Minyatür raylı taşımacılık
Minyatür raylı taşımacılık veya model trenler demiryolları ve ilintili olarak kullanılan alet, edevat, yapı ve aygıtların belirli ölçeklerde küçültülerek yeniden yapılması amacını güden zevk için yapılan bir uğraştır.
Ölçekli veya minyatür modeller; demiryolları, lokomotifler, tramvaylar, araçlar, sinyalizasyon ışıkları ile nehirler, tepeler, kanyonlar, yollar, binalar ve manzara da dahil olmak üzere çevre birimlerini içerir.
En eski demiryolları modelleri 1840'larda ortaya çıkan 'halı demiryolları' olarak adlandırılan oyuncaklardı. İlk elektrikli trenler ise ayrıntı içermeyen, kaba temsili modeller olarak 20. yüzyılın ilk yıllarından itibaren görülmeye başlandı. Teknolojideki gelişmelere bağlı olarak, günümüzde model trenler çok daha gerçekçi olarak üretilmektedir.
Genel tanımlar ve tarihçe
Bu uğraşta, demiryolu ve çevre düzenini içeren küçük ölçekli (minyatür) yapılar birliğine alan tasarımı (Layout veya Diorama) adı verilir. Meraklı kişi (Hobbyist) ise demiryolu modelleyicisi olarak adlandırılır. Alan tasarımları dairesel veya oval şekilde yapılmış demiryollarından olağanüstü gerçekçi görünümündeki ölçekli yeryüzü şekillerine ve binalara kadar yayılan bir yelpazede olabilir. Demiryolu modelciliğinin nasıl başladığı pek açık değildir. Her ne kadar kimse bu konuda kesin bir tarih veremese de modelciliğin başlangıç ve gelişmesi dünyanın her yerinde demir ağların örülmesiyle eş zamanlı olduğu kesindir.[1] Bilinen ilk minyatür trenler, 1830'larda Alman ustalar tarafından teneke kullanarak yapılmıştır.[2] Basit olarak tasarlanan bu trenler demiryolları üzerinde ittirilerek hareket ettiriliyordu. Takip eden yıllarda Fransızlar kendi tasarımlarını ürettiler, daha güzel tasarlanmış, boyanmış ve sağlam malzemeden yapılan bu modellerde demiryollarında hareket edemiyordu. Sanayi devriminin beşiği olan İngiltere'de, İngiliz oyuncak üreticileri minyatür trenlere daha ciddi yaklaştılar ve ayrıntılı modeller üretmeye başladılar. Sir Henry Wood 1840 yılında İngiltere'de buhar motoru ile çalışan ilk minyatür trenin üretilmesine önayak oldu. Daha sonraki dönemlerde kendilerini müzik aletleri imalatına adanmış olan Avrupalı ustalar oyuncak trenlerin üretiminde de rol oynamaya başladılar. İlk sürüm üretimlerdeki bazı mekanik sorunları gidermek için saatçi ustalarından yardım alınması da ilginç bir ayrıntıdır.[1]
1910 yılında benzer malzemelerden üretilen bu ürünlere "teneke" (tin plate) genel adı verildi. O dönemlerde JEP, Hornby ve Märklin, gibi şirketler 1:15 ve 1:45 arasında değişen ölçeklerde modeller üretiyorlardı ancak farklı markalar arasında hiçbir kalıp (pattern) birliği kurulamamıştı. Bu dönemde üretilen ürünler hala oyuncak olarak görülüyordu ve model tren olmanın gerektirdiği gerçeğine bağlı ölçekleme ve ayrıntı içerme konularında dikkat edilmiyordu. 1891 yılında Märklin kurmalı trenleri üretmeye başladı. Bu trenler düz zeminlerde kullanılıyordu ve 1930 yılına kadar üreticilerin kataloglarında yer almaya devam etti.[1] O dönemlerde bütün modeller “ölçeksiz üretim” olarak imal ediliyordu ve aslına sadık kalınması söz konusu değildi. Bunun yanında özgün olarak üretilen örnekler de piyasada görülmeye başlanmıştı. Örneğin 1902'de Bing şirketi "Black Prince" adlı modeli üretmişti; benzer olarak 1929 da Hornby "special locomotive No. 2" üretti.[1] Bu dönemde ilk defa modeller asıllarına daha sadık kalınarak üretilmeye başlamıştı, neredeyse tamamı el yapımıydı, satış fiyatlarının yüksekliği bu uğrasın bir burjuva faaliyeti olarak görülmesine yol açmıştı.[1] Japonya'da da, amatörler ve sanatkarlar kendi özgün lokomotiflerini üretmeye başlamışlardı, bu tasarımlar asıllarına oldukça sadik kalınarak I veya 0 ölçek aralığında pirinç malzemeden üretiliyordu. Ancak bu tasarımlar sadece raflarda sergileme amaçlı kullanıldılar.
Günümüzde, H0 ölçeğinde dünyanın en büyük model demiryolu Almanya Hamburg’da, Miniatur Wunderland da olduğu kabul edilir. 40 km (25 mil) demiryolu ağı ile buharlı tren için en geniş alan tasarımı (layout) 'Tren Dağı' ise Chiloquin, Oregon'da bulunmaktadır.[3]
Türkiye'de bu konuda yapılmış pek fazla araştırma bulunmamaktadır. Oyuncak müzelerinde genelde Anadolu'ya özgü oyuncaklar arasında iple çekilen tahta ve teneke oyuncak trenlere rastlamak olasıdır. Ankara Gençlik Parkında çalıştırılan minyatür tren ilk yerli yapım minyatür tren örneğidir.[4] 1957 yılında tamamı Türk yapımı olan iki buharlı lokomotif ve üstü açık mini vagonlar üretilmiş ve minyatür trenler çeşitli yerlerde uzun süre hizmet vermişlerdir.[5] Kurumsal olarak Modelcilik kulubu 29 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. düzenlediği yarışmalar ile ölçekli model çalışmalarının yaygınlaşmasına çalışmaktadır. Model Trenciler 2 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. topluluğunun forumunda da üyeler arası iletişim sağlanarak meraklılara bilgi akışı sağlanmaktadır.
Minyatür trenlerde ölçek
Demir yolu hat açıklığı (Gauge) demiryolundaki iki demir rayın arasındaki aralıktır.
Model ölçeği, modelin gerçeğine göre küçültme veya büyütme oranını olarak tanımlanır. Minyatür çalışmalarında küçültme oranını belirler. Örnek olarak 1:87 (veya HO) ölçek, gerçeğinin kenar boyutunun 87 ile bölünerek küçültülen minyatür aygıt veya yapıyı tanımlar. Örnek olması açısından 10 metre boyundaki bir vagon için en yaygın kullanılan ölçekler ve karşılaştırmalı değerleri tabloda verilmiştir. ayrıntılı bilgi için ölcekler sayfasına bakılabilir.
| Ölçek | Simge | Ölçeklenmiş boyu | Ray Aralığı |
|---|---|---|---|
| 1:220 | Z | 4,5 cm | 6,5mm |
| 1:160 | N | 6,25 cm | 9mm |
| 1:150 | N | 6,6 cm | 9mm |
| 1:120 | TT | 8,3 cm | 12mm |
| 1:87 | HO | 11,5 cm | 16.5mm |
| 1:76 | OO | 13,1 cm | 16.5mm |
| 1:64 | S | 15,6 cm | 22,42mm |
| 1:45 | O | 22,2 cm | 32mm |
Model çalışmaları büyük bir pazar oluşturmaktadır. Birçok gelişmiş ülkede bu konuda üretim yapılmaktadır. Üreten firmalara üretici firmalar listesinden ulaşabilirsiniz.
Türkiye'de genelde ithal edilen ürünlere ulaşılmaktadır. Meraklılar kısıtlı sayıdaki internet forum siteleri aracılığı ile birbiri ile görüş alışverişinde bulunmaktadır. Bu konudaki en başarılılardan bir olan model trenciler forumunda 2 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. hem yeni başlayanlara bilgiler verilmekte hem de ileri seviyelerde bilgi paylaşımı yapılmaktadır.[6]
Demiryolu geometrisi ve tren durakları ile ilgili kaynakça ve öneriler minyatür demiryolu tasarım sayfasında da bulunabilir.
Çalışma yöntemleri ve güç kaynakları
Genelde kullanılan enerji kaynağı elektriktir. Düşük gerilimli doğru akımla çalışan modellerin yanı sıra alternatif akımla çalışan birkaç marka da bulunmaktadır. Özellikle büyük lokomotiflerde buhar ile çalışan modelleri görmek olasıdır. Günümüzde buharlı ve kurmalı modeller koleksiyoncular tarafından aranan modellerdir.
Kurmalı modeller
Piyasaya sürülen ilk modellerdir. Tren üzerine yerleştirilen denetim mekanizmaları ile yavaşlama ve durma işlevi sağlanabiliyordu.
Elektrikli modeller
Üç raylı düzenekler
Yalıtımın sorun olduğu dönemlerde kullanılmaya başlana bir düzenektir. Demiryolunun ortasında bulunan üçüncü ray ve trenin altındaki kızak elektrik akımını trene iletir. Günümüzde de bazı firmalar hala bu düzeni kullanmaya devam etmektedir.
İki raylı düzenekler
Demiryolu üzerindeki hareket de hassasiyet önemli hale geldikçe, yeni denetim mekanizmaları geliştirildi; tekerlekler birbirinden izole edildi, raylar artı (sağ ray) ve eksi gerilimi taşıyan düzene dönüştürüldü. Günümüzde üretici firmaların büyük çoğunluğu bu düzeneği kullanmaktadır.
Saplama (stud) ile iletim
Üç raylı düzeneklerde orta ray yerine saplamalar (ince metal çiviler) kullanarak üretilen modellerdir.
Havai hatlar
Elektrikli lokomotiflerde kullanılan düzenektir. Gerçek bir lokomotif gibi enerji havai hatlar ile iletilir.
Pil
19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında sadece birkaç evde elektrik vardı. Bu nedenle ilk elektrikli trenler enerjilerini demiryolunun yanında bulunan pillerden alıyordu. Bugün, pil ile çalışan ucuz tren setleri oyuncak olarak kabul edilmekte ve model meraklıları tarafından nadiren kullanılmaktadır
Buharlı modeller
Açık alanda çalışan büyük ölcekli (5" ve 7 1/2") modeller ile 1, G, O ve OO / HO ölçekli modellerde buhar kullanılmaktadır.
İçten yanmalı motorlu modeller
Büyük ölçekli benzinli-mekanik ve benzinli-hidrolik modeller nadirde olsa bulunabilmektedir. Ancak elektrikle çalışan türlere göre çok daha pahalıdır.
Hareket denetimi
Birçok alan tasarımcısı geleneksel DC tasarımı yerine dijital denetimli düzenleri kullanma eğilimindedir. Günümüzde Sayısal hareket denetimi (SHD) (Digital command control - DCC) endüstri standardı haline gelmiştir. DCC düşük ve sabit gerilim (genellikle 20 volt AC) kullanır. Lokomotifin hızı, ışıkları, hareket yönü, duman ve çeşitli ses efektleri de dahil olmak üzere çeşitli işlevleri için denetim biriminden farklı kodlar içeren sinyaller gönderilir. Tren üzerindeki işaret çözücü yardımıyla istenen işlev yerine getirilir. Büyük ölçeklerde ve özellikle açık alanlarda inşa edilen minyatür demiryollarında, radyo kontrol (RC) ve DCC yaygınlaşmaktadır.
Kaynakça
- ^ a b c d e Lamming, Clive. Trains miniatures. Auray: LR Presse, 2007. p. 149. ISBN 2-903651-40-X
- ^ Coletivo. Le Patrimoine de la SNCF et des chemin de fer français. [S.l.]: Éditions Flohic, 1999. p. 776 a 787. vol. 2. ISBN 2-84234-069-8
- ^ "TMRR". trainmountain.org.
- ^ http://arsiv.mmo.org.tr/pdf/00000200.pdf
- ^ http://kentvedemiryolu.com/icerik.php?id=166
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 2 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Şubat 2016.
