İçeriğe atla

Meksika'nın yerli halkları

Meksika'nın yerli halkları
(Indios de México)
CuauhtémocBenito Juárez
Francisco Luna Kan
CajeméComandante Ramona
Meksika Kızılderilileri:
Cuauhtémoc, Benito Juárez
Francisco Luna Kan
Cajemé, Comandante Ramona
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Diller
Nahuatl, Yukatekçe, Tzotzilce, Miştekçe, Zapotekçe, Otomice, Huiçolca, Totonakça ve diğerleri ile Meksika İspanyolcası
Din
Hristiyanlık (Roma Katolik, yerli Kızılderili dinleri (Aztek dini, Maya dini)

Meksika Kızılderilileri (İspanyolca Los indios de México ya da Los pueblos indígenas de México[1]), Meksika'da yaşayan Kuzey Amerika Kızılderilileri grubunun Aridoamerika ile Mezoamerika Kızılderilileri kültür grubundan Kızılderili halkları.

Yerli Meksikalıların sayısı Meksika Anayasası'nın 2. maddesinde bulunan siyasi kriterler kullanılarak değerlendirilir. Meksika'da ırka bağlı etnisite değil, kültüre bağlı etnisite sayımı yapılarak o etnisitenin dil, gelenek, inanç ve kültürü amaçlanır.[2] Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas (CDI) ile Ulusal İstatistik ve Coğrafya Enstitüsü verilerine göre, birçok farklı etnik gruptan[3] 10.1 milyon (genel nüfusa oranı: % 9.8) Kızılderili vardır.[4] Meksika'da Instituto Nacional de Lenguas Indígenas tarafından korunup kollanan 68 dil grubu (agrupaciones lingüísticas) ve 364 yerli dil/lehçe (variantes lingüísticas) bulunur.[5]

Kızılderililer ile Avrupalı göçmen yerleşimciler arasında 1519–1933 yıllarında aralıklı olarak asırlara yayılan savaşlar silsilesine Meksika Kızılderili savaşları adı verilir.

Diller

Meksika'da 11 dil ailesinde (familias lingüísticas) toplanan 68 dil grubuna (agrupaciones lingüísticas) ait 364 yerli dil/lehçenin (variantes lingüísticas) araştırılması Instituto Nacional de Lenguas Indígenas tarafından yapılır.[5][6]

Dil aileleri ve buna bağlı dil grupları:

  1. Algonkin-Yurok dilleri: Kikapuca
  2. Uto-Aztek dilleri: Güney Tepehuancası, Huiçolca, Koraca, Kuzey Tepehuancası, Mayoca, Nahuatlca, Papagoca Pimaca, Tarahumaraca, Varihoca
  3. Yuma-Koçimi dilleri: Kilivaca, Kukapaca, Kumeyayca, Paypayca, Tipayca
  4. Seri dilleri: Serice
  5. Oto-Mange dilleri: Amuzgoca, Çatinoca, Çinantekçe, Çoçoltekçe, İşkatekçe, Kuikatekçe, Matlatzinkaca, Mazahuaca, Mazatekçe, Miştekçe, Otomice, Pamece, Popolokaca, Tlahuikaca, Tlapanekçe, Trikice, Yonaz Çiçimekacası
  6. Maya dilleri: Akatekçe, Avakatekçe, Çuhça, Çolca, Hakaltekçe, İşilce, Kakçikelce, Kanhobalca, Kekçice, Kiçece, Lakandonca, Mamca, Moçoca, Tabasco Çontalcası, Tektitekçe, Toholabalca, Tzeltalca, Tzotzilce, Vastekçe, Yukatek Mayacası
  7. Totonak-Tepehua dilleri: Tepehuaca, Totonakça
  8. Taraska dilleri:
  9. Mihe-Zoke dilleri: Ayapanekçe, Mihe dilleri, Olutekçe, Sayultekçe, Sierra Popolukacası, Texistepec Popolukacası, Zoke dilleri
  10. Tekistlatek dilleri: Oaxaca Çontalcası
  11. Huavece

Halklar

100.000 den fazla nüfusu sahip olanlar

100.000 den fazla nüfusu sahip olanlar |
Etnik Nüfus Anadil¹
Nahuatl (Nāhuatlācah) 2,445,969 1,659,029
Yukatek Mayaları (Maya’wiinik) 2,475,575 892,723
Zapotekler (Binizaa) 777,253 505,992
Miştekler (Tu'un savi) 726,601 510,801
Otomiler (Hñähñü) 646,875 327,319
Totonaklar (Tachiwin) 411,266 271,847
Tzotziller (Batzil k'op) 406,962 356,349
Tzeltalar (K'op o winik atel) 384,074 336,448
Mazahualar (Hñatho) 326,660 151,897
Mazatekler (Ha shuta enima) 305,836 246,198
Vastekler (Téenek) 296,447 173,233
Çollar (Winik) 220,978 189,599
Çinantekler (Tsa jujmí) 201,201 152,711
Purepeçalar (P'urhépecha) 202,884 136,388
Mişeler (Ayüükjä'äy) 168,935 135,316
Tlapanekler (Me'phaa) 140,254 119,497
Tarahumaralar (Rarámuri) 121,835 87,721
Source: CDI (2000) [3]4 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

¹Number of indigenous peoples that still speak their Indigenous language

20.000 den fazla ve 100.000 den az nüfusu sahip olanlar

20.000 den fazla ve 100.000 den az nüfusu sahip olanlar
Etnik Nüfus Anadil1
Mayolar (Yoreme) 91,261 60,093
Zokeler (O'de püt) 86,589 34,770
Çontallar (Yokot) 79,438 43,850
Popolukalar (Tuncápxe) 62,306 44,237
Çatinolar (Cha'cña) 60,003 47,762
Amuzgolar (Tzañcue) 57,666 48,843
Toholaballar (Tojolwinik) 54,505 44,531
Huiçollar (Wixárika) 43,929 36,856
Tepehuanlar (O'dami) 37,548 30,339
Trikeler (Tinujéi) 29,018 24,491
Popolokalar 26,249 18,926
Koralar (Nayeeri) 24,390 19,512
Mameler (Qyool) 23,812 8,739
Yakiler (Yoeme) 23,411 15,053
Cuicateco (Nduudu yu) 22,984 15,078
Huaveler (Ikoods) 20,528 16,135
Kaynak: CDI (2000) [4]4 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

¹Number of indigenous peoples that still speak their Indigenous language

20.000 den az nüfusa sahip olanlar

20.000 den az nüfusa sahip olanlar
Etnik Nüfus Anadil1
Tepehualar (Hamasipini) 16,051 10,625
Kanhoballar (K'anjobal) 12,974 10,833
Chontal of Oaxaca (Slijuala sihanuk) 12,663 5,534
Pame (Xigüe) 12,572 9,768
Chichimeca Jonaz (Uza) 3,169 1,987
Guarijío (Makurawe) 2,844 1,905
Çuhlar2,719 2,143
Chocho (Runixa ngiigua) 2,592 1,078
Tacuate 2,379 2,067
Ocuiltec (Tlahuica) 1,759 522
Pima Bajo 1,540 836
Hakaltekler (Abxubal) 1,478 584
Kekçiler (K'ekchí) 987 835
Lakandonlar (Hach t'an) 896 731
Ixcatec 816 406
Seriler (Comcáac) 716 518
Kiçeler (Quiché, Q'iché) 524 286
Motocintleco (Qatok) 692 186
Kakçikeller (K'akchikel) 675 230
Paipai (Akwa'ala) 418 221
Tohono O'odham (Papago) 363 153
Cucapá (Es péi) 344 206
Kumiai (Ti'pai) 328 185
Kikapular (Kikapooa) 251 144
Koçimiler (Laymón, mti'pá) 226 96
İşiller224 108
Kilivalar (Ko'lew) 107 55
Avakatekler59 27
Diğerleri2728 337

2 dahil: Opatalar, Soltec ve Papabuco

Kaynak: CDI (2000) [5]4 Şubat 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

¹Number of indigenous peoples that still speak their Indigenous language

Ayrıca bakınız

Kaynakça

  1. ^ Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; refLinares2008 isimli refler için metin sağlanmadı (Bkz: )
  2. ^ []National Commission for the Development of the Indigenous Peoples 23 Ekim 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  3. ^ ""Síntesis de Resultados"" (PDF). Comisión Nacional para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas. 2006. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 22 Aralık 2010. 
  4. ^ Defined as persons who live in a household where an indigenous language is spoken by one of the adult family members ("Criteria del hogar: De esta manera, se establece, que los hogares indígenas son aquellos en donde el jefe y/o el cónyuge y/o padre o madre del jefe y/o suegro o suegra del jefe hablan una lengua indígena y también aquellos que declararon pertenecer a un grupo indígena."[1] 25 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)AND persons who speak an indigenous language but who do not live in such a household (Por lo antes mencionado, la Comisión Nacional Para el Desarrollo de los Pueblos Indígenas de México (CDI) considera población indígena (PI) a todas las personas que forman parte de un hogar indígena, donde el jefe(a) del hogar, su cónyuge y/o alguno de los ascendientes (madre o padre, madrastra o padrastro, abuelo(a), bisabuelo(a), tatarabuelo(a), suegro(a)) declaro ser hablante de lengua indígena. Además, también incluye a personas que declararon hablar alguna lengua indígena y que no forman parte de estos hogares [2] 25 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.)
  5. ^ a b INALI : Catálogo de las Lenguas Indígenas Nacionales 8 Temmuz 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Variantes lingüísticas de México con sus autodenominaciones y referencias geoestadísticas
  6. ^ INALI [Instituto Nacional de Lenguas Indígenas] (14 January, 2008). Catálogo de las lenguas indígenas nacionales: Variantes lingüísticas de México con sus autodenominaciones y referencias geoestadísticas 16 Ekim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

Dış bağlantılar

İlgili Araştırma Makaleleri

<span class="mw-page-title-main">Kızılderililer</span> Amerika kıtasının yerlilerine verilen isim

Kızılderililer ya da Amerika Yerlileri, Sibirya kökenli Eskimo - Aleut halkları dışında kalan bütün Amerika yerlileri için kullanılan ortak birleştirici ad. Dilce birbiriyle akraba olmayan iki ayrı ana grupta toplanırlar: Sibirya kökenli olan Na-Dene dilleri ile Na-Dene dilleri dışındaki bütün Kızılderili dillerini içeren Amerind dilleri.

<span class="mw-page-title-main">Yukatek Mayacası</span>

Yukatek Mayacası ya da Yukatekçe veya kısaca Mayaca, Mezoamerika'nın Atlantik tarafında Yukatan Yarımadası'nda daha çok Meksika'da, daha az olarak da Belize ve çok az olarak Guatemala'da (Petén) Yukatek Mayaları tarafından konuşulan Maya dilleri ailesinin Yukatek dilleri grubunun Yukatek-Lakandon dilleri alt grubundan bir Kızılderili dilidir. En yakın akrabası Lakandoncadır (Jach-t’aan). Meksika'da resmi dillerdendir.

<span class="mw-page-title-main">İşilce</span>

İşilce, daha çok Guatemala'nın El Quiché departmanında İşil Üçgeni denilen Santa Maria Nebaj, San Juan Cotzal ve San Gaspar Chajul kasabalarında, çok daha az olarak Meksika'da İşiller tarafından konuşulan Maya dilleri ailesinin Kiçe-Mam dilleri grubundan bir Kızılderili dilidir. Guatemala'da 2002 sayımına göre etnik 95.315 kişilik nüfustan 83.574 kadarı anadillerini konuşabiliyor. En yakın akrabası birlikte İşil dilleri adıyla alt grup oluşturan Avakatekçedir.

<span class="mw-page-title-main">Mamca</span>

Mamca, Guatemala'nın Huehuetenango, Quetzaltenango, San Marcos, Retalhuleu departmanılarnda, Meksika'da Chiapas eyaletinde ve Amerika Birleşik Devletleri'nin Kaliforniya eyaletinde Mamlar tarafından konuşulan Maya dilleri ailesinin Kiçe-Mam dilleri grubundan bir Kızılderili dilidir. Guatemala'da 2002 sayımına göre etnik 617.171 kişilik nüfustan 477.717 kadarı anadillerini konuşabiliyor. Meksika'da 2000 rakamlarına göre 28.000 konuşanı vardır. ABD'nin Kalifotniya eyaletinde ise birkaç bin kişi tarafından konuşulur. En yakın akrabası birlikte Mam dilleri adıyla alt grup oluşturan Tektitekçedir.

<span class="mw-page-title-main">Mamlar</span>

Mamlar, Guatemala'nın Huehuetenango, Quetzaltenango, San Marcos, Retalhuleu departmanılarnda, Meksika'da Chiapas eyaletinde ve Amerika Birleşik Devletleri'nin Kaliforniya eyaletinde yaşayan Maya Kızılderili halkıdır. Guatemala'da 2002 sayımına göre etnik 617.171 kişilik nüfustan 477.717 kadarı anadillerini konuşabiliyor. Meksika'da 2006 rakamlarına göre 22.632 etnik nüfus vardır. ABD'nin Kalifotniya eyaletinde ise birkaç bin kişi tarafından konuşulur. En yakın akrabası birlikte Mam dilleri adıyla alt grup oluşturan Tektiteklerdir.

<span class="mw-page-title-main">Kiçece</span>

Kiçece, Guatemala'nın El Quiché, Huehuetenango, Quetzaltenango, Retalhuleu, Sololá, Suchitepequez Totonicapán, San Marcos, Chimaltenango yörelerinde ve Meksika'nın güneydoğusunda Kiçeler tarafından konuşulan Maya dilleri ailesinin Kiçe dilleri grubundan bir Kızılderili dilidir. Guatemala'da 2002 sayımına göre etnik 1.270.953 kişilik nüfustan 890.596 kadarı anadillerini konuşabiliyor. Meksika'da 2002 sayımına göre 524 konuşanı vardır. En yakın akrabası birlikte Kiçe-Açi dilleri adıyla alt grup oluşturan Açicedıir.

<span class="mw-page-title-main">Kakçikelce</span>

Kakçikelce, Guatemala'nın Chimaltenango, Guatemala, Baja Verapaz, Sacatepéquez, Sololá, Suchitepéquez departmanlarında yaşayan Kakçikeller tarafından konuşulan Maya dilleri ailesinin Kiçe dilleri grubundan bir Kızılderili dilidir. Guatemala'da 2002 sayımına göre etnik 832.968 kişilik nüfustan 444.954 kadarı anadillerini konuşabiliyor. Meksika'da 2002 rakamlarına göre 143 konuşanı vardır. En yakın akrabası birlikte Asıl Kiçe dilleri adıyla alt grup oluşturan Tzutuhilce, Kiçece ve Açicedir.

<span class="mw-page-title-main">Kanhobalca</span>

Kanhobalca, Guatemala'nın Huehuetenango departmanının Santa Eulalia, San Juan Ixcoy, San Pedro Soloma (Tz’uluma’) ve Santa Cruz Barillas belediyelerinde yaşayan Kanhoballar tarafından konuşulan Maya dilleri ailesinin Kanhobal dilleri grubunun Kanhobal-Hakaltek dilleri alt grubundan bir Kızılderili dilidir. En yoğun oldukları yer Santa Eulalia belediyesi olsa da Meksika ve Amerika Birleşik Devletlerinde de göçmenlerce konuşulur. Guatemala'da 2002 sayımına göre etnik 159.030 kişilik nüfustan 139.830 kadarı anadillerini konuşabiliyor. En yakın akrabaları Akatekçe ile Hakaltekçedir.

Instituto Nacional de Lenguas Indígenas, Meksika'da konuşulan ve 11 dil ailesinde ve 68 dil grubunda toplanan 364 yerli Kızılderili dil ve lehçesinin yok olmasını önlemek üzere devlet başkanı Vicente Fox Quesada tarafından 13 Mart 2003 tarihinde yürürlüğe konan Ley General de Derechos Lingüísticos de los Pueblos Indígenas gereği kurulan federal kamu kurumudur.

<span class="mw-page-title-main">Lakandonca</span> Dil

Lakandonca, Meksika'nın Chiapas eyaletinde Selva Lacandona denen ormanlarda yaşayan Lakandonlar tarafından konuşulan Maya dilleri ailesinin Yukatek dilleri grubunun Yukatek-Lakandon dilleri alt grubundan bir Kızılderili dilidir. En yakın akrabası Yukatek Mayacasıdır. 2000 yılında 1.000 kişilik etnik nüfustan çok az kişinin konuşabildiği sanılıyor.

<span class="mw-page-title-main">Meskvakice</span>

Meskvakice ya da Meskvaki-Sauk-Kikapu dili, Amerika Birleşik Devletleri'nin Oklahoma, Kansas ve Iowa eyaletleri ile Meksika'nın Coahuila eyaletinde Meskvakiler, Sauklar ve Kikapular tarafından konuşulan Algonkin dilleri ailesinin Merkezî Algonkin dilleri grubundan bir Kızılderili dilidir.

<span class="mw-page-title-main">Mam dilleri</span>

Mam dilleri ya da Büyük Mam dilleri, Mezoamerika'da Guatemala ve Meksika'da Maya halkları tarafından konuşulan 4 dillik Maya dilleri grubu. Kiçe dilleri ile birlikte Kiçe-Mam dilleri de denilen Doğu Maya dilleri grubunu oluşturur.

<span class="mw-page-title-main">Tzotzilce</span>

Tzotzilce ya da Tzotzil dili Meksika'nın Chiapas eyaletinin Zinacantán, San Juan Chamula, San Andrés Larráinzar, Chenalhó, Pantelhó, Huitiupán, Chalchihuitán, El Bosque, Simojovel, Iztapa, Bochil, Soyalhó, Huixtán, San Lucas, Acala, San Cristóbal de las Casas, Venustiano Carranza ve Amatán belediyelerinde yaşayan Tzotziller tarafından konuşulan Maya dilleri ailesinin Çol-Tzeltal dilleri adı da verilen Çol dilleri grubunun Tzeltal dilleri alt grubundan bir Kızılderili dilidir. En yakın akrabaları Tzeltalcadır.

<span class="mw-page-title-main">Tzeltalca</span>

Tzeltalca ya da Tzeltal dili, Meksika'nın Chiapas eyaletinin Ocosingo, Altamirano, Huixtán, Tenejapa, Yajalón, Chanal, Sitalá, Amatenango del Valle, Socoltenango, Villa las Rosas, Chilón, San Juan Cancun, San Cristóbal de las Casas Oxchuc ve San Bartolome de los Llano/Venustiano Carranza belediyelerinde yaşayan Tzeltallar tarafından konuşulan Maya dilleri ailesinin Çol-Tzeltal dilleri adı da verilen Çol dilleri grubunun Tzeltal dilleri alt grubundan bir Kızılderili dilidir. En yakın akrabaları Tzotzilcedir.

<span class="mw-page-title-main">Yuma-Koçimi dilleri</span>

Yuma–Koçimi dilleri, Kuzey Amerika'da Meksika’da Baja California'da ve kuzey Sonora'da, Amerika Birleşik Devletlerinde güney Kaliforniya ve batı Arizona'da konuşulan Kızılderili dilleri grubu.

<span class="mw-page-title-main">Brezilya Kızılderilileri</span> etnik grup

Brezilya Kızılderilileri ya da Brezilya yerlileri, Brezilya'da yaşayan Doğu Brezilya ile Amazon Kızılderilileri kültür grubundan Kızılderili halkları. Brezilya Kızılderililerinden Fundação Nacional do Índio (Funai) adlı hükûmet kuruluşu sorumludur. Instituto Brasileiro de Geografia e Estatística tarafından 2010 yılında yapılan son sayıma göre nüfusları 817.000 kişidir.

<span class="mw-page-title-main">Arjantin yerlileri</span> yerli insanlar

Arjantin yerlileri, Arjantin'de yaşayan ve Andlar, Gran Chaco, Güney Cone ve Amazonya kültür gruplarından Amerika yerli halklarını anlatır. 40 milyonluk Arjantin nüfusu içinde yerlilerin oranı % 1.6, sayısı 600.329 kişidir. 2004 yılı itibarıyla yerli grup sayısı 35 tir. En büyük yerli grupları arasında Mapuçeler, Kollalar, Tobalar, Guaraniler, Wichí, Diaguita, Mocoví ve Huarpeler sayılabilir.

<span class="mw-page-title-main">Amerika'nın yerel dilleri</span>

Amerika'nın yerel dilleri, Amerika'yı oluşturan Alaska ve Grönland'dan Güney Amerika'nın ucuna kadar yayılan topraklarda yaşayan Kızılderililer tarafından konuşulmaktadır. Bu yerel diller içlerinde izole ve Sınıflandırılmamış diller de dahil olmak üzere birbirinden farklı çok sayıda dil ailelerinden meydana gelmektedir. Bunları daha yüksek seviyede aileler halinde gruplandırmak için üç makrofamilya; Eskimo - Aleut dilleri, Na-Dene dilleri ve Amerind dilleri gibi öneriler yapılmıştır. Bu öneri neredeyse bütün uzmanlar tarafından kabul edilmemiştir.

<span class="mw-page-title-main">Tecozautla</span>

Tecozautla, Meksika'nın orta doğusunda yer alan bir kasaba ve Hidalgo'nun 84 belediyesinden biridir. Belediye 575,6 km²'lik bir alanı kaplamaktadır. Adı, Nahuatl dilinde "taş" anlamına gelen "tetl", "sarı şey" anlamına gelen "cozaqui" ve "yeri" anlamına gelen "tla" kelimelerinden türemiştir; Tecozautla'nın kelimesinin anlamı ise "sarı toprağın bol olduğu yer"dir.

<span class="mw-page-title-main">Huichapan</span>

Huichapan, orta doğu Meksika'da Hidalgo eyaletinin 84 belediyesinden biri ve bir kasabadır. Belediye 668,1 kilometre 2 yüzölçümüne sahiptir. Adını Klasik Nahuatl Huēyichiyapan'dan almaktadır.


Bu sayfa, bu Vikipedi makalesine dayanmaktadır.
Metin, CC BY-SA 4.0 lisansı altında mevcuttur; ek koşullar uygulanabilir.
Görseller, videolar ve sesler kendi lisansları altında mevcuttur.