İçeriğe atla

Mitra

Sasani İmparatoru II. Ardeşir'in (ortada) taç giyme töreninde Mitra (sol) ve Ahura Mazda (sağ). Solda ayakta yazata Mitra elinde demetiyle merasimi takdis ediyor. Tâk-ı Bostan, İran.

Mitra (Mitras ya da Mica [Mikail], Zentçe: Miθpa, Antik Farsçada Mica), Zerdüştlük dininde ahit, yemin, anlaşmadan sorumlu ilahi varlık. Sözleşmelere uyulmasını denetlemenin yanında her şeyi gören; gerçeğin, sığırların, hasadın ve suyun koruyucusu olduğuna inanılır.

Mithra Zent dilinde bir sözcüktür. Mithra, İran dillerinde (Orta Farsça, Partça vs.) Mehr, Myhr şeklini almış, Farsçaya مهر Mehr, Peştucaya لمر Lmar, Vezîrî lehçesine ميېر Myer ve Ermeniceye Mihr/Mher şeklinde aktarılmıştır.

M.Ö. 4. yüzyılda Roma Cumhuriyeti'nde yaygınlaşan Mitraizm, kaynağını Fars ya da Zerdüşt kaynaklarındaki Mitra'dan alır.

Başı Frigya taçlı Mithras-Helios, Komagene kralı I. Antiochus ile. (Nemrut Dağı, MÖ 1 yüzyıl)

Mitra'nın mi-it-ra- olarak bilinen ilk kaydı[1] Van Gölü'nün güneyindeki Hurri krallığı Mitannilerle Hititler arasında M.Ö. 1400 tarihli barış antlaşmasında, dört diğer Hint-Ârî geleneğinden tanrıyla birlikte şahit ve koruyucu olarak belirtilişidir. Daha sonra Vedaların en eski bölümlerinde gözükürken son hâlini Avesta'da alır. Güneş ve güneş ışığıyla tasviri dışında dostluk, doğruluk, arkadaşlık gibi kavramlarla da ilişkilendirilmiştir. Sanskritçede dost ve arkadaş olarak geçerken Avesta'ya sözleşme, anlaşma olarak geçer.[2][3]

Yayılımı

Mitra, tarihte Antik Ârîlere ait bir tanrı olarak çıktı. İran'da "Mithra", Batı dünyasına geçişte ise Mithras oldu. Batı'da aldığı -s takısı ile gizli bir mistik kült hâline dönüştü. İran ve Hindistan'daki etkinliği önce Anadolu'ya, sonra Mezopotamya ve Avrupa'ya sıçradı. Kültün yayılmasında gezgin rahip sınıfı olan magilerin etkisi oldu. Zerdüşt monoteizmi savunurken onu reddetmişti. Fakat magiler, Mitra tapınımını devam ettirdi. Mitra, Zerdüşt sonrasında daha güçlü bir şekilde kendisini gösterdi. Onu da Ahura Mazda'nın yarattığına inanıldı. İran'da kazandığı vasıfları Avesta Mithra Yeşt'te görülmektedir.[2][3]

Mitra, coğrafî olarak yakın olunmasından ötürü Anadolu ve Mezopotamya'ya rahatça geçti. Zaten Ahura Mazda'nın dînî öğretilerini savunan magiler, onun kültünü çoktan bu coğrafyalara taşımıştı. Mitra, Mezopotamya'da ilk olarak Babil'e uğradı. Burada güneş tanrısı Şamaş'la senkretize oldu. Kaldanilerle de astrolojik bir vasfa kavuştu. Anahita ile de senkretize olmuştu.[2][3]

Anadolu'ya gelen magiler, yerel dinlerin buradaki pasif görüntüsünden yararlanarak Mithra Kültü'nü yaydı. Kapadokya ve Pontus'ta etkin oldular. Karşılarına çıkan Kybele kültü Mitra ile senkretize hâle geldi. Roma'da ise askerler sayesinde yayılım buldu. Çünkü bu kült yiğitlik ve cesareti övüyordu. Zayıflayan ve yüksek aristokratlar arasında görülen yerel dinlerin halk nezdindeki durumu Mitra Kültü'nün işine yaradı. Güneş ile ilişkilendirilmesi, onun Roma'da Sol Invictus'la anılmasına sebep oldu. 25 Aralık, Mitra festivalleri olarak da kutlandı. Tridates ilk Mitracı kral olurken Commodus Mithara'yı kirletmişti.[2][3]

Tapınımı

Mitras Kültü'nde tapınak olarak mağaralar kullanılırdı. Bunlara mirtaeum denir ve herkese açık değildi: en fazla yüz kişi alırdı. Yedi erginlenme derecesi bu kült için de geçerliydi. Mağaralarda birkaç hikâye ve taurobolium tasvirleri dışında pek bir şey bulunmazdı.[2][3]

Kaynakça

  1. ^ Thieme, Paul (1960), "The 'Aryan' Gods of the Mitanni Treaties", Journal of the American Oriental Society, cilt 80.4, ss. 301-317 
  2. ^ a b c d e Kızıl, Hayrettin. "MİTRA'DAN "MİTHRAS'IN SIRLARI"NA MİTRAİZM'İN KURULUŞ SERÜVENİ" (PDF). EKEV AKADEMİ DERGİSİ Yıl: 17 Sayı: 55 (Bahar 2013). 28 Aralık 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2017. 
  3. ^ a b c d e Kızıl, Hayrettin. "HİNT VE İRAN MİTOLOJİLERİNE GÖRE "MİTRA"". e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi -www.e-sarkiyat.com- ISSN: 1308-9633 Sayı:X Kasım 2013. 28 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2017. 

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Mezopotamya</span> Dicle ve Fırat nehirleri arasında kalan bölge

Mezopotamya, Orta Doğu'da, Dicle ve Fırat nehirleri arasında kalan bölge. Mezopotamya günümüzde Irak, kuzeydoğu Suriye, Güneydoğu Anadolu Bölgesi ve güneybatı İran topraklarından oluşmaktadır. Büyük bölümü bugünkü Irak'ın sınırları içinde kalan bölge, tarihte birçok medeniyetin beşiği olmuştur. Mezopotamya'da yer alan şehirler günümüzde sürekli gelişmektedir. Ayrıca bu bölgede bol miktarda petrol bulunmaktadır.

<span class="mw-page-title-main">Zerdüşt</span> Zerdüştçülük dininin kurucusu

Zerdüşt, Zerdüştlük olarak bilinen dinin kurucusu kabul edilen Antik İranlı düşünürdür. Bilgelik tanrısı Ahura Mazda'nın kendisine göründüğünü ve ondan doğruluğu yaymak görevini aldığını iddia eden Zerdüşt, Ahura Mazda'nın en büyük tanrı olduğunu, öteki birçok tanrı arasında, yalnız ona tapmak gerektiğini savundu. Antik İran'ın doğusunda doğduğuna dair genel bir düşünce hakimdir. Zerdüşt'ün Avesta'da toplanan ve Zerdüştlük ile ilgili günümüze ulaşan tek belge olan kutsal Gatalar ve Yasna Haptanghaiti ilahilerinin yazarı olduğuna inanılır. Günümüzde Hindistan'daki yandaşlarına, Parsi adı verilir.

<span class="mw-page-title-main">Pers mitolojisi</span>

Pers mitolojisi, İran platosu ve onun sınır bölgeleri ile Karadeniz'den Hoten'e kadar uzanan Orta Asya bölgelerinde yaşamış ve birbirleriyle kültürel ve dilsel olarak ilişkili olan eski halkların inanç ve ibadet uygulamalarının bütününe verilen isimdir.

Düzgün Baba, Dersimli Alevilerin mitolojik karakterlerinden biridir. Ayrıca Nazımiye'de Kıl köyü yakınında aynı isimle anılan bir dağı simgelemektedir. İnanışa göre o yöre halkınca Kemerê Duzgıni, Bımbarek (Mübarek) ya da Kemerê Bımbareki olarak adlandırılan bu dağın zirvesinde kaybolmuştur. O Kureşan topluluğunun mitolojik atası olan Seyyid Kureş/Kuresin oğlu varsayılır. Söylencede ise Duzgı/Dızgun değil de, Haydar ya da Şah Haydar olarak geçer. Bununla birlikte ona neden 'Düzgün' denildiğine ilişkin bir rivayet de vardır. Bazı araştırmacılar yöre söylenceleri üzerinde fazlasıyla oynanmış olduğundan hareketle, Şah Haydar'ın onun asıl adı olduğu şeklindeki unsuru kuşkulu bulmuşlardır. Bu görüşe göre, Haydar Duzgı/Dızgun'un sadece lakaplarından biridir. Kategorik bir tasnif yapılacak olursa, Duzgı/Dızgun 'hayali veliler'den sayılabilir. Çünkü bu tür velilerin, çoğunlukla ya anlamı bilinmeyen ya da garip bir anlamı olan adları vardır ve onlar pek çok kez bir dağı simgelerler. Buğday Dede (Tire), Kum Baba (Şile), Çitlenbik Dede (Kemalpaşa) ve Çınar Dede gibi.

<span class="mw-page-title-main">Zerdüştçülük</span> Tek Tanrılı bir Antik İran dini

Zerdüştçülük, Zerdüştîlik ya da Mecûsîlik, günümüzden 3.500 yıl önce Zerdüşt tarafından İran'da kurulan, yaklaşık M.Ö. 6. yüzyıldan M.S. 7. yüzyıla kadar Pers, Med ve Sasani İmparatorluğu’nun dini olan, içerisinde düalist ve eskatolojik inanışın ilk örneklerini barındıran, dünyanın en eski tek tanrıcı vahiy dini. Bu dine inananlar Zerdüştçü, Mazdaist ve Zerdüştî olarak adlandırılıyor olup bedenen öldükten sonra dirilip Ahura Mazda'nın huzuruna çıkacaklarına ve orada sorgulanacaklarına inanırlar. Zamanla Zerdüştlüğün Zurvanizm gibi alt dalları ortaya çıkmıştır. Zurvanizm inancı, Zurvan olarak bilinen zaman ve kader tanrısını baş tanrı konumuna yükseltmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Sasani İmparatorluğu</span> İslamın gelişinden önceki son Fars imparatorluğu, dördüncü büyük İran hanedanı (224–651)

Sasani İmparatorluğu, dördüncü büyük İran Hanedanı ve ikinci Pers İmparatorluğu'nun adıdır. Sasani İmparatorluğu, son Arşaklı hanedanı (Partlar) kralı IV. Artabanus'u yenmesinin ardından I. Ardeşir tarafından kurulmuş, son Sasani hükümdarı Şehinşah III. Yezdigirt'in (632-651), erken Halifelik'le yani ilk İslam Devleti ile girdiği 14 senelik mücadeleyi kaybetmesiyle sona ermiştir. İmparatorluğun sınırları bugünkü İran, Irak, Azerbaycan, Ermenistan, Afganistan, Türkiye'nin doğu bölgesi, Suriye'nin bir kısmı, Pakistan, Kafkaslar, Orta Asya ve Arabistan'ın bir kısmını kapsıyordu. II. Hüsrev'in hükümdarlığı (590-628) sırasında Mısır, Ürdün, Filistin ve Lübnan da kısa süreli olarak imparatorluğa dahil oldu. Sasaniler, imparatorluklarını 'İranşehr' ايرانشهر (Iranshæhr) 'İranlıların (Aryanların) memleketi' diye adlandırırlardı.

Ermeni dini ve mitolojisi, Ermenilerin Hıristiyanlığı kabulünden önceki ve Hristiyanlığı kabul ettikleri erken dönemlerdeki, Hristiyanlık dışı inanış, gelenek ve mitoloji bütününü ifade etmektedir. İlk dönemlerde kendine özgü karakterlerini korumakla birlikte Asyalı diğer kavimlerin ve çeşitli Anadolu uygarlıklarının inanç ve mitolojilerinden etkilenen Ermeni dini ve mitolojisi zamanla özellikle Perslerin etkisinde kalmış ve özellikle Zerdüştlüğü kendi farklı inanç, gelenek ve mitolojik yapısına adapte ederek benimsemiştir.

<span class="mw-page-title-main">Mitraizm</span> Roma İmparatorluğunda gizem dini

Mitraizm, Mitra tarikatı ya da Mitras Gizemleri, Antik Pers dünyasının, Eleusis ve İsis Sırları olarak bilinen diğer gizli kültlerde, yani ezoterik olarak nitelendirilebilecek geleneklerde olduğu gibi sadece bu tarîkata kabul edilenlere açıklanan sırlar etrafında gelişmiş bir mistik iran kültüdür. M.S. 1. yüzyıl ile 4. yüzyıl arası Roma İmparatorluğu lejyon askerleri arasında yaygınlaşmıştır.

<span class="mw-page-title-main">Demirci Kave Efsanesi</span> Efsanevi karakter

Demirci Kave Efsanesi, İran mitolojisinde acımasız yabancı hükümdar Zahhāk'a isyan eden mitolojik kahramanın öyküsüdür. Hikâye, Fars şair Firdevsî'nin en önemli eseri olan Şehnâme'de yer alır. Hikâyenin diğer ana karakteri olan Zahhāk veya Azhi Dahāka, Zerdüştlüğün kutsal kitabı olan Avesta'da ve antik dönem Fars mitolojisinde yarı şeytan bir Babil kralı olarak yer almıştır. Firdevsî, hikâyeyi yeniden yorumlayarak bu karakteri şeytani ve tiran bir Arap kral olarak betimlemiştir. Hikâye, Kürt mitolojisinde de yer alır.

<span class="mw-page-title-main">I. Erdeşîr</span>

I. Erdeşîr ya da Erdeşîr-i Bâbekân, Sasani İmparatorluğu'nun kurucusu ve ilk hükümdarıdır. İsmi, Artaxares, Artaşastra ve Artakhşathra olarak da geçer.

<span class="mw-page-title-main">I. Yezdicerd</span>

I. Yezdicerd, I. Yezdigird ya da I. Yezdicürd, Sâsânî İmparatorluğu'nun 12. şâhıdır. III. Şapûr'un (383-388) oğludur ve kardeşi IV. Behrâm'ın suikastının ardından Sâsânî tahtına çıkmıştır. 399 - 420 yılları arasında, ülkeyi 21 sene idâre etmiştir.

<span class="mw-page-title-main">Dahhak</span> İranî Mitolojisindeki Şeytani Figür

Dahhak, Zahhak ya da Zohak, İran mitolojisinde şeytani bir figür. Avesta gibi antik İran Zerdüşt metinlerinde "Azi Dahaka" olarak da geçer. Bu metinlere göre Zohak, Ehrimen'in oğlu ve Ahura Mazda'nın düşmanıdır.

Mitra ya da Mithra aşağıdaki anlamlara gelebilir:

(Sanskrit yazısıyla Mitrá), Hint kültüründe dürüstlük, dostluk, sözleşme ve toplantıların işleyişinden sorumlu ilahi varlıktır. Rigveda'da Varuna ile ilişkili bir figürdür.

<span class="mw-page-title-main">Medya Devleti</span>

Medya, Midiya, Mada ya da Maday (İbranice: מָדַי, translit: Maday) — MÖ 728–MÖ 549 yılları arasında var olmuş eski bir doğu imparatorluğu, ayrıca kuzeyde Aras nehri ve Elbruz Dağı'na, doğuda Deşti-Kevir çölüne, batıda ise Zagros Dağları'na kadar uzanan tarihi bir bölgedir.

<span class="mw-page-title-main">İberya Krallığı</span> Antik Gürcü Krallığı

Greko-Romen Coğrafya'da İberya, Gürcü Kartli Krallığı için bir egzonim idi. Doğu ve Güney Gürcistan’da M.Ö. 4. yüzyıl - M.S. 6. yüzyıl tarihleri arasında 882 yıl var olmuş Gürcü krallığıdır.

Sasani İmparatorluğu'nun şehinşahları geniş bir coğrafyada hüküm sürmüşlerdir. En güçlü olduğu zaman, batıda Türkiye ve Rodos doğuda Pakistan'a kadar uzanıyordu ve aynı zamanda modern Kafkasya, Yemen, Birleşik Arap Emirlikleri, Umman, Mısır, İsrail, Lübnan, Suriye, Ürdün ve Orta Asya'daki bölgeleri kapsıyordu.

İran dinleri, Antik İran'da ortaya çıkan dinlerdir.

<span class="mw-page-title-main">Kapadokya Krallığı</span> Kapadokya

Kapadokya, Anadolu'da tarihi Kapadokya bölgesinde yer alan bir Helenistik dönem İran krallığıydı. Eski Ahameniş Kapadokya satraplığından gelişerek satraplığın son satrapı Ariyaratis tarafından kuruldu. Tarihi boyunca arka arkaya üç aile tarafından yönetildi; Ariyarati Hanedanı, Ariyobarzan Hanedanı ve son olarak Arkelas. Arkelas'ın MS 17'de ölmesinden sonra Roma İmparatoru Tiberyus döneminde krallık, bir Roma eyaletine çevrildi.

<span class="mw-page-title-main">Anahita (tanrıça)</span>

Anahita, bir İran tanrıçasının Eski Farsça adıdır ve eski tam adı Aradvi Sura Anahita olarak geçmektedir. Avestaca olan bu ad, "Sular" (Aban) tanrısı olarak tapınılan ve bu nedenle bereket, şifa ve bilgelik ile ilişkilendirilen, Hint-İran dilindeki kozmolojik bir figürün adıdır. İran'da Anahita adında bir tapınak da bulunmaktadır. Anahita, Orta ve Modern Farsça Ardvisur Anahid ve Ermenicede Anahit olarak bilinir. Aradvi Sura Anahita'nın ikonik tapınak kültü, diğer tapınak kültleriyle birlikte "görünüşe göre MÖ 4. yüzyılda ortaya çıkmış ve Sasaniler dönemindeki ikonoklastik hareketle bastırılana kadar devam etmiştir." Tanrıça Anahita'nın sembolü Lotus çiçeğidir. Lotus Festivali, her yıl Temmuz ayının ilk haftasının sonunda düzenlenen bir İran festivalidir. Bu festivalin bu dönemde yapılmasının nedeni altında yazın başında lotus çiçeklerinin açması yatıyor olabilir.