına barış talebinde bulundu, ancak yapılan görüşmeler yalnızca Nahçıvan'daki Ermeni işgalini geciktirdi ve Nahçıvan şehrinin 40 km kuzeybatısındaki Şahtağt Ermeniler tarafından ele geçirildi.
Bu sıralarda Azerbaycan'ı da işgal etmiş olan 11. Ordu, Ankara Hükûmeti ile bağlantı kurabilmek amacıyla güney Nahçıvan'ı işgal etti. "Nahçıvan'daki Sovyet Rusya ve Kızıl Türkiye'nin birleşmiş ordularının komutanı" olan Albay V. Tarkhov, Şahtağt'daki Ermenilere seslenerek bölgenin Sovyet himayesi altına girdiğini ilan etti ve Ermenilerin yaptığı askeri operasyonlara son verdi.[20]
Eylül 1920'de başlayan Türk-Ermeni Savaşı ile beraber Ermenistan altı yıl içerisinde Türkler tarafından bu kez Kazım Karabekir komutasında üçüncü kez işgal edildi. Savaşın sonuçlarından biri Ermenilerin Nahçıvan'ı kaybetmesi oldu. 1921'de imzalanan Kars ve Moskova Antlaşmalarıyla Ermenilerin Nahçıvan'daki yenilgisi resmiyet kazandı ve Nahçıvan Azerbaycan SSC'ye bağlı bir özerk cumhuriyet oldu.[21] Nahçıvan, Şerur-Daralayaz Uyezdi ile birleştirildi ve Nahçıvan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti kuruldu.[22] Uyezdin güneydoğudaki Karçevan ve Sünik'te kalan topraklarının bir kısmı 1929-1934 yılları arasında Transkafkasya SFSC'ye, sonrasında ise Ermenistan SSC'ye bağlandı. Nahçıvan Uyezdi ise 1929'da resmen feshedildi.[22]
Coğrafya
Uyezdin yer aldığı coğrafya genel olarak dağlıktır ve düz arazilerin birçoğu Aras Nehri boyunca yer alır. Bölgenin en yüksek noktası, Karabağ Sıradağlarında yer alan ve aynı zamanda Yelizavetpol Guberniyası ile Nahçıvan arasındaki doğu sınırını sağlayan, 3.918 m yüksekliğindeki Kapıcık Dağıdır. Aras nehrinin sol kolları uyezdin bölgesi içerisinde (Nahçıvan Çayı, Elince Çayı ve Gilan Çayı) akar.[23] Uyezdin özellikle Ordubad bölgesindeki nüfusu sığır yetiştiriciliğiyle ve bahçecilikle geçiniyordu. Neredeyse hiç sanayi tesisi ya da fabrika olmasa da yılda yaklaşık 113,4 ton tuz üreten tuz kaynakları vardı.[23]
Bölgeleri
Nahçıvan Uyezdinin uçastok (Rusça: участокъ) denen bölgeleri 1913'te şu şekildeydi:[24]
| İsim | 1912 nüfusu | Alan |
|---|---|---|
| Birinci uçastok | 25.497 | 66.062 verstkare (75.183 km2) |
| İkinci uçastok | 28.243 | 125.392 verstkare (142.704 km2) |
| Üçüncü uçastok | 25.241 | 132.735 verstkare (151.061 km2) |
| Dördüncü uçastok | 32.651 | 69.715 verstkare (79.340 km2) |
Demografi
1897'de yapılan Rus İmparatorluğu nüfus sayımına göre Nahçıvan Uyezdi, 28 Ocak 1897 itibarıyla 52.984'ü erkek, 47.787'si kadın olmak üzere toplam 100.771 nüfusa sahipti. Nüfusun önemli bir kısmının anadili Tatarca[d] iken Ermenice konuşan bir azınlık da mevcuttu.[27]
| Dil | Konuşan sayısı | % |
|---|---|---|
| Tatarca[d] | 64,151 | 63.66 |
| Ermenice | 34,672 | 34.41 |
| Rusça | 858 | 0.85 |
| Kürtçe | 639 | 0.63 |
| Lehçe | 154 | 0.15 |
| Ukraynaca | 152 | 0.15 |
| Gürcüce | 42 | 0.04 |
| Yunanca | 18 | 0.02 |
| Farsça | 16 | 0.02 |
| Süryanice | 9 | 0.01 |
| Almanca | 9 | 0.01 |
| Belarusça | 4 | 0.00 |
| Yahudi dilleri | 4 | 0.00 |
| Diğer | 43 | 0.04 |
| Toplam | 100,771 | 100.00 |
Kavkazskiy kalendar adlı bir almanakın 1917'deki yayımına göre Nahçıvan Uyezdi 1917'de 74.081'i erkek, 62.778'i kadın olmak üzere toplam 136.859 nüfusa sahipti. Belirtilene göre bunların 133.343'ü yerli, 3.516'sı Nahçıvan'da geçici kalanlardı.[28]
| Milliyet | Kentsel alan | Kırsal alan | Toplam | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Sayı | % | Sayı | % | Sayı | % | |
| Şiî müslümanlar[b] | 11,475 | 78.32 | 69,716 | 57.05 | 81,191 | 59.32 |
| Ermeniler | 2,844 | 19.41 | 51,365 | 42.03 | 54,209 | 39.61 |
| Ruslar | 233 | 1.59 | 471 | 0.39 | 704 | 0.51 |
| Kürtler | 0 | 0.00 | 517 | 0.42 | 517 | 0.38 |
| Gürcüler | 72 | 0.49 | 96 | 0.08 | 168 | 0.12 |
| Diğer Avrupalılar | 14 | 0.10 | 43 | 0.04 | 57 | 0.04 |
| Asyalı Hristiyanlar | 7 | 0.05 | 0 | 0.00 | 7 | 0.01 |
| Kuzey Kafkasyalılar | 6 | 0.04 | 0 | 0.00 | 6 | 0.00 |
| Toplam | 14,651 | 100.00 | 122,208 | 100.00 | 136,859 | 100.00 |
Notlar
- ^
- ^ a b Bunların geneli Tatarlardan oluşur.[1]
- ^ Sonradan Azeriler olarak bilindiler.[16]
- ^ a b 1918'den önce Azerbaycanlılar "Tatarlar" olarak bilinirlerdi. Tatar kelimesi, Güney Kafkasya'daki Türkçe konuşan Müslümanları tanımlamak için Ruslar tarafından geliştirilmişti. 1918'de Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin kuruluşuyla birlikte, "özellikle Sovyet dönemi boyunca" Tatarlar kendilerini "Azerbaycanlı" olarak tanıttı.[25][26]
Kaynakça
- ^ Hovannisian 1971, s. 67.
- ^ Tsutsiev 2014, s. 92.
- ^ Bournoutian 1992, s. 26.
- ^ "Административно-территориальные реформы на Кавказе в середине и во второй половине XIX века" [Kafkasya'da 19. yüzyılın ortalarında ve ikinci yarısında yapılan idari-bölgesel reformlar] (Rusça). 17 Mart 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2024.
- ^ Hovannisian 1971, s. 27.
- ^ Hovannisian 1971, s. 201.
- ^ Hovannisian 1971, s. 231.
- ^ Hovannisian 1971, ss. 237–238.
- ^ Khatisian 2020.
- ^ Hovannisian 1971, s. 245.
- ^ Hovannisian 1982, ss. 66–71.
- ^ Hovannisian 1982, ss. 236–238.
- ^ Hovannisian 1982, s. 107.
- ^ Hovannisian 1982, s. 229.
- ^ Հայաստանի զորքերը գրավում են Զանգիբասարը [այսօր՝ Մասիս]․ 23 հունիս, 1920 2021.
- ^ Bournoutian 2018, s. 35.
- ^ Hovannisian 1996a, ss. 295–296.
- ^ Hovannisian 1996a, s. 306.
- ^ Hovannisian 1996a, ss. 310–313.
- ^ Hovannisian 1996a, ss. 317–318.
- ^ de Waal 2015, s. 86.
- ^ a b Договор о дружбе между Армянской ССР, Азербайджанской ССР и Грузинской ССР, с одной стороны, и Турцией - с другой, Заключенный при участии РСФСР в Карсе [Bir tarafta Ermenistan SSC, Azerbaycan SSC ve Gürcistan SSC ile diğer tarafta Türkiye arasında, Kars'ta Rusya SFSC'nin de katılımıyla imzalanan dostluk anlaşması] (Rusça). 24 Nisan 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b Большой энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. Нахичевань [Brockhaus ve Efron Ansiklopedik Sözlüğü. Nahçıvan Uyezdi] (Rusça). 14 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2024.
- ^ Кавказский календарь на 1913 год, ss. 172–179.
- ^ Bournoutian 2018, s. 35 (not 25).
- ^ Tsutsiev 2014, s. 50.
- ^ "Демоскоп Weekly - Приложение. Справочник статистических показателей". www.demoscope.ru. 29 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Mart 2022.
- ^ Кавказский календарь на 1917 год, ss. 214–221.
Bibliyografya
- Bournoutian, George A. (1992). The Khanate of Erevan Under Qajar Rule, 1795-1828. Costa Mesa: Mazda Publishers. ISBN 9780939214181.
- Bournoutian, George A. (2018). Armenia and Imperial Decline: The Yerevan Province, 1900–1914. Milton Park, Abingdon, Oxon: Routledge. ISBN 978-1-351-06260-2. OCLC 1037283914.
- de Waal, Thomas (2015). Great Catastrophe: Armenians and Turks in the Shadow of Genocide. Oxford. ISBN 978-0-19-935070-4. OCLC 897378977.
- "Հայաստանի զորքերը գրավում են Զանգիբասարը [այսօր՝ Մասիս]․ 23 հունիս, 1920" [Ermeni güçlerinin Zangibasar'ı (şimdiki adıyla Masis) işgali: 23 Haziran 1920]. ANI Armenian Research Center (Ermenice). 23 Haziran 2021. 20 Ekim 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2022.
- Hovannisian, Richard G. (1971). The Republic of Armenia: The First Year, 1918–1919. 1. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0520019843.
- Hovannisian, Richard G. (1982). The Republic of Armenia: From Versailles to London, 1919–1920. 2. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0520041868.
- Hovannisian, Richard G. (1996a). The Republic of Armenia: From London to Sèvres, February–August 1920. 3. Berkeley: University of California Press. ISBN 978-0520088030.
- Кавказский календарь на 1913 год [Kavkazskiy Kalendar'ın 1913 sayısı]. 68th (Rusça). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1913. 19 Nisan 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- Кавказский календарь на 1917 год [Kavkazskiy Kalendar'ın 1917 sayısı]. 72nd (Rusça). Tiflis: Tipografiya kantselyarii Ye.I.V. na Kavkaze, kazenny dom. 1917. 4 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- Khatisian, Alexander (16 Mart 2020). "9. Ermenistan'ın sınırlarının genişletilmesi ve 1919 tarihli 28 Mayıs Yasası". Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը [Ermenistan Cumhuriyeti'nin kökeni ve gelişimi] (Ermenice) – ANI Armenian Research Center vasıtasıyla.
- Tsutsiev, Arthur (2014). Atlas of the Ethno-Political History of the Caucasus (PDF). Nora Seligman Favorov tarafından çevrildi. New Haven: Yale University Press. ISBN 9780300153088. 17 Haziran 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF).
