Miguel Servet

Miguel Servet
Miguel Servet
Doğumu	Miguel Serveto y Conesa; 29 Eylül 1511; Villanueva de Sigena, Aragon, veya Tudela, Navarra Krallığı
Ölümü	27 Ekim 1553 (aged 42); Geneva, Geneva cumhuriyeti;
Alma mater	Paris Üniversitesi; Basel Üniversitesi; Toulouse Üniversitesi
Okulu	hümanizm
İlgi alanları	Teoloji, tıp
Önemli fikirleri	Teslis'in reddi
	Etkilendikleri Jacques Dubois, Jean Gonthier d'Andernach;

Miguel Servet (d. 29 Eylül 1509/1511 - ö. 27 Ekim 1553), İspanyol ilâhiyatçı, hekim, haritacı, hümanist. Üniteryenler'in önde gelenleri arasında Martin Cellarius ve Bernard Ochino ile o da bulunmaktadır^[1].

Avrupa'da kan dolaşımını doğru şekilde inceleyen ilk bilim insanıdır. Matematik, gök bilim, meteoroloji, coğrafya, anatomi, eczacılık, hukuk felsefesi, tercümanlık ve Kutsal Kitap'ı orijinal metinlerinden tefsir etme çalışmaları bulunmaktadır. Ayrıca şairliği de vardı. Özellikle eczacılık ve ilâhiyat bilimlerinin tarihinde nam sahibidir. Protestan Reformuna dahil oldu ve daha sonra teslisi reddeden bir Mesihçilik itikadı geliştirdi. En başta İsa'nın hiçbir tanrısal konumu olmadığını savunduğu için, İsa'yı Tanrı'nın enkarnasyonu kabul eden Katolikler ve Protestanlar onu sapkın olarak görüyorlardı. Cenevre'da yakalandı ve o vakit Protestan mezhebine bağlılardan oluşan Cenevre idaresinin kararıyla bir kazığa bağlanıp diri diri yakılarak öldürüldü.

Hayatı

İlk yılları ve öğrenciliği

Miguel Servet Villanueva de Sijena, Huesca, İspanya'da 1511'de (muhtemelen 29 Eylül'de) doğmuştur fakat kesin bir kayıt yoktur. Bazı kaynaklar Servet'in 1509'da doğduğu iddialarından dolayı daha erken tarihler verir. Baba tarafından ataları Aragonya Pireneleri'nde bulunan Serveto isimli mezradan gelir, ailenin soy ismi de buradan gelmektedir. Anne tarafı ise Monzón bölgesinden gelen Yahudi dininden dönme bir soydan gelir. 1524'te, yakındaki Sijena Kraliyet Manastırında noter olan babası Antonio Servet, genç Miguel'i muhtemelen Lérida'da bulunan Zaragoza Üniversitesi'ne veya başka bir yüksek öğretim kurumuna gönderdi. Servet'in iki erkek kardeşi vardı, bir tanesi babası gibi noter oldu, diğeri ise Katolik rahibi oldu. Servet diller konusunda yetenekliydi, Latince, Yunanca ve İbranice eğitimi görmüştür. On beş yaşında, Miguel Juan de Quintana isimli bir Fransiskan frerinin hizmetine girdi ve Kutsal Kitap'ın tümünü kendi döneminde mevcut olan el yazmalarındaki asıl dillerinde okudu. Daha sonra 1526'da hukuk eğitimi almaya Toulouse Üniversitesi'ne gitti. Orada Protestan öğrencilerle gizli toplantılar yapması ve çalışmalar düzenlemesiyle zanlı durumuna düştü.

Kariyeri

1530'da Quintana, Kutsal Roma İmparatoru Şarlken'in günah çıkarma papazı olarak belirlendi. Servet, Quintana'nın hizmetindekilerden birisi veya sekreteri olarak onunla beraber yola çıktı. Servet, Almanya ve İtalya üzerinden seyahat ederek Şarlken'in Bolonya'daki taç giyme törenine katıldı. Orada Papa ve heyetinin sergilediği tantana ve şatafat Servet'i Katolik Roma'dan soğuttu ve reformcuların safına geçmeye karar vermesinde etkili oldu. Servet'in Kutsal Roma devletindeki muhitini terk ettiği kesin tarih bilinmiyor. Ekim 1530'da Basel'de Johannes Oecolampadius'u ziyaret etti. Orada yaklaşık on ay boyunca kaldı. Bu süre zarfında bir matbaada musahhih olarak geçimini sağladı. Bu sırada ilâhiyat konusundaki kişisel öğretilerini yaymaya başlamıştı. 1531'in Mayısında Strazburg'da Martin Bucer ve Wolfgang Fabricius Capito ile tanıştı.

İki ay sonra, 1531'in Temmuz'unda De Trinitatis Erroribus'u (Teslisin Yanlışlıklarına Dair) kitabını yayımladı. Bir sonraki sene, Dialogorum de Trinitate'yi (Teslis Üzerine Diyaloglar) ve bunun eki mahiyetindeki De Iustitia Regni'yi (İsa Hükümdarlığında Bir Dünyadaki Adalete Dair) tek cilt halinde yayımladı. Katolik Kilisesi tarafından kurulan Engizisyon mahkemelerinin zulümlerinin yaydığı korkuyla, Fransa'da kalırken Michel de Villeneuve (Villeneuvelü Michel) takma adını kullanmaya başladı. 1533'te Paris'te Calvi Koleji'nde çalışmalarına devam etti. Batlamyus'un Coğrafya kitabının ilk Fransızca tercümesini yayımladı. Servet, Coğrafya tercümesini ve kendi bastırdığı Kutsal Kitap'ı kendisine Paris'te destek olan Hugues de la Porte'ye ithaf etti. Lyon'da kalırken, hümanist bir doktor ve eczacı olan Symphorien Champier ona destek oldu. Servet, Leonhart Fuchs'a karşı Champier'i savunan bir eczacılık tezi hazırladı, In Leonardum Fucsium Apologia (Leonard Fuchs Aleyhinde Savunma). Musahhihlik mesleğine de devam ederek eczacılık sahasında kitaplar yayımladı, bunlardan Syruporum Universia Ratio (Şuruplar Hakkında Bütün Açıklamalar) çok bilinen bir eser oldu.

Bir süre ayrılık sonrası 1536'da eczacılık öğrenimi için tekrar Paris'e döndü. Paris'te Sylvius, Fernel ve Johann Winter von Andernach onun öğretmenleriydi. Bunlardan adı en son anılan, onu Andrea Vesalius ile birlikte tahlil çalışmalarında en yetenekli iki asistanından birisi olarak kabul etmiştir. Buradaki kaldığı üç yıl zarfında, eczacılığa dáir fikirlerini içeren, yayımlamadığı, Complutense El Kitabı'nı yazdı. Eczacılık çalışırken matematik ve astroloji konusunda da öğretmenlik yapıyordu. Ay'ın araya girmesiyle bir Mars tutulması olacağını hesapladı. Astroloji öğretmenliği yapıyor olmasına bir de bu eklenince eczacılık öğretmenleri arasında ona karşı kıskançlık gitgide büyüdü. Eczacılık Fakültesi Dekanı Jean Tagault tarafından öğretmenliği askıya alındı. Buna tepki olarak Tagault'ya karşı Villeneuvelü Michel'in Astroloji Lehine Belirli Bir Doktor Aleyhinde Savunma Nutku'nu yazdı. Bir zaman sonra, Cicero'nun De Divinatione (Kehanete Dair) eserini ders kitabı olarak okutmakla suçlanarak Paris Üniversitesi tarafından yargılamaya çıkarıldı. Bu muhakemede Tagault, Servet'in ölüm cezasına çarptırılmasını talep etti. Ancak, ceza suç konusu kitabın öğretimine son verilmesine indirildi. Paris'te eczacılık eğitimi almanın kendisi için sakıncaları ve tehlikelerini hesaba katarak, belki öğretmenlerinden Sylvius'un kendi öğrencilik yıllarında o yolu takip etmiş olmasının da etkisiyle Montpellier'de eczacılık eğitimini tamamlamak üzere yola çıktı. Orada 1539'da eczacı hekim oldu. Bundan sonra Charlieu'ye yerleşti. Kendisini kıskanan bir doktor, burada, yanına aldığı birkaç adamla Servet'e pusu kurdu. Kılıç dövüşünde Servet kendisini savunmayı başardı ve suikastçılardan birini yaralamayı başardı. Bu olay üzerine birkaç günlüğüne hapse atıldı.

Vienne'de Doktorluğu

Hekimlik konusundaki çalışmalarının ardından hekimlik konusunda uygulama yapmaya başlamıştır. Vienne başpiskoposu Palmier'in kişisel doktoru oldu ve ayrıca Dauphiné vali vekili Guy de Maugiron'un da doktorluğunu yaptı.

Burada doktorluğuna devam ederken, 1553'te teslisi reddeden görüşlerini içeren Christianismi Restitutio (Hristiyanlığın Özüne Dönüşü) isimli dini bir kitap yayımladı.

Servet ve Calvin, bir ortak arkadaş vasıtasıyla daha önceden tanışıp mektuplaşmaya başlamışlardı. Servet Michel de Villeneuve adını, Calvin ise Charles d'Espeville adını kullanıyordu. Calvin, Servet'in Christianismi Restitutio kitabını, kendi yazdığı ve onun tam tersi olarak teslisi savunan Institutio Christianae Religionis (Hristiyan Dininin Kurumları) kitabına karşı yazılmış olarak algıladı. Calvin Servet'in bir mektubunu şöyle cevapladı:

"Senden ne nefret ediyorum ne de seni küçümsüyorum; seni işkenceyle yargılatmak emelim de yok; fakat senin sağlam bir öğretiyi büyük küstahlıkla aşağıladığını gözlemlediğim için, bir demir kadar sert olacağım."

Aralarındaki yazışmalar, Calvin sonlandırana kadar daha fazla hararetlenerek devam etti.^[2] Calvin arkadaşı William Farel'e 13 Şubat 1546'da Servet'le ilgili şunları yazdı:

"Servet, kısa süre önce, zırvalarını içeren hacimli bir posta yolladı. Eğer onun buraya uğramasına izin verirsem, gelecektir. Ancak, ona bu konuda izin vermeyeceğim. Çünkü buraya gelirse ve eğer otoritemin bir değeri varsa, onun buradan canlı ayrılmasına asla izin vermem." (Latince: si venerit, modo valeat mea autoritas, vivum exire nunquam patiar)

Hapsedilmesi ve İdamı

16 Şubat 1553'te Servet Vienne'de iken, Cenevre'de yaşayan zengin bir tüccar ve Calvin'in çok iyi arkadaşı olan Guillaume Trie tarafından, Lyon'da yaşayan Antoine Arneys isimli kuzenine yollanan mektupta kâfir olarak suçlanmıştır.^[3] Fransız Engizisyonu adına Matthieu Ory, Servetus ve Christianismi Restitutio kitabının yayımcısı Arnollet sorgulanmışlar fakat tüm suçları inkâr ederek kanıt yetersizliğinden serbest bırakılmışlardır. Ory Antoine Arneys'den Guillaume Trie'ye daha fazla kanıt belirtmesi için yazmasını istemiştir.

26 Mart 1553'te Servet'ten Calvin'e giden kitap ve mektuplar Guillaume Trie tarafından Lyon'a yollanmıştır.

4 Nisan 1553'te Servet Roma Katolik yetkilileri tarafından tutuklanmıştır ve Vienne'de hapsedilmiştir. 7 Nisan 1553'te hapisten kaçmıştır. 17 Haziran 1553'te Fransız Engizisyonu tarafından dalalet suçundan mahkûm edilmiştir. Mahkûmiyeti Jehan Calvin tarafından gönderilen 17 mektup ve Cenevre'deki vaiz sayesinde gerçekleşmiştir ve kitapları ile birlikte yakılmaya mahkûm edilmiştir. Heykeli ve kitapları yokluğunda yakılmıştır.

İtalya'ya kaçma niyetinde olan Servet, Calvin ve reformcularının suçlandığı Cenevre'de durmuştur. 13 Ağustos 1553'te Cenevre'de Calvin tarafından yürütülen bir vaaza katılmıştır. Ayinin hemen sonrasında tanınmış ve yakalanmıştır^[4] ve tekrar hapsedilmiş ve tüm malına el koyulmuştur.

Calvin o tarihlerde Cenevre'de zayıflayan gücünü korumak için mücadele veriyordu. Calvin'in hassas sağlığı ve devlete olan faydalılığı Servet'e kişisel olarak karşı olduğunu belli etmiyordu.^[5] Ayrıca Calvin'in rakipleri Servet'i Cenevre Reformcuları'nın teokratik hükûmetine karşı saldırmak için bahane olarak kullanmışlardır. Servet'in davasının kışkırtıcısı olmak, Calvin için bir çeşit itibar sorunu haline gelmiştir. "Servet'in mahkûmiyeti için elindeki tüm gücünü kullanmıştı" (^[6]) Ancak Nicholas de la Fontaine Servet'in davasında ve yapılan suçlamalarda daha aktif rol oynamıştır.

Miguel Servet duruşmasında teslis karşıtlığını yayıp vaizliğini yapmak ve paedobaptizm karşıtı (yeni doğan vaftizi) olmakla suçlanmıştır.^[7] Miguel Servet paedobaptizmi, "Şeytanın icadı, tüm Hristiyanlığın yıkımı için şeytani yalancılık" olarak tanımlamıştır.^[8]

Davada Procureur General, kulağa tuhaf gelen, araştırma biçiminde suçlamalarda bulunmuştur. En tuhaf olanlardan bir tanesi şuydu: "Acaba evlenmiş mi, şayet evlenmedim diye cevap verirse, neden diye sorulmalı, yaşı dikkate alındığında, kendini evlenmemek için çok iyi tutmuş." Bu zina ile ilgili suçlamaya Servet, fıtığın onu çok önceden bu biçim günahı yapamaz hale getirdiğini söylemiştir. Daha saldırgan diğer bir soru ise şuydu: "Öğretisinin zararlı olduğunu bilmiyor mu? Yahudileri ve Türkleri sevdiği göz önüne alındığında ve şayet Hristiyan kiliselerinin tuttuğu öğretiyi ve dini çürütmek ve yalanlamak için Kuran ve insanların din konularında sakınmaları gerektiği diğer saygısızlığı bozan kitaplarla üzerine çalışmamışsa, Aziz Paul'ün öğretisine karşı…"

Calvin Servet'in sapkınlıkları nedeniyle ölümü hak ettiğini düşünüyor olmasına rağmen, yine de yakılarak öldürülmesi emelini taşımıyordu.^[9] Calvin bu duygularını Farel'e Servet'in yakalanışından yaklaşık bir hafta sonra yazdığı mektup ile dile getirmiştir, aynı mektupta Servet ile arasında olan bir değiş tokuştan bahsetmiştir. Calvin şu şekilde yazmıştır:

…Servet'in tanınmasından sonra, tutuklanacağını düşünmüştüm. Dostum Nicolas onu ölüm cezasına çarptırdı, lex talionisde güvenlik ayarladı. Takip eden gün kırk yazılı suçlama ile kanıt ileri sürdü. İlk başta onlardan kaçınmaya çalıştı. Bundan dolayı biz çağrıldık. Hayâsızca bana hakaret etti, sanki iğrenç bir şeymişim gibi gözünü dikip baktı. Ona hak ettiği gibi cevap verdim…adamın küstahlığı nedeniyle hiçbir şey söylemedim; fakat bu onun deliliğiydi, ilahiliğe şeytanın sahip olduğunu utanmadan söylüyordu; evet birçok tanrı birey olarak kötü olabilir, mademki tanrı ile büyük ölçüde odun ve taş gibi eşyalarla iletişime geçilebiliyor. Artık onun için ölüm cezasının geldiğine inanıyorum; fakat cezanın acısız olmasını arzu ediyorum.^[10]

Servet'in Cenevre vatandaşı olmaması nedeniyle ve yasal olarak en kötü ihtimalle sürgüne gönderilebileceği için, diğer İsviçre kantonlarıyla (Zürih, Bern, Basel, Schaffhausen) görüştüler, bunlar evrensel olarak mahkûmiyetini ve idamını isteyenlerdi.^[11] Protestan dünyasında Basel bu kitabın satışını yasaklamıştır. Martin Luther yazımını ağır terimlerle ayıplamıştır. Servet ve Philip Melanchthon'un tamamen karşıt fikirleri vardı. Çoğu Protestan Reformcu Servet'i tehlikeli bir köktenci olarak görmekteydi ve dini özgürlük fikri henüz yoktu. Katolik dünyası da onu ölüme mahkûm etmişti. Libertinler olarak adlandırılan idamı fikrine karşı çıkanlar, Hristiyanlık dünyasının öfkesini üzerlerine çekmişlerdi. 24 Ekim'de Servet teslise ve yeni doğan vaftizine karşı çıktığı için yakılarak ölüm cezasına çarptırılmıştır. Calvin'in William Farel'e 8 Eylül 1553'te yazdığı mektupla Servet'in ateş yerine kılıçla infaz edilmesi isteğine, Farel aşırı müsamahası nedeniyle onu azarlayarak cevap vermiştir.^[12] 27 Ekim 1553'te Miguel Servet Cenevre'nin hemen dışındaki bir kazıkta yakılmıştır. Söylenti olarak, Engizisyoncularına: "Ben yanacağım, fakat bu sadece bir olay. Tartışmamıza ebediyette devam edeceğiz" dediği söylenmektedir. Tarihçiler son kelimelerini: "İsa, Ebedi ve Ezeli Tanrı'nın Oğlu, bana merhamet et" şeklinde kaydetmişlerdir.

Jean Calvin, onun öldürülmesinden dolayı hiçbir zaman vicdan azabı çekmedi. Yaşamının sonlarına doğru, Marquis de Poët'e yazdığı bir mektupta: "Onur, şeref ve zenginlik senin gayretlerinin ödülü olmalı; fakat tüm bunların üstünde bize karşı ayaklanmalarına sebep olan aşağılıkların ülkesinden kurtulmakta başarısız olma. Bu canavarlar yok edilmeli, İspanyol Miguel Servet'i yok ettiğim gibi."^[13]

İlâhiyat alanındaki öğretisi

Servet üçlemenin Kutsal Kitap'ın öğretilerindeki gibi olmadığı ve (Yunan) filozoflarının yanıltıcı öğretilerinden oluştuğunu düşünüyordu. Yazmış olduğu bu kitaplarında bu fikrini anlatan bir teoloji kurdu. Kendisini sade ve güvenilir Müjde'ye geri dönüşte bir yol gösterici olarak görüyordu. Teslisçi dogmanın Hristiyanlıktan çıkartılmasıyla birlikte bu dinin Yahudiliğe ve Müslümanlığa daha ilgi çekici geleceğini umuyordu.

Servet, Tanrı'nın alameti olan ve farklı ilahi bir kişiliği olmayan Logos'un (Tanrı'nın Kelâmı), Tanrı'nın ruhunun Bakire Meryem'in rahmine üflendiği zaman bir insanda, İsa'da birleştiğini iddia etti. Sadece gebe kalma anından sonra, Oğul gerçekten üretilmişti. Bundan dolayı, Oğul ezeli değildi, sadece oluştuğu Logos'tan ibaretti. Bu nedenle, İsa'nın "ezeli ve ebedi Tanrı oğlu" olduğunu reddetmiştir, fakat basitçe "ezeli ve ebedi Tanrı'nın Oğlu" olarak tanımladı. Bu teoloji, her ne kadar tamamen özgün olsa bile, ana akım Hristiyanlıktan sapan selefi akımlardan Adoptionizm, Sabellianizm veya Modalizm ile karşılaştırılmıştır. Katolikler ve Protestanlar ve benzer gruplardan gelen şiddetli baskılar nedeniyle, Servet ikinci kitabındaki (Dialogues) yukarıda geçen öğretisini değiştirerek Logos'u İsa'nın bitişiği yapmıştır. Bu onu İznik Konsili öncesi görüşe özdeş hale getirdi, fakat hâlâ dalâletle suçlanmaya devam edildi, çünkü teslis dogmasını, üç ilahi kişiliğin bir Tanrı'yı oluşturduğu öğretisini reddetmekteydi.

Sonrakilere bıraktığı izler

İlahiyat alanında

Teslisi reddedişinden ve teslis doktrinine uymayan itikadı nedeniyle yakılarak infaz edilmesinin etkisiyle, üniteryenler tarafından Servet ilk üniteryen şehit kabul edilmektedir. Ancak fikirleri üniteryenlerin ve Evrenselcilerin birleşmesi ve odaklarını değiştirmeleri sonucu oluşan çağdaş Üniteryen Üniversalizm ile ilgili değildir.

Bilimsel sahada

Servetus, küçük kan dolaşımını tanımlamış olan ilk Avrupalıdır. Aslında küçük kan dolaşımı, 300 yıl önce ilk kez İbn-i Nefs (d. 1210 - ö. 1288)^[14] tarafından keşfedilmişti.^[15]^[16] Ancak bilindiği kadarıyla Avrupa'da ilk kez Servetus küçük kan dolaşımı hakkında yazmıştır. Ancak konuya teolojik bir kitapta (Christianismi Restitutio) yer verdiğinden olsa gerek kendi zamanında bu görüş geniş çapta benimsenmedi. Ek olarak kitaplarının kopyalarının birçoğu 1553'te yayımlanmasından kısa bir süre sonra yakılmıştı. Üç kopyası kalmıştı fakat bunlar on yıllarca saklı kaldılar. William Harvey'in 1616'daki teşrihlerine kadar, küçük dolaşım sisteminin yapısı hekimler tarafından geniş çapta benimsenmiş değildi.

Kendisi şerefine yapılanlar

1984'te Zaragoza'da -şu anda bir üniversite hastanesi olan- bir hastane, o vakte kadar ismi faşist ve aşırı sağcı Katolik siyasetçi José Antonio Primo de Rivera'ya ithafen José Antonio iken bunun yerine Miguel Servet olarak yeniden adlandırıldı. Bunun dışında günümüzde birçok İspanyol şehrinde onun adına bir park, meydan veya cadde vardır.

Konuyla ilgili yayınlar

Jean Calvin, Defensio orthodoxae fidei de sacra Trinitate contra prodigiosos errores Michaelis Serveti..., (Defense of Orthodox Faith against the Prodigious Errors of the Spaniard Michael Servetus...), Cenevre, 1554. [1] 28 Mart 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Burada tanımlanmıştır [2] 12 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.[3]
Hunted Heretic: The Life and Death of Michael Servetus 1511-1553 Roland H. Bainton tarafından. Ángel Alcalá tarafından yazılmış giriş ile Peter Hughes tarafından gözden geçirilmiş baskı. ISBN 0-9725017-3-8 [4] 22 Eylül 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Out of the Flames : The Remarkable Story of a Fearless Scholar, a Fatal Heresy, and One of the Rarest Books in the World Lawrence Goldstone ve Nancy Goldstone tarafından. ISBN 0-7679-0837-6.
The Heretics: Heresy Through the Ages by Walter Nigg. Alfred A. Knopf, 1962. (Yeniden basım [5] 13 Şubat 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Dorset Press, 1990. ISBN 0-88029-455-8)
The History and Character of Calvinism John T. McNeill tarafından, New York: Oxford University Press, 1954. ISBN 0-19-500743-3.
Bonnet, Jules,(1820-1892) Letters of John Calvin, Carlisle, Penn: The Banner of Truth Trust, 1980. ISBN 0-85151-323-9. [6] 13 Şubat 2022 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kütüphanede bulun 24 Şubat 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. WorldCat'den. Calvin'in yedi mektubu, çeşitli tartışma planları ve Servet'le olan alış verişleri. Ayrıca son isteği ve vasiyetnamesi(25 Nisan, 1564).
The Man from Mars: His Morals, Politics and Religion 12 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. William Simpson tarafından, San Francisco, E.D. Beattle, 1900. Servet'in Cenevre'de hapishaneden yazdığı mektuplarından alıntılar (1553), sayfalar 30-31. - Google Kitapları

Kaynakça

^ Hıristiyanlık Tarihi. Ian Sellers. Yeni Yaşam Yayınları. 1977. s. 506 ISBN 975-8318-86-1.
^ Downton, An Examination of the Nature of Authority, Chapter 3^[]
^ Bainton, Hunted Heretic, p. 103.
^ The Heretics, sayfa. 326.
^ "Arşivlenmiş kopya". 28 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2006.
^ The Heretics, sayfa 326.
^ Hunted Heretic, sayfa 141.
^ Hugh Young Reyburn, John Calvin: His Life, Letters, and Work, London, New York, Hodder and Stoughton, 1914. sayfa 175
^ Owen, Robert Dale, The debatable Land Between this World and the Next, New York, G.W. Carleton & Co.; [etc.] 1872, sayfa 69, notlar.
^ Calvin to William Farel, Aug. 20, 1553, Bonnet, Jules,(1820-1892) 29 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Letters of John Calvin, Carlisle, Penn: Banner of Truth Trust, 1980, pp. 158-159. ISBN 0-85151-323-9.
^ The History & Character of Calvinism, p. 175
^ The History & Character of Calvinism, p. 176
^ Calvin to the Marquis de Poët, high chamberlain to the King of Navarre and governor of the city of Montélimar at Crest 25 Ağustos 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., September 30, 1561 - Jules Bonnet, Lettres de Jean Calvin, (Lettres Francaises - French Letters), 2 vols., vol. 2 (Tome Second) 4 Haziran 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Paris, Librairie De. Ch. Meyrueis et Compagnie, 1854, p. 594. Cf. The Works of Voltaire:A Contemporary Version with Notes 8 Kasım 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 42 vols., Vol. XXVII, Akron, Ohio, The Werner Co., 1904 [©1901], sayfa. 89. Fransızca metin: "Un jour honeur, gloire et richesses saront ds récompense de tant de peines. Surtout ne faites faute de deffaire le pays de ces zellés faquins qui exortant les peuples par leurs discours à se bander contra nous, noircissent noste conduitte, et veulent faire passer pour resverie nostra croyance. Pareils monstres doivent estre étouffés, comme je fis icy en l'exécution de Michel Servet, Espagnol."
^ "İbn-i Nefs". 11 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ Al-Dabbagh, S.A (Mayıs 1978). "IBN AL-NAFIS AND THE PULMONARY CIRCULATION". The Lancet. 311 (8074): 1148. doi:10.1016/s0140-6736(78)90318-5. ISSN 0140-6736.
^ "İbn Nefis". 11 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2021.