Mukâtil bin Süleyman

Mukatil bin Süleyman (y. 700,^[1][2][3] Belh - ö. 767, Basra), Tabiin dönemi hadis alimi ve müfessir. Kur'an'ı tefsir eden ilk kişilerden birisi olmakla birlikte, kaleme aldığı bu tefsir günümüze ulaşmış ve tefsirin anlaşılması açısından bir prototip özelliği sergilemiştir.^[3][4][5]

Tam ismi Ebu'l-Hasan Mukâtil b. Süleyman el-Ezdi el-Horasani el Belhi'dir ki 702 yılında Belh şehrinde doğmuştur. Eğitimini Merv'de tamamladıktan sonra Irak'a geçmiş, Basra'ya yerleşmiştir. Daha sonra Bağdat'a giderek orada hadis üzerine çalışmış ve hadis rivayet etmiş, sonra Basra'ya tekrar geri dönerek ömrünün sonuna kadar bu şehirde kalmıştır.

Mukâtil b. Süleymân (tam adı; Mukâtil b. Süleyman b. Beşîr el-Ezdi el-Belhî el-Mervezî el-Horasânî),^[6][7][8][9] yaklaşık olarak hicri 80 yılında doğmuş ve H. 150 yılında, Basra'da hayatını kaybetmiştir.^[1][2][10] Hayatının ilk yarısını Horasan, ikinci yarısını ise Irak'ta geçirmiştir.^[11] Hayatının kısa bir döneminde Mekke ve Beyrut'ta yaşamıştır.^[12] Yaşamının erken dönemlerini Horasan bölgesinde bulunan ve doğduğu şehir olan Belh'te geçirdikten sonra Merv’e geçmiştir ve burada evlenmiştir. Ardından Irak bölgesinde ilmi ve siyasi açıdan önemli bir yere sahip olan Basra’ya geçmiştir. Basra’da geçirdiği süre boyunca Emevi halifeleriyle yakın bir ilişki içerisinde bulunmuş ve hilafetin Abbasilere geçmesiyle Abbasi devletinin başkenti olarak kurulan Bağdat’a geçmiştir. Bağdat’ta Abbasi halifeleriyle yakın ilişkilerde bulunmuş ve danışman pozisyonunda bulunmuştur. Burada ilmi mahiyeti ile ün salan bir bilgin olmuştur.^[13]

Günümüze ulaşan en eski ve tam tefsir kitabını kaleme almıştır: Muhammed, Sahabe ve Tâbiîn dönemlerinde yapılan tefsir faaliyetleri yalnızca kelime tefsiri şeklinde yapılıyordu. Bu sebeple Kur’ân baştan sonra tefsir edilmemiş ve hoş görülmemiştir.^[14] Zamanla Kur’ân’ın nüzul zamanı, zemini ve bağlamından uzaklaşılma gösterildikçe, ayetlerin tamamının tefsir edilmesine ihtiyaç duyulmuştur.^[15] Mukâtil b. Süleyman’ın tefsirinin de bu ihtiyacı karşılama amacıyla yapılmış olması muhtemel görünmektedir. Günümüze ulaşan en eski kaynak olan Tefsîru Mukâtil b. Süleyman, Kur’ân’ın tam tefsirini içeren en eski ve ilk eserlerden biri olarak kabul edilmektedir.^[3][4][5] Kaleme aldığı eserinde, farklı görüşleri sıraladıktan sonra bu görüşler arasından bir tercih yapmak yerine, ayetlerle ilgili yalnızca kendince en uygun gördüğü yorumları basit, kısa ve öz bir biçimde vermeyi tercih etmiş ve mushaf sırasına göre tefsir etmiştir.^[16][17][18] Kur’ân’ı tefsir ederken kaynak olarak Peygamber, Sahabe, Tâbiîn ve Ehli Kitap’tan gelen rivayetlerden faydalanmıştır. Ve Selef-i Sâlihîn’in metodu olan Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsirini kullanmıştır.^[19] İsrailiyyat’a da oldukça önem vermiştir.^[20][21] Çıkarımsal tefsiri sebebiyle, muhtelif kaynaklarda ilk akla dayalı metodu kullanan müfessir olduğu öne sürülmektedir.^[22][23] Örneğin; El-Şuara 26/215'da Peygamber’e hitapla “Onlara kanatlarını indir.” ayetini “Onlara yumuşak davran”^[24] şeklinde yorumlaması dirayet metodunu kullandığını işaret etmektedir.^[3] Tefsirinde belirgin şekilde herhangi bir mezhebe atıf ya da bir mezhebin savunuculuğunu üstlenmemesi haiz olduğu önemli bir özelliktir.^[25] Ayetleri tefsir ederken fikrî tartışmalara girmeden doğrudan kendi yorumunu vermesi, herhangi bir mezhebin açıkça savunuculuğunu yapma veya tenkit etme gibi bir durum içine girmediğinin önemli bir göstergesidir.^[3]

Mukâtil bin Süleyman, din bilimlerinin hadis ve tefsir alanlarında çalışmalar yapmış bir bilgindir. Tefsir alanında olmasa da hadis alanında çok ciddi eleştiriler almıştır.^[26]

Hadis biliminde otorite olan iki alim Buhari ve Nesâî onun hadis haberlerini kabul etmemiş, Nesâî 'Hadis uydurdukları bilinen yalancılar Medine'de İbn-i Ebi Yahya, Bağdat'ta el Vakıdi, Horasan'da Mukatil bin Süleyman ve Şam'da Muhammed ibn-i Said'dir,' diye yazmıştır.^[27] Yine pek çok alim de onu hadis konusunda 'güvenilir' olmadığından dolayı eleştirmiştir.

Tefsir alanında ise tüm biyografi yazarları onun otorite olduğu konusunda hemfikirdir.^[28] Yazmış olduğu Tefsir-i Kebir isimli kitabı İslam dünyasında yazılmış ilk tam tefsir kitabı özelliği taşımaktadır. Bu kitap üzerine Şafii 'İnsanlar tefsirde Mukâtil'e muhtaçtırlar' demiştir. Fakat bu tefsir kitabında yer alan hadislerin kaynaksız olmasından hatta yazarının hadis uydurma alışkanlığı bulunduğundan dolayı bazı alimler tarafından şiddetli eleştiri almıştır.

• Tefsir-i Kebir
• el Eşbah ve’n Nezair fi’l Kur’ani’l Kerim, Kur'an terimleri sözlüğüdür.
• Tefsir-u Hamsi Miet-i Aye­tin mine'l Kur’ani ve biha Ahkam'un Fıkhıyye, Ahkam ayetlerin tefsiri üzerine yazılmıştır.