Mendil

Mendil ya da yağlık,^[1] işlevi burun, gözyaşı ve ter silmek, el ve yüz kurulamak olan, genellikle dikdörtgen biçiminde ve cepte taşınabilecek büyüklükte, kumaştan veya yumuşak, ince kâğıttan üretilmiş bez.

Kumaş mendillerin gündelik yaşamdaki başlıca işlevleri temizliktir, diğer işlevleri ise küçük objeleri paketlemek ve taşımak, üzerinde yemek yemek maksadıyla bir yere sermek, giysileri süslemek, sözsüz bir iletişim aracı olarak mesajlaşmada kullanılmaktır.^[2] Kullanım amacına göre sofra yaygısı, azık mendili, sofra bezi, sofraaltı mendili şeklinde adlandırılmıştır.^[3] Günümüzde kumaş mendiller, erkek giyiminde bir aksesuar olarak, takım elbiselerin üst ceket cebinde kullanılır ve bu mendillere cep mendili veya yaka mendili denir.

Sözcüğün kökeni, Latince "manus" (el) ve "tergere" (silmek) kelimelerinin bir araya gelmesi ile oluşan "manutergium" (el bezi) sözüdür. Sonraları peşkir kelimesi, hamam önlüğü anlamında kullanılmaya başlanmıştır.^[4]

Türkçede elin yağının veya alnın terinin silinmesinde kullanıldığı için mendil anlamında yağlık sözcüğü de kullanılmıştır. Çevre, çember, destimal, destmal, makrama, önlük, sofra yaygısı, sofra bezi, peştamal kotyemeni sözcükleri de mendil kavramını ifade için kullanılmıştır.^[3]

Çin'de mendil kullanımı, M.Ö 1000'lere gitmektedir. Zhou Hanedanı dönemi figürinlerinin bazılarının ellerinde bez parçası taşımalarından hareketle, o yıllarda mendil kullanıldığı kabul edilmektedir. O devirde mendilin fonksiyonunun yüzü güneşten korumak veya ter silmek, burun silmek veya temizlik olduğu düşünülmektedir.^[5]

Türk kültüründe mendil kullanımına dair ilk kanıtlar, Uygur dönemine ait duvar resimlerinde rastlanan mendil ve kuşak resimleridir.^[6] Ayrıca Göktürklerde mendil bir fal aracı olarak kullanılmıştır. Tahta yeni çıkan hakanın ne kadar süre hükümdarlık yapacağını anlamak için kam, hakanın boğazını ipek bir mendille sıkarak çıkardığı hırıltılı sesi dinlerdi.^[6]

Kaşgarlı Mahmud, Orta Asya Türkleri'nin ipekli bir kumaşı göğüslerinde taşıdıklarını, gerektiğinde burun silmek için kullandıklarını ve bu kumaş parçasına “ulatu” dediklerini belirtmiştir.^[3]

Mendil, Selçuklu ve Osmanlı toplumlarında da sıklıkla ve pek çok farklı işlev yüklenerek kullanılmıştır. Balkanlar ve Orta Doğu gibi pek çok bölgedeki halk oyunlarında -örneğin kalamatianos veya halay- önemli bir aksesuar olarak kullanılmaktadır.

Anadolu'da mendil, el yüz silmek için kullanıldığı gibi, küçük şeyleri taşımak veya paketlemek ve serip üzerinde yemek yemek için de kullanılırdı. Bu amaçla kullanımı, içine ekmek ve soğan koyup sardığı mendili bir sırığa bağlayıp omuzunda taşıyan Keloğlan tasviriyle somutlaştırılmıştır.

Mendil, bu işlevlerin dışında kırıkları ve yaraları sarmak için, ter veya gözyaşı silmek için, üstüne gül yağı veya amber damlatılıp zaman zaman koklamak için kullanılırdı. Anadolu'da pek çok başka yaşam pratiğinin merkezinde de yine mendil vardır: Vedalaşmalarda mendil sallanır; bir şeyi hatırlamak isteyen kimseler, hatırlatma işlevi görmesi için bir mendilin ucunu düğümler; gömleğin yakasını kirlenmekten korumak için boyna bağlanır veya fesleri kirlenmekten korumak için feslerin içine örtülür.

Mendil, Anadolu düğün geleneklerinin de parçasıdır: Eski Anadolu geleneklerine göre, düğünlerde kız ve erkek tarafları birbirlerine hediye olarak başka pek çok şeyin yanı sıra işlemeli mendiller gönderir; kızların çeyizinde de mendiller bulunur, düğün davetiyesi yerine de adına okuntu denilen mendiller gönderildiği olur.^[2]

Mendilin Türk kültüründeki işlevlerinin, divan şiirinden yola çıkarak incelendiği bir çalışmada mendilin kullanım alanları olarak şunlar belirlenmiştir:^[6] gözyaşını silmek ve ağladığını saklamaya yardımcı olmak, utandığını saklamaya yardımcı olmak, ter silmek, para ve şeker kesesi, hatırlatma aracı, tedaviye yardımcı bir araç, selamlaşma ve vedalaşma aracı, oyun aracı, ölüm ritüellerinde kullanılan bir araç.

Antik Yunan ve Roma devrinde, mendiller sıklıkla kullanılmaktaydı. Antik Yunan'da parfümlü bir bez olarak taşındı. Antik Roma'da ketenden dokunan ve mappa olarak adlandırılan mendiller kullanılırdı. Bunların, sıradan mendil işlevlerine ek bazı özel işlevleri de vardı: konsüller mendilleri birer statü göstergesi olarak kullanırdı, ayrıca mendiller, arazi kayıtlarının tutulduğu bir kayıt materyali idi.^[7] Beyaz mendillerin bir işlevi, Circus Maximus alanlarında oyunları başlatma işareti olarak kullanılmıştır.^[7] M.S. 271'de İmparator Aurelian'ın, Roma halkına oyunlarda alkış ve tezahurat yapmak maksadıyla sallamaları için ipek veya ketenden yapılmış küçük mendiller dağıtması mendillerin o dönemdeki popülerliğini artırmıştır.^[1]

M.S. dördüncü yüzyılda Roma'da beyaz ketenden mendiller din adamları tarafından dinsel törenlerde sol kolları üzerinde taşınarak kullanıldı. Bu tören mendiline pallium linostinum denirdi. Pallium linostinum, sonraki 500 yıl içinde Hristiyan 0jiğıüıüiüp au,,, ? taşınarak Hristiyan rahiplerin dini törenlerde sol ellerinde taşıdıkları ipek şerite dönüştü. 12. yüzyıla kadar "mappula” denilen ipek şerit, sol kolun üzerine konmaya devam etti ve İsa'nın havarilerinin ayaklarını yıkadığı havluyu hatırlatıcı bir sembol olduğu kabul edildi.^[1]

Mısırlılar ağartılmış beyaz keten kumaştan yapılmış cep mendilleri taşırdı. Çin'den çok sınırlı miktarda ipek ithal edildiğinden, ipek mendili yalnızca en üst tabakadaki soylular kullanılır, diğerleri ise kirli beyaz veya inci grisi gibi doğal renkledeki ketenden cep mendilleri kullanıldı. Mendiller, natron denilen bir mineral ile ovularak ağartılırdı.^[8]

Doğu kültüründe yaygın olarak kullanılan mendil, Avrupa'ya Venedikli gemiciler yoluyla geçti. Shakespeare'in Othello adlı meşhur piyesinde, baş karakter olan Berberi komutan Othello'nun aşık olduğu Venedikli asilzade Desdemona'ya mendil hediye etmesi, mendilin Avrupa'daki popularitesini arttırdı. Fransa'da couvrechef [baş örtüsü] adıyla moda oldu. Ancak Fransız hanımları güneşten korunmak için şemsiye kullandıklarından, mendili güneşten korunmak maksadıyla başlarını örtmekte kullanmak yerine, hava güneşli olsa da olmasa da ellerinde bir aksesuar olarak taşıdılar. Kerchief adlı bu örtülere, artık elde taşındığı için handkerchief dendi.

Rönesans döneminde bol işlemeli, saçaklı, dantelli mendiller kullanıldı. Rönesans dönemine ait birçok tabloda gerek kadınlar gerekse erkekler ellerinde dantelli mendille tasvir edilmiştir.^[9] İtalya'da bu mendillere fazzoletto denirdi. 16. yüzyılda dantel nakışlı cep mendillerinin en iyileri İtalya'da, Floransa'da üretiliyordu. İpek, gümüş, altın işlemeli veya dantelli mendillerin kenarına, sahibinin isminin baş harfleri işlenirdi ve mendiller aşıklar arasında değiş tokuş edilirdi. Erkeklerin şapkalarında, kadınların göğüslerinde sakladıkları mendiller, zamanla el çantasına sığacak boyutlarda üretilmeye başlandı.

Avrupa'da mendilin burun silme işlevinden ilk bahseden, filozof Erasmus olmuştur.^[2] Erasmus, burnu elbisenin yenine silmenin doğru olmadığını, bunun yerine mendil kullanmak gerektiğini ilk defa yazdı. Bir yandan görgü kurallarının değişmesi, diğer yandan mikrobun keşfedilip sağlıklı bir yaşam için hijyenin öneminin anlaşılmasıyla mendil kullanımı yaygınlaşnca, mendil sanayide üretilmeye başladı ve ucuzladı. Mendil taşımak kibarlık kabul edildi ve mendili kullandıktan sonra katlayarak zarif hateketlerle cebine koymak da görgünün bir parçası sayıldı.

Mendiller, diğer işlevlerinin yanı sıra giyim kuşamın tamamlayıcısı bir süs eşyası olarak kullanılagelmiştir. Osmanlı toplumunda süs amaçlı elde taşınan mendillerin yaygındı. Padişah portrelerinde, padişahların ellerinde görünen mendiller elde taşınan süs mendillerine örnektir. Örneğin Nakkaş Sinan Bey'in Gül Koklayan Fatih portresinde II. Mehmed, sol elinde mendil tutarken resmedilmiştir. Mendiller, sadece elde taşınmamış, boyna bağlanarak ve başlıklara sarılarak da giysileri süslemiştir.^[10]

Batı kültüründe cep mendilleri 1920lerden 1960lara kadar popüler bir aksesuar olarak kullanılmıştır. Erkekler, temizlik aracı olan mendili pantalon ceplerinde, giyim aksesuarı olan mendili ise sol göğüslerinin üstüne denk gelen ceket cebinde taşımış ve ceket cebine yerleştirilen süs mendilini katlamanın pek çok farklı tekniği gelişmiştir.^[11] Süs mendilleri ipek, keten veya pamuktan yapılmıştır. Cep mendilini giyim aksesuarı olarak sıklıkla kullanmış olan bazı batılı aktörler şunlardır: Cary Grant, Fred Astaire ve Gary Cooper. Batı modasının takip edildiği Cumhuriyet dönemi Türkiyesi'nde cep mendilini aksesuar olarak sıklıkla kullanmış olan ünlü isimler şunlardır: Atatürk, Ahmet Emin Yalman, Mahmut Esat Bozkurt, Mekki Sait Esen ve Zeki Müren.

İpek üzerine baskı tekniğinin bulunmasıyla 1800'lü yıllarda Avrupa'da tarihi ve siyasi olaylar, taç giyme törenleri, bağış toplama gibi nedenlerle hatıra mendil basımı başlamıştır. Kitlesel olarak üretilen hatıra mendilleri, hem iktidarın hem de siyasi karşıtlarının kullandığı bir propaganda aracı olarak kullanılmıştır.^[12]

Osmanlı toplumunda da hatıra mendil basımı yaygın olarak görülmüş; devletin girdiği savaşlar, yapılan anlaşmalar, II. Meşrutiyet, Tanzimat Fermanı gibi olaylar için hatıra mendiller basılmıştır.^[13]

Osmanlı toplumunda kitap taşıma amaçlı kullanılan mendiller, "kitap mendili" olarak adlandırılırdı. Kitap mendilleri üstüne veya kenarlarına bilginin ve öğrenmenin kutsallığını anlatan güzel sözler, Arapça ya da Farsça şiirlerden beyit ve kıtalar işlenerek süslenmişlerdir.^[3]

• Peçete
• Kâğıt mendil
• Islak mendil
• Mendil kapmaca