Mozarap mimarisi

Mozarap mimarisi, romanesk dönem öncesi Hristiyan Mozaraplar tarafından geliştirilmiş ve inşa edilen yapıların sahip olduğu mimari tarzdır. Mozarap mimarisi kendisini bilhassa Endülüs'te ve Reconquista dahilinde yeniden fethedilen bölgelerde göstermektedir. İspanyolca literatürde bu mimari tarz için Arte de Repoblación, (Yeniden iskan sanatı) kavramı da kullanılmaktadır. Kurtuba Emirliği ve Endülüs Emevi Devleti dönemine ait Mozarap mimarisi örnekleri büyük çoğunlukla günümüze ulaşamamıştır.

Mozarap kavramı ilk olarak 12. yüzyılda Fueros metinlerinde kullanılmıştır. Bu metinlerde 1085 yılındaki Toledo'nun yeniden fethi sonrası hâlâ burada yaşamakta olan Hristiyanlara verilen bazı özel haklar konu edilmekteydi. Aragón ve Navarra Kralı I. Alfonso (1104–1134) Endülüs'teki Hristiyanlara yazdığı bir mektupta onlara Mozárabes olarak hitap etmektedir. Kavram Arapça kökenli olmakla beraber aşağı yukarı araplaşmış anlamına gelmektedir. Buna göre Mozaraplar İslam kültürüne uyum sağlamalarına rağmen, Hristiyan kalmış azınlıklardır. Ayrıca Hristiyan kalmayıp İslam'a geçenlere Muladi denmektedir.

İber Yarımadası'nın 711 yılında İslam ordularınca fethedilmesi ve bunu takip eden Vizigot Krallığı'nın çöküşü sonrası, bölgedeki toplumun çoğunluğu Hristiyanlardan oluşuyordu. Hristiyan toplumunun İslam hakimiyeti altındaki yaşamı çeşitli anlaşmalar ile düzenleniyordu. İslami yöneticiler Hristiyanları zimmi kabul edip onların kişisel özgürlüklerine saygı gösteriyor, eşya ve mallarına dokunmuyordu. Bunun dışında Hristiyanlar kiliselerini terk etmek zorunda da değildiler. Sahip olduğu kiliseleri içerisinde ibadetlerini sürdürmekte özgürdüler. Hristiyan cemaati İslamiyeti rencide edecek, küfre girecek sözler sarf etmedikleri ve Müslüman halkı Hristiyanlığı teşvik etmedikleri takdirde böylesi avantajlardan yararlanabiliyorlardı. Aynı Yahudi azınlıkla olduğu gibi, yapılan bu düzenlemeler Hristiyanların önemli devlet konumlarına gelmesini de engellemekteydi. Müslümanlara nispeten daha fazla vergi ödemek zorunda olan Hristiyanlar ayrıca bir çeşit kelle vergisi olan cizye ödemekle de yükümlüydüler ve şayet İslamiyete geçiş sağlarlarsa bundan muaf tutuluyorlardı.

Bu çerçevede piskoposluk şehirleri olan Toledo, Córdoba, Sevilla ve Mérida'da Hristiyan nüfusu yüksek kalmıştır denebilir. İber Yarımadası'nda 11. yüzyıla değin sadece Hristiyanlardan oluşan bazı köyler bulunmaktaydı. Merkezi yerlere yerleşmiş olan bu Hristiyanlara ait mimari kalıntılar günümüze nadir bir biçimde ulaşabilmiştir. İstisna olarak sayılabilecek bir kilise Vizigot döneminden kalındığı bilinen Toledo yakınlarındaki Santa María de Melque kilisesidir.

Endülüs'te yaşayan Hristiyan cemaatinin İber Yarımadası'nın kuzeyine göç edişi dalgalar halinde yaşanmıştır. 8. yüzyılda Emevi hükümdarı I. Abdurrahman döneminde birçok Hristiyan İslamiyete geçmeye zorlanıyordu. Farklı dinlere aidiyeti olan insanların evlenmesinin teşvik edildiği bu dönemde, babanın Müslüman olduğu aile çocuklarının kanunen Müslüman olarak yetişmesi gerekiyordu. Kiliselere devlet tarafından el konulduğu ya da zarara uğratıldığı süreç böylece başlamış oldu. Bunun üzerine Mérida, Toledo ve Zaragoza'da Hristiyan cemaati isyan etti. 818'de böylesi bir isyan bastırıldı. Endülüs'te 9. yüzyılın başlarında Hristiyanlar idam edilmeye başlandı. 850'li yıllarda Cordobalı Eulogius ve Paulus Alvarus etrafında toplanan farklı bir grup, yaşananlar karşısında mücadele etmek yerine, bu uğurda şehit olmak için gayret etmeye başladılar ve hiçbir şart ile İslami gelenekleri almayacaklarını bu şekilde ortaya koymaya çalıştılar. Hristiyan isyanının sembolü haline gelen ve Cordoba Şehitleri olarak da bilinen bu grup, sonraları Reconquista tarafından İber Yarımadası'nın yeniden Hristiyanlarca ele geçirilmesinin gerekçesi olarak gösterilmiştir. Hristiyan kiliselerince de hızla tanınan Cordoba Şehitleri'ne ait olduğu düşünülen rölikler, 858 yılında Saint-Germain-des-Prés Manastırı keşişlerince Paris'e getirilmiştir. Ayrıca bu dönemde Hristiyan cemaatinin vatanlarını terk ederek Hristiyan ülkelere kaçmışlardır.

Hristiyan İspanya 10. ve 11. yüzyılda León Krallığı (910–1027), Navarra Krallığı (905–1035), Kastilya Krallığı (930–1022) ve Barcelona Kontluğu'ndan (898–1018) oluşmaktaydı.

Asturya Kralı III. Alfonso (866–910) döneminde başkentin Oviedo'dan León'a taşınmasıyla, Douro Nehri kıyısındaki topraklar yeniden iskana açılmıştı. İslam topraklarının sınırında olan bu bölgedeki yerleşimler, 893 yılında Simancas, Toro ve Zamora'da Hristiyanların yerleşmesine ön ayak oldu. 10. yüzyılın başında aralarında büyük sayıda keşişlerin de bulunduğu Cordobalı Hristiyanlar León bölgesinde yaşamaktaydılar. Bu keşişler terk edilmiş eski vizigot kilise ve manastırlarına yerleşerek, buraları restore ederek yaşamaya başlamışlardır. Bu dönemde ayrıca İslami mimari yapım ögeleri bulundular San Miguel de Escalada gibi yeniden inşa edilen kiliseler de bulunmaktadır.

Aynı Vizigot mimarisinde olduğu gibi, Mozarap yapıları tipik olarak sınırları net biçimde belli olan kesme taşlara sahiptir. Ağırlığı azaltması adına bazen yapılara frizler ile süslü tuğlalar da ekleniyordu. Ayrıca Kurtuba Camii'nin en eski kısımlarına benzer bir biçimde, örneğin San Miguel de Escalada kilisesinin dış cephesi içeriye ışığın girişini artıran tepe pencereleri ile süslenmekteydi. Yapıların dış cephelerine eklenen frizlerin örnekleri Santiago de Peñalba ve San Miguel de Celanova kiliselerinde günümüze ulaşmayı başarmıştır.

Genellikle tek ya da üç nefli olan mozarap yapıları, kare ya da dikdörtgen benzeri mimari planlara sahiptir. Genellikle bu plan şemasının içerisine bir Yunan Haçı ya da Latin Haçı işlenmiştir. Giriş kısmı genellikle güneye bakan bu yapıların doğusunda üç parçalı koro kısmı bulunmaktadır. Apsisler, tipik olarak nal biçiminde düzenlenmiş olsa da, dış cephede köşelidirler. Nispeten daha küçük olan apsisler, cami mimarisinden mihrapları andırmaktadır. San Cebrián de Mazote ya da Santiago de Peñalba ayrıca ek olarak bir batı apsisine de sahiptirler.

• 
  San Miguel de Celanova
• 
  Santiago de Peñalba
• 
  Sant Quirze de Pedret
• 
  San Miguel de Escalada
• 
  San Cebrián de Mazote

Mozarap yapılarının çoğu tipik olarak kıvrımlı konsollar ile desteklenmiş büyük ve uzun saçaklara sahiptirler. Kıvrımlı konsollar zaman zaman rozet yahut svastika gibi motiflerle bezenmiş olabilirdi. Kurtuba Camii'nde kıvrımlı konsolların öncülleri görülebilmektedir. Günümüze ulaşan kıvrımlı konsol örnekleri San Miguel de Celanova, San Miguel de Escalada, San Millán de Yuso, Santa María de Lebeña ve Santiago de Peñalba kiliselerinde yer almaktadır.

Kilise nefleri çoğunlukla düz çatılara sahip olsa da, daha küçük olan mekanlar tonozlar ile örtülmüş olabiliyorlardı. Apsisler de keza aynı şekilde ya taştan yapılmış tonoz ya da kubbe ile örtülü oluyorlardı. Mozarap mimarisi için Vizigot ya da preroman öncesi mimariye bakıldığında, mimarlıkta yenilik sayılabilecek özellik, San Cebrián de Mazote, San Miguel de Celanova ya da Santiago de Peñalba kiliselerinde kendini gösteren şemsiye benzeri kubbelerdir. Tamamen bir istisna olan San Baudelio de Berlanga kilisesinde çatı, yapının merkezinden bulunan bir kolon yardımı ve 8 adet nal formundaki kaburgalar aracılığı ile taşınmaktadır. Bu sütun yapısı itibarıyla bir palmiye ağacını andırmaktadır. Hristiyan Sembolizminde şehitlerin sembolü olan bu ağaç, mozarap Hristiyanları için keza önemliydi ve sadece mimaride değil, el yazmaları süslemelerinde de sık sık kullanıldı.

Vizigot mimarisine yerleşmiş olan bir kemer çeşidi olan Nalkemer, Vizigot öncellerinin aksine mozarap mimarisinde daha dar ve bir kilit taşı ile inşa edilmiştir. İçbükey olarak düzenlenen bu kemerler, alfiz adı verilen bir dikdörtgen bir şema içerisine yerleştirilerek yapılarda kullanılıyordu. Bu şekilde birlikte düzenlenen ikiz ya da üçüz kemerler de aynı şekilde bu çerçevenin içine ekleniyordu. Nalkemer'in en eski örneklerinden birisi olarak 786'ya tarihlenen Kurtuba Camii'nin alfiz çerçeveli Puerta de San Esteban gösterilmektedir. 953 ila 957 yılları arasında inşa edildiği tahmin edilen Medinetü'z-Zehra Sarayı'nın girişinde de bu tip kemer örnekleri bulunmaktadır.

• 
  Santa Comba de Bande, nalkemer
• 
  Santa Eufemia de Ambía
• 
  Santiago de Peñalba, alfiz çerçeve ve nalkemer
• 
  Medina Azahara, Salón Rico, alfiz ve nalkemer
• 
  San Miguel de Celanova, alfiz ve nalkemer

Mozarap mimarisine özgü bir diğer özellik de sütunların çevresine yerleştirilen kolonlar arayıcılığıyla desteklenmeleridir. Genelde monolit olan kolonlar, mermerden üretilmişlerdir. San Miguel de Escalada, Santa María de Lebeña ya da Santiago de Peñalba kiliselerindeki örneklere benzer bir biçimde korint düzenine uygun sütun başlıklarına sahiptirler ve bunların üzerlerinde iki yahut üç basamaklı, bezemeli impostlara sahiptirler. San Cebrián de Mazote ve San Miguel de Escalada kiliselerinde İspanya'nın Roma ve Vizigot dönemine ait devşirme sütun başlıkları bulunduğundan, bu örneklerin Mozarap heykeltıraşları etkilediği düşünülmektedir.

Dış duvarların üst kesimlerinde ve saçakları taşıyan konsollarda frizler bulunduğu gibi, çeşitli bezemeler iç mimariyi süslemekte de kullanılmışlardır.

Mozarap dönemine ait freskler San Baudelio de Berlanga, Santiago de Peñalba ve Sant Quirze de Pedret kiliselerinde bulunmaktadır. San Salvador de Valdediós ve Santo Adriano de Tuñón gibi asturyalı kiliselerin sahip olduğu duvar resimlerinin de mozarap fresklerinden etkilendiği düşünülmektedir.

• Endülüs ve Kastilya-La Mancha
  • Bobastro harabeleri, Ardales (Málaga)
  • Santa María de Melque, La Puebla de Montalbán (Toledo), Vizigot?
• Aragon
  • San Juan de Busa ve Serrablo kiliseleri (Huesca)
  • San Juan de la Peña (Huesca)
• Galiçya
  • San Miguel de Celanova (Ourense)
• Cantabria
  • Santa María de Lebeña
• Kastilya ve León
  • San Baudelio de Berlanga (Soria)
  • San Cebrián de Mazote (Valladolid)
  • Santa Cecilia (Barriosuso) (Burgos)
  • San Miguel de Escalada (León)
  • Santa María de Wamba (Valladolid)
  • Santa María, Tábara (Zamora)
  • Santiago de Peñalba (León)
  • Santo Tomás de las Ollas (León)
• Katalonya
  • San Cristóbal Vilassar de Mar (Barselona)
  • Sant Julià de Boada, Sant Julià de Boada (Girona)
  • Santa Maria de Matadars, El Pont de Vilomara i Rocafort (Barselona)
  • Sant Quirze de Pedret (Barselona)
• La Rioja
  • San Millán de Yuso Manastırı

• São Pedro de Lourosa Kilisesi, Lourosa, 10 yy.
• Santo Amaro Kilisesi, Beja
• Idanha-a-Nova'daki antik kilise.
• São Clemente, Loulé

• Achim Arbeiter, Sabine Noack-Haley: Christliche Denkmäler des frühen Mittelalters vom 8. bis ins 11. Jahrhundert. Mainz 1999, ISBN 3-8053-2312-3.
• Jaime Cobreros: Guía del Prerrománico en España. Madrid 2006, ISBN 84-9776-215-0.
• Jacques Fontaine: L’Art Mozarabe. L’Art Préroman Hispanique. Band 2, 2. Auflage, Éditions Zodiaque, Abbaye de la Pierre-Qui-Vire 1995, ISBN 2-7369-0215-7.

• Manuel Gómez-Moreno: Iglesias Mozárabes Madrid 1919 (İspanyolca)
• Arte mozárabe: Las iglesias serrablesas21 Eylül 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İspanyolca)
• Francisco Javier Simonet: Historia de los mozárabes de España Madrid 1897–1903 (İspanyolca)