Morton A. Kaplan

Morton A. Kaplan (9 Mayıs 1921 – 26 Eylül 2017) ABD'li ekonomi dalında çalışmalar yapan bilim insanıdır.

Uluslararası sistem teorisini uluslararası ilişkilere uygulayarak bu alanda kapsamlı bir teori geliştiren Morton A. Kaplan 9 Mayıs 1921'de Philadelphia da doğmuştur. Chicago Üniversitesi'nde Ordinaryüs Profesör olarak Siyaset Bilimi bölümünde çalışmıştır. Temple Üniversitesi ve Stanford Üniversitesi'ne gitmiştir ve 1951 yılında Columbia Üniversitesi'nden doktora derecesini almıştır. Üniversitede davranış bilimleri alanında çalışmalar yürütmüştür. Aynı zamanda uluslararası Profesörler alanında Dünya Barış Akademisi Başkanıydı. Washington Times Corporation tarafından yayınlanan World & I dergisinin, 1986'dan 2004'e kadar editörlüğünü yapmıştır. Carnegie Travelling üyesiydi. Morton A. Kaplan uluslararası ilişkiler ve uluslararası politika alanlarında yazdığı kitaplarında bilim, dil ve insana oldukça geniş ölçüde yer yermiştir. Komünizm ve Sovyetler Birliği'nin politikalarını eleştirmiştir. 1979 yılında komünizm hakkında yeniliklerde bulunmuştur. Sosyal, siyasal ve ahlaki seçimleri değerlendirmek için adalet teorisini öngörmektedir. Morton A. Kaplan, sistem analizini uluslararası ilişkiler için yeni bir araç olarak görmüştür ve bu alanda değişiklikler yapıp sistemler geliştirmiştir. 26 Eylül 2017 yılında ölmüştür.

Morton A. Kaplan uluslararası ilişkiler alanında, altı tane uluslararası sistem modeli geliştirmiştir. Bu sistemler, güç dengesi, gevşek iki kutuplu, sıkı iki kutuplu, evrensel, hiyerarşik ve birim veto sistemleridir. Bu sistemlerin birinde gerçekleşen bir değişim diğerlerini de etkilemektedir. Bu sistemlerle uluslararası politikaya önemli katkıları olan kaplan, birbiriyle bağımlı ve kendilerine özgü davranışları ile dış çevreden uzak değişimler olarak tanımlamıştır. uluslararası politika, iki kutuplu veya çok kutuplu olarak değişimleri anlayabilmek için uluslararası sistemin yapısını öğrenmek gerektiğini iddia eder. Global sistemdeki gelişmeler, uluslararası politika alanında konuların uluslararası sistemde ele alınmasını sağlamıştır. Kaplan'ın bu sistem değişimleri ile gerçekleştirilen çalışmalara öncülük ettiği görülmüştür.

Uluslararası ilişkiler alanında geniş bir araştırma yapan kaplan, şu üç hareketle yola çıkmıştır. (1) uluslararası sistemde tekrarlanan davranış şekillerinin bulunması (2) uluslararası sistemde, belirli davranış şekilleri göstermelerinin nedeni uluslararası alanda gereksinmeyi karşılamak amacıyla hareket etmeleri (3) askeri kapasite, ekonomik kapasite, teknolojik düzey, nüfus yapısı ve iletişim düzeyi gibi faktörler uluslararası davranış şekilleri ile alakalıdır. Kaplan bunlara dayanarak altı tane uluslararası sistem modeli geliştirmiştir. Kaplan'ın ortaya attığı sistem modellerini, incelemeyi ve açıklamayı gerektiren beş değişken durum öngörmektedir. bu durumlar:

1. Sistemde dengenin korunmasını ifade eden temel kurallar,

2. Sistem değişimine neden olan değişim kuralları,

3. Aktörlerin yapısal özelliklerine ilişkin, aktörleri sınıflandırıcı değişkenler,

4.Silahlanma düzeyi, teknolojik gelişme, ekonomik durum gibi aktörlerin sahip oldukları güç öğelerine ilişkin kapasite değişkenleri,

5. Aktörler arasındaki iletişim ile ilgili değişkenler,

Kaplan, sistemdeki devletlerin davranışlarını ifade eden temel kurallar üzerinde fazla durmuştur. Çünkü temel sistemler, sistemdeki devletlerin karakteristik davranışlarını ifade etmektedir. İstikrarın korunmasına yönelik bu temel kurallar, sistemin istikrarsızlığıyla sonuçlanabilmektedir. bu kurallar, sistemde dengenin korunması için gerekli davranışları gösterdiğinden, sistemin denge kurallarıdır.

18. ve 19. yüzyıl Avrupa sisteminde Kaplan'ın ortaya attığı sistem modellerinden birincisi güç dengesi sistemidir. Güçleri eşit olarak görülen ulusal devletlerden meydana gelen ve sistem içinde hiçbir koalisyonun ya da devlet sisteminin yıkılmasının nedeni olacak şekilde üstünlük verilmeyen sistemdir. Güç dengesi sisteminde beş devletin amacı, kapasitelerini artırmak ve sistemi yönetmek gibi aynı amaçları olduğundan başarı sağlayamıyorlardı. Güç dengesi sisteminde, devletler bu nedenle istikrarlı bloklar oluşturamazlar. Bundan dolayı sistemin temelini oluşturan çıkarların değişmesi söz konusudur. Güç dengesi sisteminde, sistemin devam etmesinde çıkarı olan, zayıf devletin yanında yer alarak, sistemin yıkılmasını önleyen bir dengeleyici devlet bulunabilir. Dengeleyici devletin tek sorunu dengenin bozulmasıdır. Bu denge 20. yüzyılın başına kadar başarılı bir şekilde sürdüren İngiltere, Avrupa güç dengesi sisteminin taraflarından biri durumuna gelmiştir. Bunun nedeni, hem İngiltere' nin eski gücünü kaybetmesi, hem coğrafya faktörünün sağladığı avantajın ortadan kalkarak, Avrupa güç dengesi sisteminin İngiltereyi de içine alacak şekilde genişlemesi, hem de Sovyetler Birliğinin gücünün artmasıdır.

Kaplan'a göre temel kurallar şunlardan ibarettir:

1.devletlerin kapasiteyi arttırma amacı.

2. kapasitelerini arttıramazlarsa savaşa girer.

3. temel aktörlerden birini ortadan kaldırırlarsa savaşı durdururlar.

4. sistemi yönetmeye kalkışanlara karşı çıkarlar.

5. uluslarüstü örgütlenme ilkelerine bağlanan devletleri sınırlarlar.

6. yenilmiş veya yıkılmış bir temel aktörün sisteme tekrar dönerek eski konumuna ya da daha önce temel aktör olmasa bile temel aktör olması için çaba gösterirler.

7. tüm aktörlere karşı kabul edilebilir ortaklar olarak davranmak.

Kaplan, güç dengesi sistemini, 18. ve 19. yüzyıl Avrupa sistemlerinden hareketle geliştirmiştir. Örnekleride bu dönemdendir; Birincisi Avrupa uyumu, ikincisi 18. ve 19. yüzyılın geneli, üçüncü Bismark'ın 1866 da Sadova'da Avusturya' ya karşı takip ettiği diplomasi, dördüncü Fransız devrimi karşısında diğer devletlerin tutumlarını, beşinci kurala ise Napolyon sonrası Fransa' nın sisteme yeniden kabul edilmesi olarak gösterilmiştir.

Kaplan' a göre bir güç dengesi sisteminde, ittifakların dışında kalan devletlerin çok olması istikrar unsurudur. Sistemdeki devlet sayısı azsa, sistemdeki dengeleyicinin rolü sürekli bir dengesizliğe yol açabilmektedir. Bu gibi durumlarda sistem çökebilir.

Kaplan'ın,güç dengesi sisteminden sonra en fazla ayrıntılara yer verdiği sistem "Gevşek İki Kutuplu "sistemdir ve güç dengesi sisteminden farklı olarak arabulucu rolü vardır. Gevşek iki kutuplu sistemlerin özelliği devletlerin iki blok etrafında toplanıp evrensel aktörlerin yanında yer almasıdır. İki blokta da ABD, SSCB gibi blok önderleri ve NATO, Varşova Paktı gibi blok örgütleri vardır. Gevşek iki kutuplu sistemde eğer bloklar hiyerarşik bir şekilde örgütlenmemişse sistem güç dengesine benzer ve devletlerin belli ölçüde hareket serbestlikleri vardır. Fakat İttifak değiştirmelerde ancak iki blok etrafında olabileceğinden,bu noktada güç dengesi sisteminden farklılık göstermektedir. Bloklardan biri hiyerarşik örgütlenme yapısına sahip değilse bağlar gevşek olduğundan devletlerin hareket serbestlikleri vardır ve bloksuz devletlerle ilişki kurabilirler. Ancak hiyerarşik örgütlenme yapısına sahip ise,bütünleşme fazla olduğundan üyelerini bir arada tutar. Her iki blok hiyerarşik örgütlenme yapısına sahip ise üyelik çok sert olacak,sadece bloksuz devletler için hareket serbesti söz konusu olabilecektir.

Gevşek iki kutuplu sistemin davranış kuralları aşağıdaki gibidir

-Hiyerarşik örgütlenme yapısına sahip olan blok,karşı bloğu ortadan kaldırmaya çalışır. Büyük savaşlar yerine küçük savaşları tercih eder. Karşı bloğu yok etmede başarısız olma durumu söz konusu ise büyük savaşları da tercih eder.

-Hiyerarşik örgütlenme yapısına sahip olmayan bloğun üyeleri, kapasitelerini artırma güdüsüyle hareket ederken savaş yerine görüşmeleri, kapasiteyi artırmada başarısız olmak söz konusuysa küçük savaşları tercih ederler. Fakat bunun için büyük savaşlardan kaçınırlar.

-Hiyerarşik örgütlenme yapısına sahip olsun olmasın, tüm blok üyesi devletler, diğer bloğun üyelerine göre kapasitelerini artırmaya çalışırlar. Karşı blok sistem de üstünlük peşindeyse bunu kabul etmek yerine savaşa girmeyi tercih ederler.

-Tüm blok üyesi devletler, kendi bloğun amaçlarını evrensel aktöre, evrensel aktörün amaçlarını da karşı bloğa üstün tutarlar.

-Bloksuz devletler kendileriyle evrensel aktörün amaçlarını uzlaştırmaya çalışırlar. Evrensel aktörün amaçlarını, blok devletlerin amaçlarına üstün tutarlar.

-Tüm blok üyesi devletler üye sayısını artırmaya çalışırlar. Bu çaba, herhangi bir devleti karşı bloğa yanaşmaya, amaçlarını desteklemeye itecekse bloksuz kalmayı tercih ederler.

-Bloksuz devletler, blok devletleri arasındaki savaş tehlikesini azaltmaya çalışırlar. Blok devletlerden birini, diğer bloğun karşısında evrensel aktörün amacı doğrultusunda hareket ettiği zamanlarda desteklerler.

-Evrensel aktörler, uyuşmazlıkları azaltmaya çalışırlar, sistemin istikrarını tehdit eden durumlarda bloksuz devletleri harekete geçirirler.

Gevşek iki kutuplu sistemde, güç dengesi sisteminden daha çok savaştan kaçma vardır. Çünkü, nükleer savaş tehlikesi ve nükleer tırmanmadan (silahlanmadan) korkmaktadırlar. Evrensel örgütün devletler arasında uzlaştırıcı ve savaş önleyici bir işlevi de bulunmaktadır. Gevşek iki kutuplu sistemde ittifaklar, güç dengesi sisteminde olduğu gibi, kısa sürekli amaçlara göre değişmez, daha uzun sürelidir. İttifakların oluşmasında en önemli etken ideolojidir. Eğer evrensel örgüt görevini kusursuz bir şekilde yaparsa sistem evrensel sisteme dönüşebilir. Bunun haricinde, her iki blokta hiyerarşik örgütlenme yapısına sahip olursa sıkı iki kutuplu sisteme, hiyerarşik yapılar bozulursa gevşek iki kutuplu sistem, güç dengesi sistemine dönüşebilir.

Morton A. Kaplan üçünçü olarak uluslararası sistem modellerinden sıkı iki kutuplu sistem modelini tanımlamıştır. Birçoğu yönüyle gevşek iki kutuplu sisteme benzemektedir. Ancak iki model arasında farklılıklarda vardır. Sıkı iki kutuplu sistemde aktör sayısı azdır ve bütün aktörler bloklardan birine üyedir ya da taraftardır. Sıkı iki kutuplu sistemde, eğer her iki blok da hiyerarşik örgütlenme yapısı yoksa sistem, gevşek iki kutuplu sisteme dönüşebilir. Gevşek iki kutuplu sistemde blok devletleri için geçerli olan kurallar sıkı iki kutuplu sistemde geçerlidir. Bu sistemlerde, bütünleştirici ve arabulucu rolü ya hiç görülmez ya da etkileri yok denecek kadar azdır. Bundan dolayı sıkı iki kutuplu sistemleri, çok istikrarlı ve bütünleşme derecesi yüksek sistemler olarak düşünemeyiz.

Morton A. Kaplan'ın evrensel modeli, gevşek iki kutuplu sistemdeki evrensel aktörün işlevinin genişlemesiyle ortaya çıkacak bir sistem olarak düşünülmektedir. Evrensel sistem konfederal bir siyasal sistem gibidir. Ekonomik, siyasal, idari ve yargısal işlevleri tamamlayıcı bir işleve sahiptir. Yani sistem, bütünleşmiş ve istikrarlıdır. Bu sistemlerde devletler, amaçlarına barışçıl yollarla varmaya çalışırlar. Ve çatışmalar sistemin kurallarına göre halledilir. uluslararası örgütlerde görevliler, uluslararası sistemin kurallarına göre hareket ederler ve kararlarını ulusal gereklerin baskısı altında kalmadan verirler. Ulusal devletler, kendi toplumsal ve siyasal yapılarında sistemin işleyişinde değişiklik yapmak istemediklerinde evrensel sistem, hiyerarşik iki kutuplu ya da güç dengesi sistemine dönüşebilir.

Morton A, Kaplan'ın ele aldığı hiyerarşik sistem demokratik ya da otoriter nitelikte olabilir. Eğer hiyerarşik sistem evrensel sistemdeki başarılı uygulamalardan doğan memnuniyetin daha bütünleşmiş bir sisteme olan talebi gündeme getirmesiyle ortaya çıkmışsa demokratik, sistemde herhangi bir devletin ya da bloklardan birinin diğerlerine başat duruma geçmesiyle ortaya çıkmışsa otoriterdir. Hiyerarşik sistemler bir dünya sistemi ya da imparatorluk sistemi gibidir. Bu sistemlerde, fonksiyonel örgütlenmeler coğrafi örgütlenmelerden güçlüdür çünkü hiyerarşik sistem bütünleşmiş bir yapıya sahiptir ve istikrarlı bir sistem olarak kabul edilmektedir. Merkezi yapıdan ayrılan sistemde geçerli kurallar entegrasyonun (bütünleşmenin) faydalarından, sistemden kopmanın maliyetini göze almayı gerektirmektedir. Yani ayrılma kolay değildir.

Morton A. Kaplan'ın uluslararası sistem modellerinden birim veto sistemi, nükleer silahların yayılmasıyla ortaya çıkacak bir sistem modelidir. Bu sistemler, nükleer güce sahip yirmi kadar devletin bir araya gelmesiyle ortaya çıkacaktır. Buna göre, sistemde nükleer gücü elinde olan devlet yapacağı ilk darbeyle rakibini yenemeyebilir. Eğer ilk vuruşta etkili bir sonuç alınabilirse rakibin gücünü zayıflatır.

Bu tür sistemlerde, Sovyetler Birliği ve Çin gibi devletlerin yenilikçi hareketleri azalırken nükleer devletler arasında, ayrılıklar yaşanır. Birim veto sisteminde devletlerin nükleer gücü kapasitelerine bağlı olarak caydıracağı için sistem istikrarsızdır. Bununla birlikte devletler kendi aralarında, bir nükleer saldırganı vazgeçirmek için paktlar kurarlar. Birim veto sisteminde nükleer savaşlar görülmez görülse de sınırlı konvansiyonel bölgesel savaşlar olabilir. Birim veto sisteminde arabulucu rolünde olan evrensel aktörün etkisi, gevşek iki kutuplu sisteme göre daha azdır çünkü nükleer güce sahip devletler kendilerini güçlü hissederler. Sistem bu özellikleriyle çok kutuplu görünüm sergiler.^[1][2]